16 maýsym. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
16 maýsym, DÚISENBІ Dýan-ý tsze (Aıdahar-qaıyqtardyń merekesi). Bul Qytaıdyń mańyzdy dástúrli úsh merekelerdiń biri. Bul kúndi taǵyda eki bestik merekesi, Dýan-ıan, Aqyn kúni dep te ataıdy. Mereke aı kúntizbesi boıynsha besinshi aıdyń besinshi kúnine keledi. Keń taralǵan pikirler boıynsha, bul merekeniń paıda bolý sebebi ejelgi qytaıdaǵy aqyn-patrıot Tsıýı ıÝane atymen baılanysty. Qazirgi kezde Dýan-ý tsze merekesi memlekettik demalys kúnderi bolyp tabylady (demalys kúnder úsh kúnge sozylady). Vetnamda Tet Doan Ngo merekesi. Halyqtardyń senimi boıynsha adamdarǵa aýrý jáne syrqat týǵyzatyn qurttar adam denesinde bolady. Bul qurttar aı kúntizbesi boıynsha besinshi aıdyń besinshi kúninde álsiz bolady eken, sondyqtan dástúr boıynsha vetnamdyqtar jyl saıyn bul kúni Tet Doan Ngo merekesin atap ótedi. Bul kúni tańertengi astyń ornyna erekshe rynoýnep taǵamyn jeıdi. Bul taǵamdy qaınatylǵan qara jáne aqshyl-sary tústi kúrishten jáne jemisterden ázirleıdi. ESTE QALAR OQIǴALAR 21 jyl buryn (1993) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janynan Qazaqstannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýty quryldy. Atalmysh ınstıtýt Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń basshylyǵymen jumys isteıdi. Instıtýt dırektory - Sultanov Bolat Qylyshbaıuly. 21 jyl buryn (1993) Elbasy N.Nazarbaevtyń «Úndistan Respýblıkasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshiligin ashý týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasy Múgedekteriniń kúnin bekitý týraly» Jarlyqtary jaryq kórdi. 14 jyl buryn (2000) Astanaǵa «Qalalar - beıbitshilik úshin» ıÝNESKO syılyǵynyń sertıfıkaty tabys etildi. 51 jyl buryn (1963) álemdegi tuńǵysh ǵaryshker-áıel Valentına Tereshkova basqarǵan keńestik «Vostok-6» kemesi ǵaryshqa ushyryldy. 19 jyl buryn (1995) Máskeý jáne Búkil Rýs patrıarhy II Aleksıı (1929-2008) Elbasy N.Nazarbaevtyń shaqyrýymen Qazaqstan Respýblıkasyna sapary bolyp ótti. 8 jyl buryn (2006) Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń Almatydaǵy rezıdentsııasynda Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıevti qabyldady. Eki memlekettiń basshylary Qazaqstan munaıyn Baký-Tbılısı-Jeıhan júıesi boıynsha Kaspıı teńizi men Ázerbaıjan arqyly halyqaralyq rynokqa tasymaldaýǵa kómektesý jáne qoldaý týraly Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy kelisimge qol qoıdy. Kelisýshi eki jaq ta qol qoıylǵan memleketaralyq kelisimniń bul elder arasyndaǵy joǵary deńgeıdegi qarym-qatynastyń dáleli ekendigin atap ótti. 8 jyl buryn (2006) Almatydaǵy «Rýh-darııa» baspasynan Muhtar Shahanovtyń «Tilsizdendirý anatomııasy» atty jańa kitaby jaryq kórdi. Bul jınaqqa aqynnyń poemalary, óleńderi, balladalary men ánderi engen. «Túrki tildes halyqtar arasyndaǵy eń úzdik álem aqyny» atalǵan, ondaǵan halyqaralyq syılyqtardyń ıegeri, birneshe shetel akademııasynyń múshesi, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qyrǵyzstannyń halyq aqyny, belgili qoǵam qaıratkeri, aqyn Muhtar Shahanovtyń bul kitabynda sońǵy jyldary dúnıege ákelgen shoqtyǵy bıik shyǵarmalary kórinis tapqan, ǵalamdyq mańyzǵa ıe jyrlar toptastyrylǵan. Sonymen birge kitapta aqyn Muhtar Shahanovtyń Elbasy Nursultan Nazarbaevpen, 1996 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń tóraǵasy Tszıan Tszemınmen jáne zamanymyzdyń uly qalamgerleri Ǵabıt Músirepovpen, Shyńǵys Aıtmatovpen, Rasul Ǵamzatovpen, basqa da sheteldik qoǵam qaıratkerlerimen birge túsken fotosýretteri berilgen. Jınaqtyń sońǵy bóliginde halqymyzǵa keńinen taralyp ketken aqynnyń ánderi jarııalanǵan. Kitap 5 myń danamen jaryq kórdi. 