16 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
16 qazan. JUMA
Búkilálemdik azyq-túlik kúni. BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń qurylǵan kúnine oraı, uıym sheshimimen toılanady (1945 jylǵy qazannyń 16-y).
Dúnıejúzilik anestezıologtar kúni
Anestezııa - júıke sezimtaldyǵynyń joǵalýy. Jasandy anestezııany hırýrgııalyq operatsııany aýyrtpaý úshin qoldanady. Anestezııa jalpy, jergilikti jáne julyn-mı suıyqtyǵy anestezııasy bolyp bólinedi. Tarıhtyń aıtýynsha 1846 jylǵy qazannyń 16-ynda tis dárigeri Tomas Morton efır narkozymen operatsııa ótkizdi. Bul kúndi dúnıejúzi Anestezıolog kúni dep esepteıdi.
Bastyq kúni (Boss kúni)
1958 jyly amerıkan hatshysy Patrıtsııa Haroskı jańa meıram - Bastyq kúnin usyndy. 1962 jyly Illınoıs shtatynyń gýbernatory bul meıramdy resmı túrde bekitti. Bul dástúrdi kóptegen elder qoldady jáne meıram dúnıejúzine tez tarady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
8 1 jyl buryn (1934) F.Dostoevskıı atyndaǵy Semeı orys drama teatry quryldy.
75 jyl buryn (1940) Semeı qalasynda qazaqtyń uly aqyny, jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy, fılosof, aǵartýshy, kompozıtor Abaı Qunanbaıulynyń murajaıy ashyldy. Respýblıkada alǵashqylardyń biri bolyp ashylǵan bul murajaı ortalyq Shyǵys pen Batysty baılanystyryp otyr. Abaı murajaıyna 20 myń jádiger qoıylǵan. Olardyń qatarynda Abaıdyń kózin kórip, ózi tutynǵan zattar da kezdesedi. Sondaı-aq, munda 13 myń kitap qory bar kitaphana jumys isteıdi.
54 jyl buryn (1961) Óskemen aspaptar zaýyty óziniń alǵashqy ónimderin shyǵara bastady.
43 jyl buryn (1972) O. Jáýtikov atyndaǵy Respýblıkalyq mamandandyrylǵan daryndy balarǵa arnalǵan fızıka-matematıka orta mektep-ınternaty ashyldy. Respýblıkalyq jáne halyqaralyq olımpıadalar men ǵylymı jobalar saıysynan júldeli oryndarǵa ıe bolyp, joǵary kórsetkishterge jetken Qazaqstan mektepteriniń biri bolyp tabylady. Atalǵan oqý ornynda 9-11 synyp oqýshylary bilim alady.
24 jyl buryn (1991) Qazaq KSR-iniń Prezıdentin saılaý týraly Zań qabyldandy. Osy Zańǵa sáıkes el kóshbasshysyn tańdaý jolyndaǵy búkilhalyqtyq birinshi saılaý ótti.
23 jyl buryn (1992) Óskemen qalasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasynyń Shyǵys bólimshesi ashyldy.
21 jyl buryn (1994) 16-17 qazanda N.Á. Nazarbaev Túrkııaǵa resmı saparmen bardy. Sapar barysynda Túrkııa men Qazaqstan arasyndaǵy Dostyq pen yntymaqtastyq týraly kelisim-shartqa qol qoıyldy.
15 jyl buryn (2000) Semeıdegi Ertis ózeniniń ústine salynǵan kópirdiń ashylý saltanatyna Elbasy N.Á.Nazarbaev qatysyp, taspasyn qıdy. Bul alyp kópirdiń jalpy uzyndyǵy - 205 metr, bıiktigi - 90 metr, eni - 35 metr. Kópir ústindegi alty qatar joldyń árqaısysynyń eni 4 metrge jýyq.
14 jyl buryn (2001) Taraz qalasynda «Jabaǵyly-Manas» taý klýby» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigi tirkeldi. Tóraǵasy - Raýf Sábıtov. Atalmysh birlestiktiń negizgi maqsaty áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ekologııalyq baǵdarlamalardy júzege asyrý, týrızm, alpınızm, paraplanerızm, deltaplanerızm sııaqty taý sporty túrlerin damytý arqyly tabıǵı resýrstar men bıologııalyq áralýandylyqty saqtaýǵa atsalysý bolyp tabylady.
9 jyl buryn (2006) Máskeýde reseılik oqyrmandar men ádebıettanýshylar tobyna 1890 jyly F.Pavlenkov negizin qalaǵan «Tamasha adamdardyń ómiri» toptamasyna kirgen «Muhtar Áýezov» kitaby tanystyryldy. Onyń avtory - Nıkolaı Afanasev.
