$17 mlrd, Ibrahım kelisimi, Zangezýr dálizi: Prezıdenttiń AQSh-qa sapary qalaı ótti
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Memleket basshysynyń AQSh-qa sapary aıaqtaldy. Elimiz «C5+1» formatyndaǵy sammıtte mańyzdy málimdeme jasap, AQSh-pen 17 mıllıard dollardan asatyn kommertsııalyq kelisimge qol jetkizdi. Budan bólek Qazaqstannyń geosaıası áleýetinde birshama ózgeris bolǵaly tur. Kazinform-nyń analıtkalyq sholýshysy sapar nátıjesine zer salyp, sarapshylardan mán-jaıyn bildi.
AQSh renessansy hám tehnologııalyq tartys
Bul – Prezıdenttiń bıylǵy kúzdegi AQSh-qa jasaǵan ekinshi sapary. Buǵan deıin qyrkúıekte Nıý-Iorkte bolyp, muhıttyń arǵy betinde quny 5,2 mlrd dollar bolatyn 11 kelisim jasaǵany este. Sol kezde Amazon Kuiper, ExxonMobil, Chevron, IFC, Lummus Technology, Wabtec sekildi amerıkalyq alpaýyt kompanııalar eldegi kólik, energetıka, logıstıka, aqparattyq tehnologııa salasyn jetildiretini belgili bolǵan-dy. Osy joly ekonomıkalyq baǵdar ózgermegenimen, kelissózder saıası sıpatqa oıysyp otyr.
Prezıdent AQSh-qa aıaq tıisimen alǵashqy kelisimdi asa mańyzdy mıneraldar salasynan bastady. QR Ónerkásip jáne qurylys mınıstri Ersaıyn Naǵaspaev pen AQSh Saýda mınıstri Govard Latnık asa mańyzdy mıneraldar salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıǵanyn kórdik. «A+Analytics» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Farhad Qasenovtiń aıtýynsha, kelisim naryqtaǵy suranys pen básekeniń qyzǵan shaǵynda oryn alǵan. Demek, AQSh áli de Qazaqstannyń shıkizat óndirisine qyzyǵýly.
– Sırek metaldar óndirisinde AQSh pen Qytaı arasynda qaıshylyq joq emes, sondyqtan álemde suranys artatyny anyq. Qazirdiń ózinde AQSh shetelden sırek metaldardy satyp alýdy údetken. Ol úshin dostas elderdegi shıkizat óndirisin damytýǵa, naryqqa jetkizý jolyn – logıstıkalyq tarmaqty qalyptastyrýyna tyrysyp keledi.
Ortalyq Azııa, onyń ishinde Qazaqstannyń óndiris qýaty AQSh úshin basym tańdaý bolatyn sekildi. Elimiz sırek metaldar óndirisin ulǵaıtyp, ónimdi álemdik naryqta joǵary baǵada satýǵa taptyrmas kezeńde tur. Ol úshin Orta dálizdiń júk ótkizý qabiletin keńeıtý, jańa temirjol jelilerin salý kezek kúttirmeıdi, – dedi Farhad Qasenov.
AQSh – Ortalyq Azııa ekonomıkasynyń eń iri ınvestory. Táýelsizdik alǵannan beri óńirge qarjy quıýdy tolastatqan emes – deni munaı-gaz salasyna tıesili. Qazaqstanda – Chevron men ExxonMobil, Ózbekstanda – Epsilon Development Company (EDC) men Halliburton, Túrikmenstanda – Westport Trading Europe Limited (WTL) jumys istep jatyr. Ken oryndaryndaǵy amerıkalyq kompanııalardyń úlesi jeterlik. Farhad Qasenovtiń pikirinshe, Ortalyq Azııa memleket basshylarynyń AQSh-qa barýynyń bir sebebi shıkizat kelisiminde jatyr.
