15 jyl - konstıtýtsııalyq qurylymnyń nátıjelerin oı eleginen ótkizip, elimizdiń quqyqtyq júıesiniń odan ári damýyn bir saralap shyǵatyn ýaqyt - QR KK múshesi Nıkolaı Belorýkov
osy mindetterdiń údesinen shyǵa aldy ma, nemese Ata zańymyz elimiz táýelsizdigin alǵan jyldardan beri memleketimizge ne berdi. Ata zańymyzdyń 15 jyldyǵy sııaqty mereıli data tusynda biz osy máselelerdi taǵy bir saraptap shyǵý maqsatynda Konstıtýtsııalyq keńes múshesi Nıkolaı Belorýkovty sózge tartqan edik.
- Nıkolaı Vasılııuly, Ata zańymyzdyń qabyldanǵanyna mine 15 jyl toldy. Sizdińshe Konstıtýtsııamyz Qazaqstannyń memlekettiligin qamtamasyz etýde qandaı ról atqardy.
- Jalpy latyn tilinen alǵanda constitution sózi «qurylym» degendi bildiredi. Shyn máninde Konstıtýtsııa memlekettiń, qoǵamdyq jáne ekonomıkalyq qurylymnyń, memlekettik jáne qoǵamdyq-saıası ınstıtýttardyń qyzmetiniń prıntsıpteriniń basym baǵyttaryn jáne jeke tulǵanyń konstıtýtsııalyq-quqyqtyq mártebesin aıqyndaıdy. Konstıtýtsııa memleketiń basty zańy retinde qoǵamnyń ómir súrýiniń saıası ólshemin, memlekettiń organdardyń júıesin bekitip, olardyń qalyptasýy men qyzmet erejesin qalyptastyrady. Adam men azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn bekitedi.
1995 jyldyń tamyz aıynyń 30-ynda jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan Konstıtýtsııa Qazaqstannyń táýelsizdigin birjolata bekitip, memleket pen azamattyq qoǵamnyń qalyptasýyna negiz bolatyn basty sharttardy qalyptastyrdy. Adamdar men azamattardyń quqyqtary men bostandyqtarynyń senimdi qorǵalatyndyǵyna kepil boldy. Sondaı-aq Ata zańymyz eldiń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı áleýetiniń halyq ıgiligi úshin qarqyndy damýyna qajetti jaǵdaı qalyptastyryp berdi. Nátıjesinde memlekettik basqarý ınstıtýttarynyń barlyǵy Konstıtýtsııada kórsetilgen talaptar negizinde quqyqtyq negizdermen qamtamasyz etildi. Qazir elimizde eki palataly Parlament tıimdi jumys isteýde. Úkimet basshylyǵyndaǵy organdar jańasha talaptar negizinde jańasha júıemen jumys isteı bastady. Elimizde azamattardyń quqyqtaryn senimdi qorǵaıtyn táýelsiz sot júıesi qalyptasty. Konstıtýtsııanyń myzǵymas beriktigi men biryńǵaı memleket bıligindegi salalardyń kelisimdi yqpaldastyǵynyń kepili jáne memlekettik bılik júıesiniń ózegi Prezıdent bolyp tabylady. Osy oraıda aıta ketetin másele, Qazaqstanda prezıdenttik basqarý júıesi men Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti qyzmetiniń engizilýine oraı elde demokratııalyq qundylyqtar qalyptasty, naryqtyq ekonomıkalyq reformalar jemisin berýde. Sondaı-aq elde qoǵamdyq kelisim men turaqtylyq ornyqqan.
Konstıtýtsııa qoldanystaǵy zańnamany jetildirýde quqyqtyq negiz bolyp tabylady. Konstıtýtsııalyq baza negizinde konstıtýtsııalyq jáne ózge de zańdar, zańnamalyq quqyqtyq aktiler qabyldanyp, quqyq qoldaný tájirıbesi qoldanylady. Sońǵy 15 jyl ishinde Konstıtýtsııa men onyń baptaryn jetildirý negizinde 1 myń 700-den astam zańdar qabyldandy. Olar qazir elimizdegi túrli salalardaǵy qoǵamdyq qatynastardy retteıdi. Bul rette konstıtýtsııalyq normalar qoldanystaǵy zańdardy qoldaný kezinde óziniń maqsaty men joǵary zańdyq kúshin saqtaıdy.
Qoryta kelgende, Konstıtýtsııa saltanat qurǵan 15 jyl ishinde Ata zańymyz óziniń ómirsheńdigin kórsetti. Al onyń múmkindikteri tolyq sarqylyp bitken joq. Ondaǵy quqyqtyq ıdeıalar men prıntsıpter men normalar memleket pen qoǵamnyń damýyna oraı jáne saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik sharttar negizinde áli ashyla túsedi.