8 jyl buryn (2007) Shymkentte «Abaı» dep atalatyn ulttyq ádebı, mádenı, qoǵamdyq basylymnyń alǵashqy nómiri jaryq kórdi. Ony shyǵarǵan Halyqaralyq «Abaı» klýby. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Abaı týraly sóz» dep atalatyn maqalasymen ashylǵan jańa basylym 20 bet kóleminde 10 kúnde bir ret shyǵady. Onda qazaq aqyn, jazýshylary ǵana emes álem ádebıetiniń kórnekti tulǵalarynyń shyǵarmalary basylady. 30 myń danamen jaryq kórgen basylymdaǵy materıaldar «Álem poezııasy», «Poezııa», «Syn», «Nobel syılyǵynyń laýreattary», «Salt-dástúr», «Dala kemeńgerleri», «Tulǵa», «Bizdiń qonaǵymyz», «Otbasy», «Detektıv», «Sport», «Halyqaralyq Abaı klýbynyń kitaphanasy» degen aıdarlar boıynsha jaryq kórip otyr.
8 jyl buryn (2007) Qazaqstan, Iran jáne Ázerbaıjan temir jol tarmaǵynyń qurylysy týraly kelisimge qol qoıdy. Tegeranda Kaspıı mańyndaǵy memleket basshylary sammıti sheńberinde, Nursultan Nazarbaev, Ilham Álıev, Mahmýd Ahmadınejad kelisimge qoldaryn qoıdy. Bul joba temir jol qurylysyn Qazaqstannan Iranǵa Túrkmenistan arqyly Ózen-Qyzylııa-Bereket-Etrek-Gorgan baǵytynda qarastyrylǵan.
7 jyl buryn (2008) Astanada Parlament Májilisiniń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń usynysymen «Qazirgi jaǵdaı jáne turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýge Qazaqstannyń úlesi» taqyrybynda Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa ótti.
Forýmǵa Belgııa, Chehııa, Frantsııa, Germanııa, Túrkııa jáne Mońǵolııa sııaqty elderden, sondaı-aq Reseıden saıasatkerler, sarapshylar, jýrnalıster, áskerı mamandar qatysty.
6 jyl buryn (2009) Oralda qazirgi qala jastarynyń ómiri týraly túsirilgen «Hochý tepla» atty tolyq metrajdy kórkem fılmniń tanystyrylymy boldy.
Prodıýseri Dáýren Sátqanov - «NIDS» kompanııasynyń jetekshisi. Fılmniń avtory - Idrıs Ǵalımýllın, rejısseri - Amanat Rzaǵalıv. Qazirgi jastardyń ómiri týraly túsirilgen kıno ıdeıasynyń avtorlary - I. Ǵalımýllın jáne A. Rzaǵalıv, tehnıkamen qamtamasyz etken - D.Sátqanov.
Fılmniń sıýjeti Asqar, Láılá, Roman jáne Fatıma týraly. Mahabbat jáne dostyq, satqynshylyq - jastar atalmysh taqyryptaǵy suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Akterler quramasy - Qurmanǵazy atyndaǵy mýzykalyq kolledjniń jáne M.Ótemisuly atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń stýdentteri.
5 jyl buryn (2010) Pavlodarda tanymal orys etnografy Grıgorıı Potanınniń 175 jyldyǵyna arnalǵan barelef saltanatty túrde ashyldy. ıAmyshevskıı kentinde dúnıege kelgen zertteýshi ári ǵalymnyń qola portreti bar granıt taqtasy onyń esimimen atalǵan oblystyq murajaıdyń qabyrǵasynda ornatylǵan.
2 jyl buryn (2013) Parıjde «EKSPO-2017» Halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesiniń komıssary - QR Syrtqy ister mınıstriniń birinshi orynbasary Rápil Joshybaev bastaǵan qazaqstandyq delegatsııa Halyqaralyq kórmeler bıýrosynyń Atqarýshy komıteti jumysyna qatysty.
«EKSPO-2017» komıssary qazaqstandyq taraptyń kórmege sapaly daıyndalý jáne ótkizý úshin barlyq qajetti sharalardy qoldanyp otyrǵanyna sendirdi.