5 jyl buryn (2009) Qazaqstannyń tanymal jazýshysy, pýblıtsıst jáne aýdarmashy Gerold Belgerdiń qazirgi qoǵamnyń kókeıtesti máselelerin kóteretin «Qazaq sózi: tańdaýly» («Kazahskoe slovo: ızbrannoe») atty jańa kitaby jaryq kórdi. Gerold Belgerdiń qolynan kóptegen maqalalar jáne 30-dan astam kitaptar jazylǵan. Jazýshy qazaq, nemis jáne orys mádenıetteriniń salasynda qyzmet atqaryp, qazaq tilin jetik meńgerip, erkin sóıleıdi. Prezıdenttik beıbitshilik jáne rýhanı kelisim syılyǵynyń laýreaty, «Parasat» ordenimen marapattalǵan. Avtor óziniń shyǵarmalarynda qazirgi Qazaqstan ómiriniń kókeıkesti suraqtaryn kótergen. Kitapqa «Tuıyq sý», «Razlad» degen eki romany jáne «Volnye strokı» degen úsh essesi engen. 4 jyl buryn (2010) Qazaqstanda tuńǵysh tehnologııalyq ádebıetter baspasy ashyldy. Atalmysh baspa elimizge keńinen tanymal «Arys» baspasymen birigip jasalǵan joba bolyp tabylady. Bul jaıynda «Táýelsiz basylym redaktorlarynyń qaýymdastyǵy» QB-niń prezıdenti, «Jan» baspasynyń dırektory Jangeldi Esenbaev málim etti. J.Esenbaev sońǵy derekter boıynsha elimizde 800-den asa baspa uıymy men 700-ge jýyq polıgrafııalyq mekeme jumys isteıtindigin aıtady. «Olardyń 80 paıyzy kórkem ádebıet shyǵarsa, qalǵandary túrli sala boıynsha kitap óndirýde. Degenmen bizdiń kitap naryǵymyzdy reseılik basylymdardyń ónimderi jaýlap alǵany aıdan anyq», deıdi qaýymdastyq prezıdenti. Sondaı-aq ol qazaq basylymdarynyń baǵyty men júıesi joqtyǵyn aıtady. «Bizdiń baspanyń basty baǵyty - adam janynyń qupııasyn zertteý, qazaqı aýdıtorııany okkýltty ǵylymen keńirek tanystyrý jáne shyǵys ǵalymdarynyń eńbekteri men qazaqy nanymdardy dáripteý», - deıdi Jangeldi Esenbaev. ESІMDER 40 jyl buryn (1974) Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary AShYQBAEV Erjan Nıǵmatollauly Almaty qalasynda týǵan. 1998 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ulttyq ýnıversıtetin bitirgen, halyqaralyq qatynastar salasynyń mamany, eki shet tilin meńgergen referent-eltanýshy. 2012 jyly Garvard ýnıversıtetiniń Dj. F. Kennedı atyndaǵy Memlekettik basqarý mektebi magıstratýrasynyń memlekettik basqarý mamandyǵyn bitirgen, «Bolashaq» baǵdarlamasynyń stıpendıaty. 1998-1999 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Tórtinshi departamentiniń Azııa, Taıaý Shyǵys jáne Afrıka basqarmasynyń referenti. 1999-2001 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Halyqaralyq ekonomıkalyq yntymaqtastyq departamentiniń attashesi, úshinshi, ekinshi hatshysy. 2001-2002 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Ekonomıkalyq saıasat departamentiniń Eýropa jáne Amerıka elderimen ekonomıkalyq yntymaqtastyq bóliminiń bastyǵy. 2002-2005 jyldary Qazaqstan Respýblıkasynyń Belgııa Koroldigindegi Elshiliginiń birinshi hatshysy. 2005 jylǵy naýryzdan maýsymǵa deıin Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Halyqaralyq gýmanıtarlyq jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyq departamenti dırektorynyń orynbasary. 