- Sizdińshe, Konstıtýtsııa talaptarynyń oryndalýy memleket úshin qanshalyqty mańyzdy ?
- Konstıtýtsııa talaptarynyń oryndalýy - memlekettilikti nyǵaıtýdyń, Qazaqstannyń turaqty damýy men qoǵamnyń gúldenýiniń basty sharty. Bul mindetter Memleket basshysynyń 2009 jyldyń tamyz aıynda bekitken 2020 jyldarǵa arnalǵan jańa quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda bekitilgen. Onda konstıtýtsııalyq quqyqtardyń basty maqsattary retinde Konstıtýtsııanyń ıdeıalary men prıntsıpterin jáne onyń quqyqtyq qundylyqtaryn júzege asyrý máseleleri kórsetilgen. Osyǵan qaraı Ata zańymyzdyń talaptaryna jaýap beretin konstıtýtsııalyq tájirıbeni qalyptastyrý úshin barlyq jaǵdaıdy jasaý qajet ekendigi túsinikti. Bul konstıtýtsııalyq normalardyń is júzinde júzege asýyna ıgi yqpal etedi. Konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń oryndalýy - memlekettik bıliktiń barlyq salasynyń ókilderine, quqyq qorǵaý jáne sot organdaryna, qoǵamdyq uıymdar men azamattarǵa úlken jaýapkershilik júkteıtin keshendi shara. Bul rette elimizdiń basty zańyn qorǵaý mindeti Konstıtýtsııalyq keńeske júkteletinin atap ótken jón. Atalmysh organ konstıtýtsııalyq talaptarynyń oryndalýyn tikeleı baqylap otyrady. Olar qabyldaıtyn normatıvtik qaýlylar Konstıtýtsııa normalaryn qoǵamdyq qatynastardyń barlyq nysandarynyń durys túsinip, qoldanýyna yqpal etedi. Al bul degenińiz memlekettiń turaqty ári udaıy damyp otyrýynyń kepili. Konstıtýtsııalyq keńes - óziniń sheshimderi arqyly tek tıisti quqyqtyq qatynastardaǵy konstıtýtsııalyq talaptardyń oryndalýyn qamtamasyz etip qana qoımaı, qoldanystaǵy zańnamalardyń Ata zańymyzǵa saı bolýyna qajetti sharttardy qalyptastyryp, osy zańnamalar men quqyq qoldaný tájirıbesiniń durys damýyna dańǵyl jol salady.
- Sizdiń pikirińizshe, 2007 jylǵy konstıtýtsııalyq reformalardyń mańyzy nede ?
- Kez-kelgen Konstıtýtsııa óziniń turaqtylyǵymen, ómirsheńdigimen, oǵan engiziletin ózgerister men túzetýlerdiń erekshe tártibimen baǵaly. Alaıda oǵan tek ózgeris engizýge bolmaıtyn qatyp qalǵan qujat retinde qaraýdyń qajeti joq. Jalpy alǵanda konstıtýtsııalyq saıasat, memleket pen qoǵamnyń ózi ylǵı ózgeriske ushyrap otyrady. Olaı bolmaǵan kúnde atalǵan qundylyqtar odan ári damý men progrestiń ózindik tejegishi bola almaıdy. Konstıtýtsııalyq quqyq qoǵam men memleket damýynyń negizgi baǵyttaryna sáıkes bolady. Tek konstıtýtsııalyq quqyqtar qatysatyn qoǵamdyq qatynastar men ekonomıkalyq, saıası sharttar ǵana udaıy damyp, jetilip otyrady. Osynyń barlyǵy konstıtýtsııa talaptaryn jańa zamanǵa laıyqtap otyrýdy qajet etedi.
2007 jyldyń mamyr aıynyń 21-inde qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna ózgerister men tolyqtyrýldar engizý týraly» zańy jan-jaqty ári keń aýqymdy qoǵamdyq talqylaýlardyń nátıjesi. Ol Qazaqstandaǵy jańa demokratııalyq damý men saıası jańǵyrýdyń kórinisi boldy. Konstıtýtsııaǵa engizilgen ózgerister negizinde Parlamenttiń quzyry keńeıip, onyń quramyndaǵy adamdar sany arta tústi. Sondaı-aq Májilis saılaýynyń tártibi túbegeıli ózgerdi. Shekten tys shekteýlerdi alyp tastaý arqyly jergilikti memlekettik ózin-ózi basqarý júıesi ózgeriske túsip, memlekettik jáne qoǵamdyq ınstıtýttardyń yqpaldastyǵy belsendirile tústi. Osylaısha qoǵamdyq-saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq qatynastardyń damýy elimizde Konstıtýtsııaǵa deıin ózgeris engizýge negiz boldy.
