17 jeltoqsan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
17 jeltoqsan SÁRSENBІ
Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratııalyq jańarý kúni. 1991 jyly jeltoqsannyń 12-inde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy 17-18 jeltoqsandaǵy oqıǵalarǵa qatysqany úshin jaýaptylyqqa tartylǵan azamattardy aqtaý týraly» Jarlyǵymen Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi oqıǵalarǵa qatysqany úshin qylmystyq, ákimshilik jáne tártiptik jaýapqa tartylǵan adamdar aqtaldy. Sonymen qatar atalǵan Jarlyqtyń 4-tarmaǵy boıynsha jeltoqsannyń 17-i - Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratııalyq jańarý kúni dep jarııalandy.
Jeltoqsan qurbandaryn eske alý kúni. Qazaq halqynyń azamattyq jáne saıası pozıtsııasyn aıqyn ańǵarta bilgen, 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi qandy qyrǵynda opat bolǵan jastardyń arýaǵyna syıynyp, quran oqylady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
95 jyl buryn (1919) Orynbor qalasynda «Ushqyn» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Ol qazir «Egemen Qazaqstan» dep atalady. Óziniń alǵashqy nómirinen-aq basylym qazaq halqyn halyqaralyq jáne elimizdiń ishki jaǵdaılarynyń asa mańyzdy oqıǵalarymen tanystyryp otyrdy. Sol kezden beri gazet atyn segiz ret ózgertti.
84 jyl buryn (1930) Almaty oblysynyń soltústik-shyǵysynda Aqsý aýdany quryldy. Aýdannyń aýmaǵy 13,6 sharshy shaqyrymdy quraıdy.
28 jyl buryn (1986) jeltoqsannyń 17-19-y aralyǵynda Almatyda qazaq jastarynyń KSRO bıliginiń otarshyldyq, ámirshil-ákimshil júıesine qarsy narazylyq qımyldary oryn aldy. Kóterilistiń bastalýyna Máskeýdegi ortalyqtyń respýblıka halqynyń pikirimen sanaspastan Reseıdiń Ýlıanov oblystyq partııa komıtetiniń 1-shi hatshysy G.V.Kolbındi Kazaqstan Kompartııasy OK-niń 1-shi hatshysy etip taǵaıyndaýy túrtki boldy. Jeltoqsannyń 17-i kúni tańerteńgi saǵat 8-de qaladaǵy L.I.Brejnev atyndaǵy alańǵa (qazirgi Respýblıka alańy) saıası táýelsizdikti talap etken urandarmen alǵashynda 300-deı adam jınalyp, keshkisin ereýilshiler sany 20 myńǵa jetti. Biraq olardyń qoıǵan talap-tilekteri aıaq asty etilip, olardy taratý maqsatynda alańǵa quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri men arnaıy áskerı kúshter toby jetkizildi. KSRO ІІM-niń № 0385 buıryǵy negizinde daıyndalǵan «Quıyn - 86» operatsııasy boıynsha kóterilis qatygezdikpen basyp janshyldy. Jeltoqsannyń 18-i kúni alańǵa qaıta jınalmaq bolǵan jastarǵa qarsy ásker kúshi qoldanyldy. Olardyń qalǵan toptaryn yǵystyrý úshin jedel otrıad, mılıtsııa men jasaqshylardan arnaıy toptar qurylyp, qala kóshelerine attandyryldy. Osy áskerı kúshter jeltoqsannyń 19-y kúni qalanyń ár tusynda kaıtadan sherýge shyqpaq bolǵan 6 topty basyp, taratty. Alańdaǵy kóterilisshiler taratylǵan soń ishki ister bólimderine 2401 adam jetkizilgen (Almaty túrmesine syımaǵandyqtan, qala syrtyna aparyp tastalǵandardy qosyp eseptegende, barlyǵy 8,5 myń adam ustalǵan). Jeltoqsan kóterilisi qurbandarynyń qatarynda E.Sypataev, S.Muhametjanova, K.Moldanazarova, Q.Rysqulbekov, M.Ábdiqulov, L.Asanova syndy qazaq jastary bar. Jeltoqsannyń 19-23-i aralyǵynda halyqtyń narazylyq sherýleri men mıtıngiler Qazaqstannyń Jezqazǵan, Taldyqorǵan, Kókshetaý, Qaraǵandy, Arqalyq, Pavlodar, Jambyl, Talǵar, Sarqant, t.b. qalalary men Saryózek, Shamalǵan, Shelek eldi mekenderinde jalǵasty. Kóteriliske KOKP OK-niń qaýlysymen «qazaq ultshyldyǵynyń kórinisi» degen baǵa berilip, kóteriliske qatysqan azamattar qýǵyn-súrginge ushyrady. KSRO-nyń totalıtarlyq, otarshyl saıasatyna qarsy qazaq jastarynyń azattyq kúresi tarıhı mańyzy bar úlken oqıǵa boldy. Qazaqstan tóýelsizdigin alǵan soń Jeltoqsan kóterilisi týraly shyndyq kalpyna keltirilip, bul jóninde «Jeltoqsan. 1986. Almaty.», «Jeltoqsan qurbandaryn joqtaý», «Er namysy - el namysy» jınaqtary, K.Tábeıdiń «Muzda janǵan alaý», T.Beıisqulovtyń «Jeltoqsan yzǵary» kitaptary jaryq kórdi, «Allajar», «Qyzǵysh qus» kınofılmderi túsirildi. 2006 jyly M.Shahanovtyń «Jeltoqsan epopeıasy» atty kólemdi kitaby basylyp shyqty. 15 jyl buryn (1999) Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev AQSh-qa resmı saparmen bardy. Onda BUU bas hatshysy K.Annan myrzamen jáne Búkildúnıejúzilik evreı kongresiniń prezıdenti E.Bronfmanmen kezdesti.