2005-2007 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstri Keńsesiniń jetekshisi. 2007-2009 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi Halyqaralyq aqparat komıtetiniń tóraǵasy. 2009-2011 jyldary Erekshe tapsyrmalar jónindegi elshi - Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstriniń keńesshisi. 2012 jylǵy qyrkúıekten qazanǵa deıin Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstr Keńsesi Basshysynyń orynbasary. 2012-2013 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń Syrtqy saıasat ortalyǵynyń meńgerýshisi. 2013 jylǵy jeltoqsannan qazirgi qyzmetinde. 51 jyl buryn (1963) aqyn, Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń ıegeri ÁLІMBEK Qaırat dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Panfılov aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. Aýdandyq, oblystyq, respýblıkalyq deńgeıdegi buqaralyq aqparat quraldarynda qyzmet etip keledi. Tuńǵysh óleńder jınaǵy 1989 jyly «Jalyn» baspasynan «Sezimniń gúli» degen atpen jaryq kórgen. Odan beri aqynnyń «Joq izdegen jigitpin», «Namys naızageri», «Mahabbatstan» óleń kitaptary jaryq kórdi. Birneshe óleńderi túrli toptama jyr jınaqtaryna engen. 120 jyl buryn (1894-1981) hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń jáne Ózbekstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri ÝSANOVICh Mıhaıl Ilıch dúnıege keldi. Ýkraınanyń Jıtomır qalasynda týǵan. Kıev ýnıversıtetin bitirgen. 1920-1929 jyldary Kıev qalasyndaǵy Hımııa-farmatsevtıka zaýytynda basshylyq qyzmette, sonymen qatar polıtehnıkalyq ınstıtýtta oqytýshy boldy. 1929-1943 jyldary Tomsk ýnıversıtetiniń, Orta Azııa (Tashkent) ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi qyzmetin atqardy. 1944 jyldan Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi bolyp istedi. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri eritindiler teorııasyna arnalǵan. M.Ýsanovıch - «Qyshqyldar men negizderdiń Ýsanovıch teorııasynyń» avtory. Onyń 300-den astam ǵylymı eńbegi jaryq kórgen. 3 márte «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 64 jyl buryn (1950) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Іs Basqarýshysynyń orynbasary ІŃKÁRBAEV Dabyr Qamysbaıuly dúnıege keldi. Qyrǵyz KSR Frýnze oblysynda týǵan. 1980 jyly Qaraǵandy kooperatıvtik ınstıtýtyn «saýda ekonomıkasy» mamandyǵy boıynsha bitirgen. Eńbek jolyn 1968 jyly Jambyl oblysynyń «Almaly» sovhozynda jumysshy bolyp bastaǵan. 1975 - 1984 jyldary - Qazaq tutynýshylar odaǵynda ınjener, jetekshi nusqaýshy, qoǵamdyq tamaqtaný bóliminiń bastyǵy. 1984 - 1985 jyldary - Qazaq KSR Saýda - ónerkásip palatasynyń prezıdıýmy tóraǵasynyń orynbasary. 1985 - 1988 jyldary - Qazaqstan kommýnıstik partııasynyń Ortalyq komıteti saýda jáne turmystyq qyzmet kórsetý bóliminiń ınstrýktory. 1988 - 1994 jyldary - Qazaq KSR Saýda mınıstriniń orynbasary. 1994 - 2003 jyldary - «Kazahıývelır» RMK basqarýshysy, «Kazahıývelır» AQ prezıdenti. 2003 jyldyń qarasha aıynan bastap qazirgi qyzmetinde. «Qurmet» ordenimenm, «Eren eńbegi úshin» medalimen marapattalǵan. 85 jyl buryn (1929-2009) fılologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Áleýmettik ǵylymdar akademııasynyń akademıgi NURMUQANOV Haırolla Myrzaǵalıuly dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Oral pedagogıkalyq ınstıtýtyn jáne Qazaq memlekettik ýnıversıtetin syrttaı oqyp bitirgen. Eńbek jolyn orta mekteptiń muǵalimi bolyp bastaǵan. 