16 ShІLDE. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
16 shilde, CÁRSENBІ Frantsııadaǵy Vıshı rejıminiń násilshildik jáne antısemıttik boı kórsetýleri qurbandaryn eske alý kúni. Alǵash ret 1993 jyly atap ótilgen osy ataýly kún 2000 jylǵy aqpannyń 29-da Ulttyq jınalystyń sheshimimen resmı bekitilgen. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysy jyldarynda Frantsııada qurylǵan Vıshı násilshildik rejıminiń polıtsııasy 1942 jyly dál osy kúni 13 myńǵa jýyq shyqqan tegi evreı frantsýzdyqtardy Parıj velodromyna aıdap shyǵyp, olardy gıtlershilerdiń qoldaryna tabys etken. Osy tutqyndardyń kópshiligi «ólim lagerlerinde» qaza tapty. ESTE QALAR OQIǴALAR 15 jyl buryn (1999) Bolıvııanyń astanasy La-Pas qalasynda ıÝNESKO-nyń bas hatshysy Federıko Maıor Astana qalasyna «Álem qalasy úshin» halyqaralyq konkýrsy jeńimpazynyń medali men sertıfıkatyn tabys etti. Osy kúnnen bastap Astana «Álem qalasy» ataǵyna ıe. 13 jyl buryn (2001) Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti kitaphanasy negizinde «Otyrar kitaphanasy» ǵylymı ortalyǵy quryldy. 9 jyl buryn (2005) Aqtóbedegi Abaı atyndaǵy gúlzarda «Temirqazyq» rámizdik belgisiniń ashylý rásimi bolyp ótti. Temirqazyq juldyzy erte kezde jolaýshylarǵa, qazaq dalasymen júrgen kerýenderge jol kórsetetin belgi bolǵan. Jańa «Temirqazyqta» jahannyń tórt buryshy, Aqtóbeniń geografııalyq málimetteri, qalanyń álemniń iri qalalarymen ara qashyqtyǵy kórsetilgen. 7 jyl buryn (2007) «G4 City» JShS Almaty-Qapshaǵaı kúre jolyna salynǵaly otyrǵan qanattas qalalardyń qyzmetin jetildirý úshin www.g4city.kz dep atalatyn saıtyn iske qosty. Saıtta sondaı-aq, túrli elektrondyq BAQ-tar men merzimdi baspasóz betterinde qanattas qalalarǵa qatysty jarııalaǵan materıaldar júıeli túrde berilip otyrylady. Qurylǵan kompanııanyń negizgi maqsaty - Úkimettiń qoldaýymen salynǵaly otyrǵan qalalardyń tolyqqandy damýyna atsalysý. 371 jyl buryn (1643) gollandııalyq teńiz saıahatshysy de Frız Sahalın aralyn ashty. 353 jyl buryn (1661) Stokgolm banki alǵashqy eýropalyq banknotalardy shyǵardy. 105 jyl buryn (1909) Audi kompanııasynyń negizi qalandy. 91 jyl buryn (1923) Mýssolını Italııada qumar oıyndarǵa tyıym saldy. 88 jyl buryn (1926) Germanııada «Bronenosets Potemkın» KSRO fılminiń kórsetilimine tyıym salyndy. 69 jyl buryn (1945) AQSh-tyń Nıý-Meksıko shtatyndaǵy polıgonda atom bombasynyń alǵashqy sátti synaǵy ótti. 45 jyl buryn (1969) adamzat tarıhyndaǵy Aıǵa tuńǵysh sapar bastaldy - AQSh-tyń «Apollon 11» ǵarysh kemesi ushyryldy.