– «C5+1» formatyndaǵy alǵashqy kezdesýde syrtqy ister mınıstrleri bas qossa, keıin kóshbasshylardyń jıyny ótkizildi. Osy aralyqta Ortalyq Azııanyń statýsy men mańyzy artty. 1990 jyldary AQSh aımaqtaǵy ekonomıkalyq jáne saıası ortada belsendi jumys istedi. Keıin qatynas birte-birte báseńdep, mádenı belsendilikke, ıaǵnı «jumsaq kúshke» aınalǵanyn bilemiz. Qazir AQSh-tyń OA-ǵa qatysty syrtqy saıasattaǵy ustanymy qaıta qaralýda, olar baılanysty jetildirýge shynaıy nıettenip otyr. Sonymen qatar avtokólikter men elektrkólikter óndirisiniń damýyna baılanysty sırek metaldarǵa suranys artyp keledi. Demek, strategııalyq mańyzdy resýrstar aımaq kóshbasshylaryn Aq úıge apardy, – dedi spıker.
Ortalyq Azııa AQSh-tyń munaı-gaz salasyndaǵy ınvestıtsııasy úshin ǵana emes, óndiristik tehnologııasy úshin de básekege túspek. Óıtkeni ken oryndaryndaǵy óndiristiń kúrdelenýi, shıkizatty barlaý jumystarynyń qıyndaýy keleshek nátıjege áser etýi yqtımal.
– Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary AQSh-tyń munaı kompanııalary Qazaqstan naryǵyna engen sátte olarda postkeńestik elderde joq munaı óndirý, óńdeý men barlaý tehnologııalary boldy. Sonyń arqasynda Qazaqstan ónidiris qýatyn arttyryp, munaı-gaz salasynda jetekshi orynǵa shyqty. Sondyqtan AQSh-pen energetıkalyq jobalardyń sany artýy biz úshin tıimdi, – dep atap ótti sarapshy.
Shetelmen jasalǵan aýqymdy ekonomıkalyq kelisimdi qaýipsizdik kepili retinde qaraýymyz kerek. Farhad Qasenovtiń sózine súıensek, kez kelgen ınvestıtsııa qos tarapqa paıda ári eki memleket bir-biriniń turaqtylyǵy úshin tileýles bolady.
Zangezýr dálizi Orta dálizge qalaı áser etedi?
Aımaqtaǵy energetıkalyq resýrstar, munaı-gaz salasynda amerıkalyq kompanııalardyń úlesi bar dedik. Mine, osy saıası múddeniń aıasynda Aq úı basshysy Ortalyq Azııadaǵy kólik-logıstıka baǵytyn jandandyrýǵa nıetti. Qyrǵyzstan men Ózbekstandaǵy balama temirjol baǵyttarymen qatar Qazaqstan usynǵan Orta dálizdi basty nazarǵa alyp otyr. Tramptyń ekinshi prezıdenttik kezeńinde, ásirese Qazaqstan men Ózbekstan óziniń kólik-logıstıkalyq habyn qurýǵa tyrysyp keledi.
Osy básekede Qazaqstan kóp paıda tabatyndaı. Oǵan Donald Tramptyń Ázerbaıjan men Armenııa arasyndaǵy beıbit kelisimdi ornatqany túrtki boldy. Sebebi Ázerbaıjan men Armenııa arasyndaǵy mámilede Zangezýr dáliziniń bir bóligin amerıkalyq kompanııa 99 jylǵa jalǵa alady. «Halyqaralyq beıbitshilik pen órkendeý jolyndaǵy Tramp joly» (TRIPP) dep atalǵan baǵyt Orta dálizben jalǵassa, negizgi trannzıt bizdiń úleske tıedi degen sóz. Qasym-Jomart Toqaev pen Donald Tramp arasyndaǵy áńgimede eki dálizdiń máselesi kóterilýi nátıjeli kúndi jaqyndatatyn túri bar.
– Buryn elaralyq ekonomıkalyq jobalar energetıka salasynda baıqalatyn. Amerıkalyq Chevron, ExxonMobil sekildi kompanııalarǵa basymdyq berildi. Al 2020 jyldan bastap kólik-logıstıkaǵa basymdyq berdi: Qazaqstanda lokomotıv qurastyrý zaýyty, Wabtec-tiń óndiris oryndary ashyldy. Bıyl Qazaqstan AQSh-pen birlesip temirjol salasyn modernızatsııalaý úshin Wabtec kompanııasymen 4,2 mlrd dollarlyq kelisim jasady, – dedi Farhad Qasenov.