1963 jyldan Qaraǵandy pedagogıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy, kafedra meńgerýshisi, dekannyń orynbasary, dekany qyzmetterin atqarǵan. Ǵalymnyń 50-den asa ǵylymı eńbegi, onyń ishinde «Sóz jáne sheberlik» atty monografııasy jaryq kórgen. 94 jyl buryn (1920-2008) jazýshy, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen muǵalimi ORAZALIN Kámen dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abaı aýdanynda týǵan. Semeı memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Alǵashqy óleńderi 1938 jyldan bastap jarııalandy. Onyń Uly Otan soǵysy týraly «Jeksen» povesi men tyń ıgerý taqyrybyna jazylǵan «Aqjazyq», ujymdastyrý kezeńi sýrettelgen «Kóktem salqyny» jáne «Abaıdan soń» romandary, M.Áýezov ómirine arnalǵan «Sahara shymyldyǵy» pesasy bar. 2-dárejeli Otan soǵysy, 3-dárejeli Dańq, «Parasat» ordenderimen jáne medaldarmen, Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 128 jyl buryn (1886-1973) ǵalym-gelmıntolog, bıologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri ShÝLЬTs Rıhard Solomonovıch dúnıege keldi. Reseıdiń Saratov qalasynda týǵan. Saratov ýnıversıtetin bitirgen. 1923-1924 jyldary - Parazıttik aýrýlardy zertteý jónindegi Buqar ekspedıtsııasynyń qyzmetkeri. 1924-1929 jyldary - Búkilodaqtyq eksperımenttik maldárigerlik ınstıtýty gelmıntologııa bóliminiń assıstenti. 1929-1941 jyldary - Búkilodaqtyq Gelmıntologııa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. 1947 jyldan bastap Qazaq maldárigerlik ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi, ǵylymı konsýltanty bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri gelmıntter morfologııasy men bıologııasyna, fılogenezi men sıstematıkasyna, sondaı-aq mal gelmıntozdary ımmýnologııasy men patogenezine, olardy anyqtaý, emdeý, olardan saqtaný máselelerine arnalǵan. Ol shoshqa askarıdozy men ókpe gelmıntozdary, mal ehınokoky kezderinde mal denesindegi qurttardy aıdap shyǵý ádisin usyndy. Іshek tsestodozdarynan saqtaný negizderin salyp, qoı ósiretin sharýashylyqtardy ehınokoktan, taǵy da basqa gelmıntozdardan aryltý joldaryn belgilip berdi. 78 jyl buryn (1936-1997) ánshi, Qazaqstannyń halyq ártisi EShEKEEV Mádenıet Seıitjanuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysy Borodýlıha aýdanynda týǵan. Semeı oblystyq kontserttik-estradalyq bıýrosynda, «Qazaqkontsertte» óner kórsetip, 1975 jyldan ómiriniń sońyna deıin Semeı oblystyq fılarmonııasynyń ánshisi boldy. Ol dástúrli halyq ánderin óz ereksheligimen asa sheber oryndaýshy, Júsipbek Elebekovtiń alǵashqy shákirtteriniń biri. Onyń repertýarynda qazaq halyq ánderimen birge Birjan saldyń, Aqan seriniń, Abaıdyń, Jaıaý Musanyń, Balýan Sholaqtyń, basqa da halyq kompozıtorlarynyń ánderi keńinen oryn alǵan. Ásirese, Mádenıet Eshekeevtiń ózine ǵana tán ánshilik mánerin aıqyn tanytatyn, onyń erekshe naqysh-boıaýmen oryndaıtyn ánderi qataryna Kenen Ázirbaevtyń «Boztorǵaı», Ásettiń «Іnjý-Marjan», Balýan Sholaqtyń «Ǵalııa», Manarbek Erjanovtyń «Paravoz», Ramazan Elebaevtyń «Jas qazaq», halyq ánderi «Surjekeı» men «Aqqum» jatady. Onyń oryndaýyndaǵy birqatar ánder Qazaq radıosynyń altyn qoryna jazylyp alynǵan.