ESІMDER 106 jyl buryn (1908-1985) ǵalym, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, professor, Búkilodaqtyq aýyl sharýashylyq ǴA-nyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Sotsıalıstik Eńbek Eri BARAEV Aleksandr Ivanovıch dúnıege keldi. Sankt-Peterborda týǵan. Kýıbyshev (qazirgi Samara) aýyl sharýashylyq ınstıtýtyn bitirgen. 1950-1953 jyldary Oral astyq suryptaý stansasynyń dırektory, 1953-1957 jyldary Qazaq eginshilik ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, 1957 jyldan ómiriniń sońyna deıin Búkilodaqtyq astyq sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń (qazirgi Qazaq astyq sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty) dırektory boldy. 1985 jyly 8 qyrkúıekte Astana qalasynda qaıtys boldy. Baraev eginshiliktiń topyraq qorǵaý júıesiniń negizi - topyraqty sý jáne jel erozııasynan qorǵaıtyn sydyra jyrtyp óńdeý ádisin tapty. Ol aýyspaly egis tanabynda taza súdiger jerdi qoldanýdy, dándi daqyldar egisin qysqa merzimde aıaqtaýdy usyndy, ónimdiligi az shalǵyndar men jaıylymdardy túbegeıli jaqsartý, kóldetip sýarylatyn jerlerdi meılinshe tıimdi paıdalaný, sortań jerlerdi ıgerý júıelerin jasap, óndiriske engizdi. Onyń uıymdastyrýymen Qazaq aýyl sharýashylyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda topyraq baptaıtyn jáne tuqym sebetin mashınalardyń jańa túrleri (sydyra jyrtatyn quraldar, ańyzǵa tuqym sebetin seıalkalar, ıne tisti tyrmalar) synaqtan ótkizilip, tájirıbege engizdi. 1972 jyly Lenındik syılyqtyń laýreaty. 2 márte Lenın ordenimen, Oktıabr revolıýtsııasy, Qurmet belgisi jáne Halyqtar dostyǵy ordenderimen marapattalǵan. 103 jyl buryn (1911-1996) metallýrg, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Fraıberg taý-ken akademııasynyń qurmetti doktory (GDR), RKFSR-diń eńbek sińirgen ǵylym jáne tehnıka qaıratkeri, Sotsıalıstik Eńbek Eri POLÝHIN Petr Ivanovıch dúnıege keldi. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Máskeý bolat ınstıtýtyn jáne aspırantýrasyn bitirip, osy ınstıtýtta assıstent, dotsent, fakýltet dekanynyń orynbasary bolǵan. Sibir metallýrgııa ınstıtýtynyń dırektory, KSRO Joǵary jáne orta bilim mınıstrliginiń bólim bastyǵy, Bas basqarmasynyń bastyǵy, mınıstr orynbasary, Máskeý bolat jáne qorytpalar ınstıtýtynyń rektory, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń Metallýrgııa jáne ken baıytý ınstıtýtynyń ǵylymı jetekshisi bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri metallýrgııa máselelerine arnalǵan. Ol arnaıy qorytpalar men konstrýktsııalyq metaldar teorııasyn tujyrymdap, sol materıaldardyń pishinin plastıkalyq jolmen ózgertý tehnologııasyn usyndy. Qara jáne tústi metaldardyń kúrdeli qorytpalarynan daıyndalǵan metall prokattarynyń tıimdi tehnologııasyn jasap, óndiriske engizdi, osyǵan laıyq qandaı jabdyq jasaý qajet ekenin anyqtady. Metall qubyrlaryn ystyqtaı prokattaý tehnologııasy men vınt tárizdi standardy óndiriske engizdi, alıýmınıı, tıtan, t.b. tústi metall qorytpalarynyń, bolat pen alıýmınııden dál prokat jasaý jóninde keshendi zerttteýler júrgizdi. Ǵalymnyń 100 avtorlyq kýáligi, 12 patenti bar. Lenın, Qazan tóńkerisi, eki márte Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi» ordenderimen jáne medaldarmen, sondaı-aq GDR-diń «Otan aldyndaǵy eńbegi úshin» ordenimen marapattalǵan. 70 jyl buryn (1944) Qazaqstannyń eńbek sińirgen qurylysshysy, Óskemen qalasynyń jáne Shyǵys Qazaqstan oblysy Kókpekti aýdanynyń qurmetti azamaty ShAIJÚNІSOV Toqan Jaqııanuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Óskemen qurylys-jol ınstıtýtyn, Shyǵys Qazaqstan tehnıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn Óskemen úı qurylysy kombınatynyń ınjeneri bolyp bastaǵan. 