Osy oraıda aıta ketetin másele, atalǵan saıası ózgerister elimizde de halyqaralyq qaýymdastyq pen halyqaralyq uıymdar tarapynan da jaqsy baǵalandy. Qazaqstannyń demokratııalyq baǵyty zamanǵa saı demokratııalyq memleket qurýda úlgi bolarlyq joldardyń biri.
- Elimizde qoldanystaǵy zańnamalarǵa 2007 jylǵy konstıtýtsııalyq reformalarmen baılanysty ózgerister engizý tolyq aıaqtaldy deýge bola ma ?
- Konstıtýtsııaǵa jańa engizilgen talaptardy is júzinde júzege asyrý men ulttyq zańnamany jańa talaptarǵa sáıkestendirý maqsatynda tıisti ózgerister men tolyqtyrýlar elimizdegi Prezıdent, Úkimet, Parlament pen onyń depýtattarynyń mártebesine, sot júıesi men sýdıalardyń mártebesine, saıası partııalar men saılaýǵa qatysty zańdarǵa jáne buqaralyq aqparat quraldary men qoǵamdyq birlestikterge, sondaı-aq tutqynǵa alýdy sanktsııalaýǵa qatysty birqatar zańnamalyq aktilerge engizildi. Buǵan qosa jergilikti ózin ózi basqarý, Joǵary sot keńesi, Qazaqstan halqy Assambleıasy týraly jáne ózge de birqatar zańdar qabyldandy. Jańa qujattardyń basty maqsaty - elimizdiń zańnama alańyn keńeıtip, ony izgilendirýge baǵyttalǵan. Qoryta aıtsaq, olar eldegi demokratııalyq úderisterdiń damýyna yqpal etýi tıis. Jalpy alǵanda konstıtýtsııalyq reformalardyń birazy osy ýaqyttyń ózinde tájirıbe júzinde iske asyryldy. Naqtyraq aıtqanda, elimizde alǵash ret balamaly júıe boıynsha Májilis saılaýy ótti. Úkimet alǵash ret jańa ózgerister negizinde jańa saılanǵan Májilistiń aldynda senim máselesin aldyǵa qoıdy. Kórip otyrǵandaryńyzdaı konstıtýtsııalyq reformalardyń negizinde elde aıtarlyqtaı ózgerister boldy. Elde úlken jumys atqaryldy, al atqarylýy tıis jumys odan da kóp. Jańa engizilgen konstıtýtsııalyq reformalar qoldanystaǵy zańdar men zańnamalyq aktilerge ózgerister engizip qana qoımaı, qoǵamnyń saıası, quqyqtyq saýattylyǵy men mádenıetiniń artýyn talap etedi.
- Aldymyzda Konstıtýtsııa kúni kele jatyr. Atalmysh mereke elordamyz ben elimizdiń aımaqtarynda qalaı atap ótilmek ?
- Biz bıyl tek Konstıtýtsııa kúnin ǵana atap ótkeli otyrǵan joqpyz. Sonymen qatar biz Ata zańymyzdyń jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanǵanyna 15 jyl tolýyn merekelemekpiz. Bul konstıtýtsııalyq qurylymnyń keıbir nátıjelerin oı eleginen ótkizip, elimizdiń quqyqtyq júıesiniń odan ári damýyn bir saralap shyǵatyn ýaqyt. Úkimet qazir Konstıtýtsııanyń 15 jyldyǵyn atap ótýge baılanysty is-sharalar josparyn bekitip, arnaıy qaýly qabyldady. Onyń aıasynda, ıaǵnı saltanatty sharalarmen qatar elde ǵylymı konferentsııalar men semınarlar, olımpıadalar, konkýrstar uıymdastyrylýda. Al aqparat quraldarynda arnaıy aıdarlar ashyldy. Elordamyzda úkimet men Parlamenttiń jáne úkimettik emes uıym ókilderiniń, qoǵam qaıratkerleri men sheteldikterdiń qatysýymen «Konstıtýtsııa - memlekettiń demokratııalyq damýynyń negizi» atty taqyrypta halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótedi. Mereke qarsańynda memlekettik qyzmetke alǵash ornalasqan birqatar memlekettik qyzmetkerler Ant qabyldap, Konstıtýtsııa kúni 16 jasqa tolǵan azamattarǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty ekendigin rastaıtyn kýálik beriledi. Osy kúnge arnalyp merekelik poshta markileri men tós belgileri shyǵarylady. Merekeniń basty sharasy árıne áskerı sherý pen Astanada ótetin úlken merekelik kontsert bolady.