11 jyl buryn (2003) N.Á.Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynda ólim jazasyna moratorıı engizý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy.
7 jyl buryn (2007) Atyraýda jańa emhana ashyldy.
Tórt qabatty ǵımaratta ornalasqan emhana kúnine 300-ge jýyq adamdy qabyldaı alady. Ol qazirgi zamanǵy medıtsına apparattarymen jabdyqtalǵan. Onda statsıonarlyq ta, ambýlatorlyq ta kómek kórsetiledi.
5 jyl buryn (2009) Shymkentte Ábilhan Qasteevke arnalǵan eskertkish ornatyldy. Eskertkish ǵulama sýretshiniń esimi taǵaıyndalǵan kórkemsýret kolledjiniń aldynda ornalasqan. Ábilhan Qasteev (1904-1973) - Qazaq KSR-niń halyq sýretshisi, qazaqstandyq kórkemóneriniń negizin salýshy. Myńnan astam shyǵarmasy bar. Onyń jumystary Reseıdiń Memlekettik Tretıakov galereıasynda, Shyǵys halyqtary óneriniń memlekettik murajaıynda, Máskeýdegi Lenın ordendi KSRO Tóńkerisi ortalyq murajaıynda, Qazaq KSR Memlekettik óner murajaıynda jáne basqa da kóptegen elderdiń murajaılarynda saqtaýly .
ESІMDER
124 jyl buryn (1890-1979) akter, rejısser, Qazaq KSR-niń halyq ártisi, Bashqurt AKSR-niń eńbek sińirgen ártisi MÝRATOV (Malınskıı) ıAkov ıAkovlevıch dúnıege keldi. Odessa qalasynda týǵan. Odessa qalasyndaǵy teatr stýdııasyn bitirgen. 1953-1960 jyldary Qazaqstannyń Balalar jáne jasóspirimder teatrynyń orys trýppasynda qyzmet etti. Dramalyq jáne komedııalyq rólderde birdeı óner kórsetip, kórkemsóz oqýmen shuǵyldandy. 1930 jyldan kóptegen kınolarǵa túsip, qoıylymdar qoıǵan.
120 jyl buryn (1894-1938) otandyq til bilimi kóshbasshylarynyń biri, ǵalym-pedagog, ádisker, ádebıetshi, synshy, tarıhshy, aýdarmashy, qoǵam qaıratkeri ShONANULY Teljan dúnıege keldi. Aqtóbe oblysy Yrǵyz aýdanynda týǵan. Eki synyptyq Yrǵyz orys-qazaq ýchılışesin, Orynbor qyrǵyz (qazaq) muǵalimder ınstıtýtyn, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1917 jyly Alashorda úkimetiniń A.Baıtursynov basshylyq etken Oqý komıssııasyna saılanǵan. Muǵalim, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti), Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy, dotsenti qyzmetterin atqarǵan. 30-dan astam oqýlyqtyń avtory. «Jańalyq», «Saýattan», «Kolhoz aýyly», «Oqý quraly» (A.Baıtursynovpen birge), «Til damytý», «Qazaq tiliniń oqý quraly», t.b. latyn árpi, tatar, uıǵyr, túrik tilderi jaıly zertteý eńbekteri bar. «Qazaq jer máselesiniń tarıhy» (1926) atty Tashkentte basylǵan kitabynda qazaq jerin otarlaýdyń 200 jyldyq tarıhy taldanǵan. 1994 jyly Aqtóbede qurylǵan T.Shonanuly atyndaǵy meıirimdilik qory ǵalym murasyn izdestirýmen, zertteýmen aınalysady.