1975-1984 jyldary - «Jóndeýqurylystrest» basqarmasynyń bastyǵy. 1984-1988 jyldary - «Shyǵysqazkeńsharqurylys» trestiniń bas ınjeneri, bastyǵy. 1988-1999 jyldary - «Agroónerkásipqurylys» birlestiginiń tóraǵasy. T.Shaıjúnisovtiń tikeleı basshylyǵymen respýblıkamyzda jáne basqa da shet elderde birneshe iri taý-ken kásiporyndarynyń, ekologııalyq, sáýlet-qala qurylysy, aýyl sharýashylyǵy, áleýmettik qurylys keshenderi jobalanyp, qurylysy salyndy. Ol birneshe márte Shyǵys Qazaqstan aımaqtyq qaıyrymdylyq qorynyń «Jyl adamy» atandy. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 56 jyl buryn (1958) Qazaqstan Zeınetaqy qorlaryn qaýymdastyǵynyń prezıdenti ÁLІBAEV Aıdar Baıdaýletuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Eńbek jolyn 1980 jyly Aýyr mashına jasaý Almaty zaýytynda kezekshi-sheber qyzmetinen bastady. 1997 jyldan beri Qazaqstan Zeınetaqy qorlarynyń prezıdenti. 2000 jyldan bastap Zeınetaqy qorlary halyqaralyq federatsııasy - FIAP-dyń (Chılı) dırektory qyzmetin qosa atqarady. Qazaqstandaǵy zeınetaqy reformasy men zeınetaqy zańnamasy tujyrymdamasynyń ázirlenýine qatysty. 54 jyl buryn (1960) «Eır Astana» áýe kompanııasynyń prezıdenti Pıter FOSTER dúnıege keldi. Ulybrıtanııada týǵan. Avıatsııalyq bıznestegi mansabyn Cathay Pacific Airways Ltd.-nyń quryltaıshysy bolyp tabylatyn John Swire and Sons kompanııasynda stajerdiń jetekshisi qyzmetinen bastady. Onda ol 1982 jyly Kembrıdjd ýnıversıtetindegi oqýyn aıaqtaı salysymen keldi. 1982-1999 jyldar aralyǵynda Gonkong, Azııa, Avstralııa jáne Eýropadaǵy Cathay Pacific Airways Ltd áýekompanııasynda menedjer, keıin aǵa menedjer bolyp jumys istedi. 1999 jyly Philippine Airlines Inc áýek ompanııasynyń jańǵyrtý tobyn basqardy. Odan ári 2002 jyldan bastap Royal Brunei Airlines kompanııasynda bas atqarýshy dırektory laýazymyndy jumys istedi. 2005 jyly «Eır Astana» áýekompanııasynyń prezıdenti qyzmetine kiristi. 50 jyl buryn (1964) «KEGOC» AQ basqarma tóraǵasy, Dırektorlar keńesiniń múshesi QAJIEV Baqytjan Tóleýqajyuly dúnıege keldi. 1964 jyly dúnıege kelgen. 1986 jyly Almaty energetıka ınstıtýtyn elektr jelileri men júıeleri mamandyǵy boıynsha bitirgen. 1986-1988 jj. «Qazelektroqurylys» TSO Pokrovskıı QMÝ elektrmontajdaýshysy. 1989-1993 jj. «Qazelektroqurylys» TSO Pokrovskıı QMÝ elektr jetkizý jelileriniń qurylysy jónindegi master, óndiriske daıarlaý tobynyń bastyǵy, bas ınjener. 1993-2000 jj. «Amanat» AQ bas ınjeneri. 2000-2003 jj. «KEGOC» AQ paıdalanýdy uıymdastyrý bóliminiń bas mamany, EJJ paıdalaný bóliminiń bastyǵy, Paıdalaný departamenti dırektorynyń orynbasary. 2003-2004 jj. «KEGOC» AQ Paıdalaný departamentiniń dırektory. 2004-2007 jj. «KEGOC» AQ «Ortalyq JET» fılıalynyń dırektory. 2007-2008 jj. Kúrdeli qurylys departamentiniń dırektory. 2008-2009 jj.«KEGOC» AQ Atqarýshy dırektory. 2009 j. aqpannan «Elektr jelilerin basqarý jónindegi Qazaqstan kompanııasy «KEGOC» AQ Vıtse-prezıdenti. 2011 jyldyń 31 mamyrynan bastap - «Elektr jelilerin basqarý jónindegi Qazaqstan kompanııasy «KEGOC» AQ Basqarma Tóraǵasy «Qurmet» ordenimen (QR, 2010 j.); «KEGOC» AQ gramotasymen, «Energetıka jáne mıneraldyq resýrstar mınıstrliginiń" gramotasymen, «TMD Elektr energetıkasy keńesiniń" gramotasymen marapattalǵan. 2006 jyly - «TMD eńbek sińirgen energetıgi» qurmetti ataǵy berilgen. KEGOC» AQ-nyń aktsııalaryn ıelenbeıdi. 51 jyl buryn (1963) QR Parlamenti Májilisiniń besinshi saılanymdaǵy depýtaty, Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi ShPANOV Erkin Májıtuly dúnıege keldi.