Bir jyl buryn (2014) QR Prezıdenti N.Nazarbaev Mılandaǵy «Azııa-Eýropa» Forýmynyń H sammıtine qatysty
Basty taqyryby «Turaqty damý jáne qaýipsizdikti nyǵaıtý úshin jaýapty seriktestik» bolǵan forýmnyń jumysyna shamamen 50 eldiń memleket jáne úkimet basshylary qatysty. Qazaqstan Ortalyq Azııada atalǵan forýmnyń múshesi dárejesin alǵan jalǵyz el bolyp tabylady.
Bir jyl buryn (2014) Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Nıderlandy Koroldiginiń Premer-mınıstri Mark Rıýggemen kezdesýi ótti. Onyń barysynda ekijaqty yntymaqtastyq, sonyń ishinde ınvestıtsııalyq, energetıkalyq, saýda-ekonomıka salalaryndaǵy kóptegen máseleler qarastyryldy. Kezdesýde sondaı-aq halyqaralyq kún tártibiniń basty aspektileri talqylandy.
Bir jyl buryn (2014) Shymkentte azyq-túliktegi gendik modıfıkatsııalanǵan aǵzalardy anyqtaý zerthanasy ashyldy.
Qandaı da bir ónimdegi GMA-nyń úlesin anyqtaýǵa Germanııada shyǵarylǵan «Rotterdjınnı» apparaty kómektesedi. Ol ónimniń qaýipti nemese qaýipsiz ekenin grafıkalyq túrde kórsetedi.
Bir jyl buryn (2014) Mılandaǵy «Azııa-Eýropa» Forýmynyń H sammıti sessııasynyń aıasynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Germanııanyń Federaldyq kantsleri Angela Merkelmen kezdesti.
Eki eldiń kóshbasshylary saýda-ekonomıkalyq, ınvestıtsııalyq jáne ózge de salalardaǵy ózara yqpaldastyqty odan ári nyǵaıtý máselelerin talqylady. Budan basqa, taraptar óńirlik jáne halyqaralyq qaýipsizdiktiń mańyzdy máseleleri boıynsha pikir almasty.
314 jyl buryn (1701) AQSh-tyń Konnektıkýt shtatyndaǵy Nıý-Heıven qalasynda Iel ýnıversıteti quryldy. Búgingi tańda atalmysh bilim ordasy Amerıkadaǵy betkeustar ýnıversıtetterdiń biri.
86 jyl (1929) buryn Tájik KSR quryldy.
8 jyl buryn (2007) 1912 jyly «Tıtanık» apatynda tiri qalǵan Barbara Ýest qaıtys boldy. Ol kemeniń ekinshi klasynda jatqan jolaýshylardyń arasynda aman qalǵan sońǵy adam edi.
ESІMDER
112 jyl buryn (1903-1964) Qazaqstannyń halyq aqyny AHMETBEKOV Nurhan dúnıege keldi.
Qazirgi Qostanaı oblysy, Jankeldın aýdanyndaǵy Tosyn aýylynda týǵan. Ákeshesheden erte aırylyp, jetimdik qasiretin shekken bolashaq aqyn jalshylyqta júrse de, tıipqashyp aýyldyq moldadan hat tanıdy. Halyqtyń aýyz ádebıetimen tanysý Nurqan talantynyń kózin ashyp, kóńilin oıatady. Ol on jasynan óz betimen óleń, jyr aıtýǵa mashyqtana bastaıdy. Halyq aqyndarynyń Almatyda 1943-1946 jj. ótkizilgen aıtystarynda ol Qazaqstan jurtshylyǵyna sýyrypsalmalyǵymen tanyldy. Bireneshe poemalardyń avtory. «Esim seri», «Jasaýyl qyrǵyny», «Amangeldi», t.b. kólemdi dastandar týdyrǵan.
85 jyl buryn (1930-1973) jýrnalıst, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri BAǴAEV Uzaq dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynda týǵan. S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen.
1952-1962 jyldary - «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetinde ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi. 1962-1969 jyldary - Qyzylorda oblystyq «Lenın joly», «Oktıabr týy» gazetteriniń redaktory qyzmetterin atqarǵan. 1969 jyldan ómiriniń sońyna deıin «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory boldy. Onyń «Halyq bastamasy - qaınar bulaq», «Jan sulýlyǵy», «Dala juldyzdary», t.b. kitaptary jaryq kórgen.
Qurmet Belgisi, Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen, birneshe medaldarmen marapattalǵan. KSRO Jýrnalıster Odaǵy syılyǵynyń laýreaty.
Almaty oblysy Raıymbek aýdanyndaǵy Alǵabas aýylynda Uzaq Baǵaev atyndaǵy orta mektep, kóshe bar, jáne onda murajaı-úıi ashylǵan. Jyl saıyn elimizdiń úzdik dep tanylǵan jýrnalısterine Uzaq Baǵaev atyndaǵy arnaýly júlde bar.