91 jyl buryn (1923-1990) jazýshy QANAHIN Ótebaı dúnıege keldi. Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Respýblıkalyq «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetiniń (qazirgi «Egemen Qazaqstan») ádebı qyzmetkeri, jaýapty hatshynyń orynbasary, «Ara» jýrnalynyń bólim meńgerýshisi, Qazaqstan Kompartııasy OK úgit-nasıhat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, «Jalyn» almanaǵynyń bas redaktory, «Mádenıet jáne turmys» (qazirgi «Parasat») jýrnalynyń bólim meńgerýshisi, Qazaq KSR Mádenıet mınıstrligi repertýarlyq-redaktsııalyq alqasynyń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan. Qalamgerdiń «Aýyr kúnderde», «Murager», «Kól jaǵasynda», «Mazdaq», «Tuńǵysh mahabbat», «Jer basyp júrsem» povesteri jaryq kórgen. Jazýshynyń «Qart sarbazdyń hıkaıasy», «Júrek qalaýy», «Qudiret», «Baqyt báısheshegi» atty shyǵarmalaryn oqyrman qaýym jaqsy qabyldady. «Dámeli» romany eńbek adamdarynyń, «Júrek qalaýy» romany stýdent-jastar ómirin jeli etken. «Jer basyp júrsem» povesiniń jalǵasy ispettes «Ata qonys» kitaby jazýshy dúnıeden ozǵan soń, 1990 jyly jaryq kórdi. Qanahın kórkem aýdarma salasynda da jemisti eńbek etip, orys jazýshylarynyń birneshe áńgime-povesin qazaq oqyrmandaryna usyndy. «Qyzyl Juldyz» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
89 jyl buryn (1925-2010) qoǵam qaıratkeri, Qazaqstan Respýblıkasy Jıhaz jáne aǵashóńdeý kásiporyndary qaýymdastyǵynyń qurmetti prezıdenti ÁLDERBAEV Moldan dúnıege keldi. Almaty oblysy Raıymbek aýdanynda týǵan. Shyǵys Sibir orman tehnıkalyq ınstıtýtyn, Búkilodaqtyq syrttaı ınjenerlik qurylys ınstıtýtyn bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. 1950-1958 jyldary - Taý-Shilik orman sharýashylyǵy mekemesiniń dırektory, dırektorynyń orynbasary, Almaty aǵashóńdeý kombınatynyń tseh bastyǵy, «Glavalmatystroı» tresti qurylys basqarmasynyń bastyǵy. 1958-1969 jyldary -Glavstroılessnabsbyt» mekemesi bólim meńgerýshisi, Qazaq KSR Memlekettik josparlaý komıtetiniń bas mamany, bólim bastyǵynyń orynbasary, bólim bastyǵy, is basqarýshysy, 1969-1975 jyldary - Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń Qala sharýashylyǵy jáne qurylys bólimi meńgerýshisiniń birinshi orynbasary. 1975-1988 jyldary - Qazaq KSR-niń Orman jáne aǵashóńdeý ónerkásibi mınıstri. 1988-1997 jyldary ıýgoslavııalyq «ıÝgodrvo» fırmasynyń ýákili qyzmetterin atqarǵan.
Almaty oblysynyń qurmetti azamaty. Medaldarmen marapattalǵan.
60 jyl buryn (1954) pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, matematıka professory, Joǵary mektep ǵylymdary Halyqaralyq Akademııasynyń akademıgi, Qazaq sport jáne týrızm akademııasynyń prezıdenti ZAKIRЬıANOV Qaırat Haırollauly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. 1993-1995 jyldary - Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń rektory, oblys ákiminiń orynbasary. 1995-1998 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi ishki saıasat bóliminiń sektor meńgerýshisi. Qazirgi qyzmetinde - 1998 jyldan. AQSh-taǵy Illınoısk ýnıversıtetiniń qurmetti professory. Qazaqstan ýnıversıtetteri Ulttyq sport odaǵynyń prezıdenti, Eýropa men Azııadaǵy sport joǵarǵy oqý oryndary qaýymdastyǵynyń birinshi vıtse-prezıdenti. 57 jyl buryn (1957) QR Ulttyq olımpıada komıtetiniń bas hatshysy DOSYMBETOV Tımýr Kamaluly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik dene shynyqtyrý ınstıtýtyn btirgen.