«Syńarmúıiz» startaptar: tsıfrly elge aınalý joly
Qoǵamda «Qazaqstan tek shıkizat derjavasy bolýǵa umtylady, Ortalyq Azııa-AQSh baılanysy shıkizatqa negizdegen» degen kózqaras estımiz. Farhad Qasenovtiń pikirinshe, bul – qate tujyrym. Qazaqstan AQSh-pen baılanysty tek munaı-gazǵa negizdemeıdi. Aýyl sharýashylyǵy, logıstıka, tipti sońǵy kezde tsıfrlandyrý isinde júıeli qatynas ornatady.
– Biz úshin AQSh - aldymen tehnologııa kilti. Órkenıet damýyn jetildiretin ónertabys pen aqparattyq tehnologııanyń basym deni sol jaqta. Qazir Qazaqstan tsıfrlandyrý júıesin damytýda. Ortalyq Azııadaǵy alǵashqy sýperkompıýterdi iske qosty, tsıfrlandyrý ınfraqurylymy ázirlenip jatyr. Otandyq jasandy ıntellekti jasalýda. Osy turǵyda AQSh-taǵy IT kompanııalarmen baılanys ekonomıkany ártaraptandyrýǵa septesedi. Osylaısha, ekonomıkadaǵy jansyz jerimizge aınalǵan – shıkizat óndirisine táýeldiligimizden az da bolsa arylýǵa bolar edi, – dedi maman.
Prezıdent saparynda ártaraptanýǵa umtylystyń sımvoldyq qadamy jasaldy. Vashıngtonda Memleket basshysyna AQSh-taǵy Higgsfield AI, Deep Infra, ARC Drones jobalary tanystyryldy. Kremnıı alqabynyń «syńarmúıiz» startaptaryna aınalǵan bastamalar jasandy ıntellekt generatsııasy, mashınalyq oqytý, bıotehnologııa, avtonomdy drondar salasynda keńinen qoldanylady.
Ortalyq Azııadan shyqqan talanttardyń jobalaryna qoldaý bildiretin Silkroad Innovations tehnologııa haby bar. Qazaqstandyq jastardyń kóbi osy múmkindiktiń sheńberinde jobalaryna qarjy tartqan.
Aldaǵy úsh jylda Qazaqstandy tolyq tsıfrlyq elge aınaldyrý jónindegi strategııalyq mindet tur. Ol úshin ulttyq ІT ekojúıesin damytýǵa áleýeti jetetin jastardyń shetelde bilimin jetildirip, Qazaqstandaǵy eńbek naryǵyna ornyqqany kerek.
Ekonomıkany ártaraptandyrý úshin jańa tehnologııa jetkiliksiz. Soǵan saı maman ázirligi kerek. Bolashaqta ekijaqty kelisimder ishinde akademııalyq bilim berý isiniń bolýy mańyzdy.
– Ekonomıkany ártaraptandyrý úshin ǵylymı áriptestik kerek. Bilim berý baǵytynda seriktestik baǵdarlamalary bar. 2022 jyly M. Qozybaev atyndaǵy SQÝ AQSh-tyń Arızona ýnıversıtetimen birlesip bıotehnologııa fakýltetin ashty. Osy úrdis aýyl sharýashylyǵy, medıtsına salalarynda baıqalýy kerek, – dedi Farhad Qasenov.
John Deere 3 myń aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn shyǵarady
Aldaǵy 5 jyl ishinde «Agromashholdıng KZ» AQ bazasynda John Deere-diń 3 myń aýyl sharýashylyǵy tehnıkasy shyǵarylatyn bolady. Oǵan qosa servıstik ortalyqtar men ınfraqurylym, qosalqy bólshekterdi jetkizý júıesin qurý, tsıfrlyq tehnologııalardy engizý jáne ınjener men tehnıkalyq kadrlardy daıarlaý qarastyrylǵan. Ónerkásiptik kooperatsııanyń jalpy somasy 2,5 mlrd dollarǵa baǵalanyp otyr.