84 jyl buryn (1931-1980) aqyn, aýdarmashy MUHAMEDJANOV Shámil dúnıege keldi.
Burynǵy Torǵaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Aqyn «Juldyz» jýrnalynda, «Jazýshy» baspasynda qyzmet etken. Onyń alǵashqy toptama óleńi jas aqyndardyń «Jas qanat» jınaǵynda 1959 jyly basylǵan. Budan keıingi jyldary aqyn qalamynan onnan astam óleń-dastan jınaqtary, balalarǵa arnalǵan kitapshalary jaryq kórdi. Aýdarma salasynda M.Lermontovtyń, ıA.Raınestiń, L.Ýkraınkanyń, T.Shevchenkonyń, R.Ǵamzatovtyń, ıA.Smelıakovtyń, t.b. shyǵarmalaryn qazaq tiline tárjimalaýǵa qatysty.
71 jyl buryn (1944) jazýshy, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi AMANTAI Boranqul dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysy Qaratóbe aýdanynda týǵan.
Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn, S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen.
Jympıty (qazirgi Syrym) aýdandyq «Qyzyl tý» (qazirgi «Qaınar») gazetiniń tilshisi, jaýapty hatshysy, redaktordyń orynbasary, bólim meńgerýshisi, «Oral óńiri» gazetiniń tilshisi bolǵan. 1994-2001 jyldary - Syrym aýdandyq zeınetaqy qorynyń meńgerýshisi, aýdandyq muraǵattyń dırektory. 2001-2002 jyldary - Bórli aýdandyq «Bórli jarshysy» gazetiniń jaýapty hatshysy, redaktordyń orynbasary. 2002-2003 jyldary - oblystyq «Ustaz» jýrnalynyń jaýapty redaktory, táýelsiz «Edil-Jaıyq» gazetiniń jaýapty hatshysy. 2005-2007 jyldary aralyǵynda Oral qalalyq «Jaıyq úni» gazetiniń tilshisi, redaktordyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan.
«Jazyqsyz jazalanǵan bozdaqtar», «Alashorda - táýelsizdik bastaýy», «Táýelsizdik tiregi - Alashorda» kitaptarynyń avtory. Amantaı Boranqul 1990 jyldan beri Alashorda, onyń ishinde kúnbatys Alashordanyń beımálim betterin zerttep, jaryqqa shyǵarýda ónimdi eńbek etýde.
1974 jyldan KSRO jáne Qazaqstan jýrnalıster odaǵynyń múshesi.
70 jyl buryn (1945) rejısser, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri TÁPENOV Ersaıyn Qanderjanuly dúnıege keldi.
Semeı qalasynda týǵan. Máskeý qalasyndaǵy Memlekettik teatr óneri ınstıtýtyn (qazirigi Reseıdiń teatr óneri akademııasy) bitirgen.
1968-1974 jyldary - Semeı oblystyq drama teatrynyń (qazirigi Semeı mýzykalyq drama teatry) rejısseri. 1976-1979 jyldary - burynǵy Torǵaı oblystyq mýzykalyq drama teatrynyń, 1979-1990 jyldary - Qaraǵandy oblystyq qazaq drama teatrynyń bas rejısseri boldy. 1990 jyldan bastap J. Aımaýytov atyndaǵy Pavlodar oblystyq qazaq mýzykalyq-drama teatrynyń bas rejısseri bolǵan. Óner ýnıversıtetiniń teatr bóliminiń dotsenti, stýdentterge rejıssýra men akterlyq sheberlik jaıynan dáris beredi.
M.Áýezovtiń «Aıman - Sholpan», «Dos - Bedeldos», Ǵ.Músirepovtiń «Aqan seri - Aqtoty», «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» («Mahabbat týraly poema» degen atpen), E.G. Brýsılovskıı men Ǵ.Músirepovtiń «Qyz Jibek», B. Maılınniń «Shuǵa», Q.Muhamedjanovtyń «Bóltirik bórik astynda», T.Ahanovtyń «Mahabbat muńy» men «Kúshik kúıeý», Á. Tarazıdiń «Jaqsy kisi», D. Isabekovtyń «Ápke», O. Súleımenov pen B. Muqaıdyń «Zamanaqyr», M.Shahanovtyń «Otyrar dastany», N.V. Gogoldiń «Úılený», A.P. Chehovtyń «Shaǵala», Evrıpıdtiń «Medeıa», Ý. Shekspırdiń «Asaýǵa tusaý», «Korol Lır», t.b. avtorlardyń shyǵarmalaryn sahnaǵa shyǵardy.