1966 jyldan sportpen - júzýmen, qazirgi bessaıyspen aınalysa bastady. 10 jyl boıy KSRO quramasynyń quramynda boldy. 1980-1982 jyldary - KSRO Іshki áskerlerinde áskerı qyzmette boldy. 1982 jyldan - KSRO ІІM ІÁB janyndaǵy sport komandasynda sport jónindegi nusqaýshy. 1984 jyldan - Qazaqstan quramasynyń qazirgi bessaıys boıynsha aǵa jattyqtyrýshysy. 1987 jyldan - «Dınamo» sport qoǵamynyń Respýblıkalyq keńesiniń oqý-sport bóliminiń bastyǵy. 1990 jyldan - Qazaqstan Ulttyq olımpıada komıtetiniń alǵashqy prezıdenti. 1993 jyldan - «Dınamo» sport qoǵamy Qazaq federatsııasy tóraǵasynyń birinshi orynbasary, Ulttyq olımpıada komıtetiniń birinshi vıtse-prezıdenti mindetin qosa atqarýshy. 2002 jyldan - QR Ulttyq olımpıada komıtetiniń prezıdenti. 2006 jyldan - qazirgi qyzmetinde.
Qaziogi bessaıystan halyqaralyq sport federatsııasy atqarý komıtetiniń múshesi, Azııa Olımpıadalyq keńesi tehnıkalyq komıtetiniń múshesi, QR qazirgi bessaıys fedpratsııasynyń vıtse-prezıdenti, Búkilálemdik mýshketerler klýbynyń múshesi.
KSRO Memlekettik televızııa jáne radıohabary komıtetiniń sýperkýbogynyń ıegeri (Máskeý, 1981), Meksıka chempıony (1981), KSRO chempıony (Tallın, 1982), qazirgi bessaıystan álem chempıony (Rım, 1982), KSRO halyqtary spartakıadasynyń kóptegen márte júldegeri, qazirgi bessaıystan iri halyqaralyq jarystardyń kóptegen márte jeńimpazy jáne júldegeri. KSRO eńbek sińirgen sport sheberi (1982).
«Qurmet» (2008) ordenimen; «Astana» (1998), «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» (2001)medaldarymen; Kazaq KSR jáne QR Joǵarǵy Keńesiniń qurmet gramotalarymen (1983, 1996).marapattalǵan.
52 jyl buryn (1962) Akýsherlik, gınekologııa jáne perınatologııa ǵylymı ortalyǵynyń dırektory QUDAIBERGENOV Talǵat Qapauly dúnıege eldi.
Aqtóbe qalasynda týǵan. Aqtóbe memlekettik medıtsına ınstıtýtyn, «Ádilet» zań akademııasy joǵary mektebin bitirgen. 1983 jyldan - Aqtóbe qalasynyń №1 klınıkalyq aýrýhanasynda, Aqtóbe qalasyndaǵy №1 áıelder bosaný úıinde orta býyn medıtsına qyzmetkeri. 1986 jyldan Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı zertteý ınstıtýtynda onkogınekologııa boıynsha klınıkalyq ordınatýrada, kishi ǵylymı qyzmetker, aǵa ǵylymı qyzmetker. 1994 jyldan Respýblıkalyq ana men bala densaýlyǵyn qorǵaý ǵylymı-zertteý ortalyǵynda aǵa ǵylymı qyzmetker, jetekshi ǵylymı qyzmetker, klınıkalyq bólim meńgerýshisi, gınekologııa bóliminiń jetekshisi, 2003 jyldan - osy mekemede dırektordyń ǵylym jónindegi orynbasary, 2004 jyldan - jedel gınekologııa bóliminiń meńgerýshisi. Qazirgi qyzmetinde - 2008 jylǵy aqpannan beri.
«Qazaqstan Konstıtýtsııasyna 10 jyl» (2005) medalimen marapattalǵan.
244 jyl buryn (1770-1827) uly nemis kompozıtory, pıanıst, dırıjer Lıýdvıg Van BETHOVEN dúnıege keldi.
86 jyl buryn (1928) keńestik jáne reseı teatr jáne kıno akteri, KSRO halyq ártisi BRONEVOI Leonıd Sergeevıch dúnıege keldi.
39 jyl buryn (1975) gollıvýd aktrısasy, mýzykant jáne model Mılla IOVOVICh (Mılıtsa Bogdanovna Iovovıch) dúnıege keldi.