Buǵan deıin John Deere men «AgromashHoldıng KZ» 292 tehnıka shyǵarǵan. Jyl sońyna deıin taǵy 100 tehnıka shyǵarylady dep josparlanýda. Qasym-Jomart Toqaevtyń sapary aıasynda jalpy quny 2,5 mıllıard dollar bolatyn Strategııalyq seriktestik týraly kelisimge qol qoıyldy.
– Jańa kelisim óndiristik múmkindikterdi edáýir keńeıtýge jáne otandyq aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn jasaýdyń tehnologııalyq bazasyn nyǵaıtýǵa múmkindik beredi. Qazaqstan memlekettik ónerkásiptik saıasat aıasynda osy jobany iske asyrýdy qoldaýdy qamtamasyz etýge daıyn, – dedi QR Ónerkásip jáne qurylys mınıstri Ersaıyn Naǵaspaev.
AQSh aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy mol tájirıbege ıe. Jergilikti fermerler tehnoparkterin udaıy jańartyp, jer óńdeý men ónim sapasyn arttyrýǵa arnalǵan tehnologııany jıi paıdalanady.
Buǵan deıin Prezıdent amerıkalyq bıznes ókilderimen qyrkúıektegi kezdesýinde birneshe usynys jasaǵanyn bilemiz. Onyń ishinde aýyl sharýashylyǵyn damytý, sý resýrstaryn únemdeý, aýyl sharýashylyǵyn tsıfrlandyrýdy kózdeıtin ortaq Agroınnovatsııalyq baǵdarlama jasaýdy alǵa tartqan.
Aq úı men «Ibrahım kelisimi»
Qasym-Jomart Toqaev pen Donald Tramptyń júzbe-júz kezdesýinde saıası astar basym bolǵanǵa uqsaıdy. Kelissózde ekijaqty strategııalyq baılanystan bólek geosaıası máseleler qalys qalmaǵan. Eń mańyzdysy – Prezıdent Ibrahım kelisimine qosylatynyn málimdedi.
Ibrahım kelisimi degen ne? Onyń mańyzy qandaı?
Taıaý Shyǵystaǵy memleketterdegi qaqtyǵystyń órshigenine shırek ǵasyrdan ári asty, kóbi ǵasyrǵa jýyq janjaldasyp keledi. Ásirese, arab elderi men Izraıldiń teketiresi aımaq tynyshtyǵyn buzǵaly kóp boldy. Osy kıkiljińdi birjaqty etý úshin AQSh 2020 jyly Ibrahım kelisimin («Avraam kelisimi» degen syńar ataýy bar - red.) ázirledi. Bul – Izraıl men arab elderi arasyndaǵy beıbit qatynasty nyǵaıtýǵa arnalǵan kelissózder.
Kelisim 2020 jyly Izraıl, Birikken Arab Ámirlikteri, Bahreın jáne Marokko arasynda jasalǵan-dy. Keıin kelisimge Egıpet pen Sýdan kirdi. Qazir Aq úı ákimshiligi Qazaqstan men Ázerbaıjandy da kelisimge ákelýge nıetti. Sarapshylar Qazaqstan Ibrahım kelisimine qosylý arqyly tehnologııalyq turǵyda Izraılmen qatar AQSh-pen de tyǵyz baılanys ornatyp, aımaqtaǵy yqpalyn nyǵaıta alady dep otyr.
Al saıasattanýshy Ǵazız Ábishevtiń oıynsha, Qazaqstannyń bul áreketi – Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵysty toqtatýǵa qadam.
– Taıaý Shyǵystaǵy BAÁ, Saýd Arabııasy, Iordanııa sekildi basty oıynshylar Izraılmen tyǵyz baılanysta. Qandaı soǵys bolmasyn olardyń ekonomıkalyq damýyna keri áser etedi. Óıtkeni munaı dáýiriniń aıaqtalýy, klımattyq ózgeris osyǵan ıtermelep otyr.
Bul rette Qazaqstan Taıaý Shyǵys memleketterimen óte jaqsy qarym-qatynasta ekeni anyq. Olardyń maqsattarymen úndesý ýaqyt talabyna aınaldy. Onyń ústine Qazaqstannyń basty seriktesteri – Qytaı men Reseı Ibrahım kelisimine qarsy emes. Sondyqtan Prezıdent ustanymy Qazaqstandy syrtqy saıasatta beıbitshiliktiń qoldaýshysy etip kórsetedi, – dedi saıasattanýshy.