Atyraý qalasynda týǵan. KSRO ІІM Astrahan MAOM kýrsanty. QR ІІM B. Beısenov atyndaǵy Qaraǵandy zań ınstıtýtyn bitirgen. 1980-1981 jyldary - Gýrev qalasynyń № 29 jol qurylysy basqarmasynyń 2-razrıadtaǵy jumysshysy. 1981-1983 jyldary - Reseı Federatsııasynyń Orynbor qalasynda KSRO Qarýly Kúshteriniń qatarynda, Belarýs Respýblıkasynyń Bobrýısk qalasynda Belarýs áskerı okrýgynyń áýe shabýylyna qarsy qorǵanys bóliminiń komandıri retinde áskerı qyzmet ótkergen. 1983-1986 jyldary - Gýrev oblystyq atqarý komıteti ІІB-nyń ishki ister bóliminiń Jaıyq ózeni men Kaspıı teńizi sý aıdyny qyzmetin qamtamasyz etý jónindegi serjant mılıtsıoneri. 1986-1996 jyldary - Atyraý oblystyq ishki ister basqarmasynyń orta jáne basshy quramynda ártúrli laýazymdar atqarǵan. 1996-1997 jyldary - Atyraý oblystyq MTK departamentiniń Asa qaýipti qylmystardy tekserý basqarmasynyń bastyǵy. 1997-2002 jyldary - Atyraý oblysy ІІB Jyloı aýdandyq ishki ister bóliminiń bastyǵy. 2002-2004 jyldary - Atyraý oblystyq ІІB Kóshi-qon polıtsııasy basqarmasynyń bastyǵy. 2004-2008 jyldary - Atyraý oblystyq ІІD bastyǵynyń birinshi orynbasary. 2008-2010 jyldary - QR ІІM Krımınaldyq polıtsııa komıtetiniń Jeke adamdarǵa qarsy qylmystardy ashýdy uıymdastyrý basqarmasynyń bastyǵy. 2010-2012 jyldary - Atyraý oblystyq jumyspen qamtýdy úılestirý jáne áleýmettik baǵdarlamalar basqarmasynyń bastyǵy.
2012 jylǵy qańtardan bastap - besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» Halyqtyq Demokratııalyq partııasynyń múshesi. «Qurmet» ordenimen, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» medalimen jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵy qurmetine arnalǵan alǵys hatymen marapattalǵan. Qazaqstan Respýblıkasy ІІM eńbek sińirgen qyzmetkeri, polıtsııa polkovnıgi.
118 jyl buryn (1896-1968) norveg saıası qaıratkeri, 1946-1952 jyldardaǵy tuńǵysh saılanǵan BUU Bas hatshysy Trıýgve Halvdan LI dúnıege keldi. 92 jyl buryn (1922-2007) keńestik ǵalym jáne konstrýktor, áýe shabýylynan qorǵanys qarýlary kesheni men júıesin jasaýshy BÝNKIN Borıs Vasılevıch dúnıege keldi. 46 jyl buryn (1968) reseılik ánshi, aqyn, án mátinderiniń avtory, kompozıtor, Reseıdiń Eńbek sińirgen ártisi AGÝTIN Leonıd Nıkolaevıch dúnıege keldi.