Poezııaǵa, plastıkalyq jáne birtutas sahnalyq áserli sheshimge den qoıý onyń rejıssýrasyna tán qasıet. 1986 jyly oǵan S.Júnisovtiń «Óliara» spektakliniń qoıylymy (1982) úshin Qazaq KSR-niń Memlekettik syılyǵy berildi.
6 1 jyl buryn (1954) «Pań Nurmaǵambet» kınostýdııasy» JShS dırektory jáne kórkemdik jetekshisi ÁLІMJANOV Baıanǵalı Toqanuly dúnıege keldi.
1954 jyly Kókshetaý oblysynyń Stepnıak qalasynda týǵan. QazMÝ-diń fılologııa fakýltetin bitirgen (1977). S.Muqanovtyń murajaıynda, «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash»), «Qazaq ádebıeti», «Kitap jarshysy» gazetterinde, «Qazaqfılm» kınostýdııasynda, «Baldyrǵan», «Juldyz» jýrnaldarynda, «Kókshetaý pravdasy» gazetinde, Eńbekshilder aýdandyq mádenıet bóliminde, Sh.Qusaıynov atyndaǵy Kókshetaý oblystyq qazaq drama teatrynda qyzmet istegen. Qazir «Pań Nurmaǵambet» kınostýdııasynyń dırektory jáne kórkemdik jetekshisi. 1984 jyldan beri respýblıkalyq, oblystyq deńgeıde ótken aıtystarda saıysqa tústi, jıyrma ret bas júldege ıe bolǵan, talaı dúrkin júldeger atanǵan. «Qıqymattyń hıkaıalary» (1982), «Uıa» (1985), «Jyndy Qarataıdyń qasıeti» (2000), «Qıqymattyń qıssasy» (1989), «Aýyldyń aq samaly» (2003), «Alash pen Manas» (2004), «Ázil shýaǵy» (2004), «Degen eken» (2005) atty kitaptardyń, «Qudalyq», «Qojanasyr», «Qaıran kempir-shaldar-aı», «Erkegi bar bolǵyr», «Jolbarys pen Ponı», «Altyn noqta», «Qazaqy saılaý», «Jas qazaq», «Qazannan kelgen qyzǵaldaq» atty pesalardyń avtory. «Jyraýlar», «Asyldyń synyǵy», «Palýan» atty derekti fılmderdiń, «Án men anasha» atty kórkem fılmniń stsenarııin jazǵan. Kóptegen án teksteriniń avtory. Manastyń myń jyldyǵyna arnalǵan Halyqaralyq manasshylar konkýrsynyń arnaıy júldesiniń ıegeri. Qyrǵyzstan Mádenıet mınıstrligi men Kompozıtorlar odaǵy taǵaıyndaǵan A.Maldybaev atyndaǵy halyqaralyq syılyqtyń laýreaty (1995). «Eren eńbegi úshin» medalimen marapattalǵan. «Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri».
61 jyl buryn (1954) Soltústik Qazaqstan oblysy ákiminiń orynbasary BÝBENKO Vladımır Stepanovıch dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynda dúnıege kelgen. Tselınograd aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn ınjener-mehanık mamandyǵy boıynsha támamdaǵan.
Eńbek jolyn Kalının atyndaǵy keńsharda aǵa dıspetcher bolyp bastady. «Molodejnyı» keńsharynda mashına-traktor sheberhanasynyń meńgerýshisi, bas ınjener, Býlaev aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy, «Medvejenskıı» keńsharynda bas ınjener, Sokolov aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bas ınjeneri, AAÓP tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy, MTS bazasynyń basqarýshysy, Sokolov aýdany ákimshiligi basshysynyń orynbasary, Sokolov aýdany ákiminiń birinshi orynbasary, Qyzyljar aýdany ákiminiń orynbasary, ákimi, Aýyl sharýashylyǵy jáne jer qatynastary departamenti bastyǵynyń birinshi orynbasary, Esil aýdanynyń ákimi, M.Jumabaev aýdanynyń ákimi bolyp jumys istedi. Osy qyzmetke deıin Mamlıýt aýdanynyń ákimi qyzmetin atqardy.
161 jyl buryn (1854-1900) ırland aqyny, dramatýrg, jazýshy Oskar ÝAILЬD dúnıege keldi.
152 jyl buryn (1863-1937) aǵylshyn memleket jáne saıası qaıratkeri Djozef Ostın ChEMBERLEN dúnıege keldi.