Memleket basshysy Ibrahım kelisimine kiretinin jaı aıtyp qana qoıǵan joq, Tramppen birge Izraıl premer-mınıstri Bınıamın Netanıahýmen telefon arqyly sóılesken. Keıin kelissózden soń Aq úı basshysy áleýmettik jelide jazba jarııalap, Qazaqstandy «ekinshi prezıdenttik kezeńinde Ibrahım kelisimine qosylǵan birinshi el» dep atady.
Shaǵyn quramdaǵy resmı kezdesýden keıin Qasym-Jomart Toqaev pen Donald Tramp erkin formatta áńgimesin jalǵastyrǵan. Kóshbasshylar Aq úıdiń irgesinde turyp, jańadan salynyp jatqan saltanat saraıynyń qurylysyn kórdi.
«S5+1» sammıti qalaı ótti?
Prezıdentter basqosýynan keıin ile-shala «S5+1» formatyndaǵy sammıt bastaldy. Tramp sózbasyn Ortalyq Azııanyń mańyzy týraly bastap, Aq úıdiń aldaǵy ýaqytta óńirmen qatynasqa yqylas qoıatynyn tuspaldaı ketken. Óziniń «Tramp joly» sanaıtyn Zangezýr dáliziniń qurylysy Kaspıı teńiziniń qos jaǵalaýyndaǵy elder men Ortalyq Azııaǵa jańa múmkindik syılaıtynyn da qosa ketti.
Prezıdent Qazaqstannyń Qurama Shtattarmen strategııalyq seriktestigin damytatynyn aıtyp, qazirgi kórsetkishterdi mysalǵa keltirdi.
– AQSh – Qazaqstanǵa 100 mıllıard dollardan asa qarjy salǵan eń iri ınvestorymyz, ekonomıkamyzdyń qozǵaýshy kúshi sanalady. Sońǵy jyldary elderimiz arasyndaǵy taýar aınalymy eki ese ósip, 5 mıllıard dollar mejesine jýyqtady. Amerıkadaǵy ýranǵa suranystyń shamamen 25 paıyzyn qamtamasyz etip otyrmyz. Qazaqstanda 600-den astam amerıkalyq kompanııa bıznes júrgizedi, – dedi Memleket basshysy.
Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan kóshbasyshylary AQSh-pen aradaǵy jan-jaqty strategııalyq jobalardy mysalǵa keltirse, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev «C5+1» turaqty hatshylyǵyn, Investıtsııa jáne saýda jónindegi úılestirý keńesin jáne Ortalyq Azııa ınvestıtsııalyq seriktestigin qurýǵa shaqyrdy. 2026 jylǵy sammıtti Samarqandta ótkizýdi usyndy.
Donald Tramp ózin bitimger ári Vashıngtonnyń Ortalyq Azııa elderine degen jańa kózqarasyn qalyptastyrýshy retinde kórsetkisi keledi. Qasym-Jomart Toqaev bul yntany ulttyq múddemen qabystyryp, ózara tıimdi ekonomıkalyq sheshimder qabyldaýǵa tyrysýda. Sammıt sońynda AQSh prezıdentiniń Qasym-Jomart Toqaevty «Uly prezıdent» dep baǵalaýy ári Aq úı aldynda protokoldan tys emen-jarqyn suhbat qurýy qazaq dıplomatııasynyń dittegen maqsatyna jetkenin kórsetse kerek.
P.S. Qasym-Jomart Toqaev AQSh-qa saparynda birqatar laýazymdy tulǵalarmen kezdesip, The Washington Post jáne The New York Times sekildi amerıkalyq tanymal basylymdarǵa suhbat berdi.
Oǵan qosa Donald Tramppen áńgime barysynda Aq úı basshysyn Qazaqstanǵa shaqyrdy. Sammıtten keıin jýrnalıster Tramptan usynysqa qalaı qaraıtynyn suraǵan sátte ol «ábden múmkin» ekenin aıtty.
Buǵan deıin Qazaqstan delegatsııasynyń AQSh-qa sapary barysynda qandaı kelisimder jasalǵanyn jazǵan bolatynbyz.