15 ShІLDE. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
15 shilde, SEISENBІ Metallýrgter kúni. Búgin Qazaqstan metallýrgteri kásibı merekelerin atap ótedi. 1957 jyldyń 28 qyrkúıeginde KSRO ekonomıkasynyń qalpyna kelýine yqpal etken keńestik metallýrgııalyq ónerkásipke qurmet retinde KSRO Joǵarǵy Keńesiniń Prezıdıýmy Metallýrg kúnin bekitti. Ol shilde aıynyń úshinshi jeksenbisinde atap ótildi. KSRO taraǵannan keıin mereke metallýrgııa el ekonomıkasynda súbeli ról oınaıtyn TMD-nyń barlyq elderinde saqtalyp qaldy. Qazaqstanda Metallýrg kúni Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2003 jylǵy 15 qarashadaǵy Jarlyǵyna sáıkes atap ótiledi. 2011 jylǵy qazan aıynyń sońynda Elbasy N.Nazarbaev Qazaqstandaǵy kásibı jáne ózge de merekelerdiń jańa tizimin bekitti. Metallýrgter kúnin shildeniń úshinshi jeksenbisinde atap ótý ózgerissiz qaldyryldy. ESTE QALAR OQIǴALAR 73 jyl buryn (1941) Petropavl qalasynda 314-shi atqyshtar dıvızııasy jasaqtalyp soltústik-batys maıdanyna jiberildi. Atalmysh dıvızııa sonymen qatar Lenıngrad túbindegi shaıqastarǵa da qatysty. 1941 jyly qyrkúıektiń 7-de dıvızııa jaýyngerleri Svır ózeniniń boıynda jaýdyń betin toıtardy. Dıvızııa Baltyq jaǵalaýyn, Polshany jáne Chehoslavakııany azat etý urystaryna qatysyp, asqan erlik kórsetti. Soǵys jyldary dıvızııanyń 12000-nan astam jaýyngerleri men ofıtserleri orden, medaldarmen marapattalsa, úsheýi Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy. Olardyń bireýi - soltústikqazaqstandyq P.Gonchar. Petropavl qalasynyń ortalyǵyna 314-shi atqyshtar dıavızııasyna eskertkish ornatylǵan. 60 jyl buryn (1954) Qytaıdyń Tsıń haı ólkesinde Altynshoqy qazaq avtonomııalyq aýdany quryldy. 22 jyl buryn (1992) Qazaqstan Respýblıkasy men Rýmynııa arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornady. 15 jyl buryn (1999) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Nazarbaev Almaty oblysynyń Talǵar qalasyn aýdandyq mańyzdaǵy qalalar sanatyna engizý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. 15 jyl buryn (1999) Tretıakov galereıasynda (Máskeý) qazaqstandyq sýretshi, Salvador Dalı atyndaǵy halyqaralyq syılyqtyń ıegeri Erbolat Tólepbaevtyń jeke kórmesi bolyp ótti. 9 jyl buryn (2005) Semeıdegi Qazaq qarjy-ekonomıkalyq ınstıtýtynyń ǵımaratynda Qabanbaı batyrdyń murajaıy ashyldy. 8 jyl buryn (2006) Bolgarııanyń Varna qalasynda shildeniń 15-29 aralyǵynda ótken [alyqaralyq balet ártisteriniń baıqaýynda eresekter tobynda óner kórsetken 21 jasar almatylyq ıAsaýı Merǵalıev bas júldeni jeńip aldy. 1964 jyldan beri 2 jylda bir ret ótkizilip kele jatqan Varna balet ártisteriniń baıqaýy - ónerdiń osy salasyndaǵy eń bedeldi baıqaýlardyń biri. Oǵan kezinde Ramazan Bapov, Baqytjan Smaǵulov syndy bıshiler qatysyp ekinshi, úshinshi oryndardy alǵan bolatyn. Al ıAsaýı Merǵalıev bul baıqaýdyń bas júldegeri atanǵan tuńǵysh qazaq ártisi. 10 jasynan bastap bımen aınalysqan ıAsaýı 2001 jyldan beri halyqaralyq dárejedegi sahnalarda óner kórsetip, úlken jetistikterge jetip júr. Seleznev atyndaǵy Almaty horeografııa ýchılışesin támámdaǵan ol qazaqtyń Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń solısti. 5 jyl buryn (2009) Astanadaǵy «Dıplomat» qonaq úıinde «Halyqaralyq baǵdarlamalar ortalyǵy» AQ men «Samuryq-Qazyna» Ulttyq ál-aýqat qory» AQ arasynda ózara yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıyldy. 5 jyl buryn (2009) Almatyda Qazaqstan Halyq bankinde iri avtomattandyrylǵan seıftik depozıtarıı ashyldy. Saltanatty rásimge Nıderlandy koroldigi elshiliginiń, gollandııalyq Gunnebo kompanııasynyń ókilderi jáne «Qazaqstan Halyq banki» AQ-nyń basshylyǵy qatysty. Avtomattandyrylǵan qoımaǵa uqsas bul seıftiń 417 uıashyǵy men joǵary deńgeıdegi 7 synypqa sáıkes keletin qorǵanys júıesi bar. 75 jyl buryn (1939) Nıý-Iork turǵyny Klara Adams jersharyn aınala ushyp shyqqan tuńǵysh áıel atandy.
ESІMDER 125 jyl buryn (1889-1984) halyq aqyny, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi ÓTEǴALIEVA Halıma Nurǵalıqyzy dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Kompozıtor Q.Mýsınniń anasy. Óleńderi merzimdi basylymdarda jarııalanyp turdy. 30-shy jyldary aýdanaralyq ár túrli aıtystarǵa qatysty. 1944 jyly Almaty qalasyna qonys aýdardy. Aqynnyń «Maqtanyshym - óz elim», «Ana jyry», «Áje áldıi», «Besik jyry», «Meıirim» atty óleńder jınaǵy jaryq kórgen. 108 jyl buryn (1906-1973) Keńes Odaǵynyń Batyry YSQAQOV Qapaı dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysy Jarma aýdanynda týǵan. 1941 jyly maýsymda Qyzyl ásker qataryna shaqyrylyp, Bogdan Hmelnıtskıı ordendi 294-shi Cherkassk atqyshtar dıvızııasynyń polky quramynda bolǵan. Batys, Stalıngrad, ekinshi Ýkraın maıdandarynda urysqa qatysyp, eren erlik kórsetken. Soǵystaǵy erligi úshin 1944 jylǵy qyrkúıektiń 13-inde batyr ataǵyn alǵan. Soǵystan keıingi jyldary týǵan aýylynda eńbek etken. Lenın ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. Týǵan aýyly Georgıevkada batyrǵa eskertkish ornatylyp, bir kóshege esimi berilgen. 99 jyl buryn (1915-1975) akter, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ártisi SYZDYQOV Mántaı dúnıege keldi. Aqmola oblysynyń Arshaly aýdanynda týǵan. Máskeý qalasyndaǵy Memlekettik teatr óneri ınstıtýtynyń akterler daıarlaıtyn qazaq stýdııasyn bitirgen. 1938 jyldan ómiriniń sońyna deıin M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik drama teatrynyń quramynda qyzmet etti. 1942 jyldan Almaty teatr ýchılışesinde pedagogıkalyq qyzmetpen shuǵyldanǵan. Alǵashqy oınaǵan róli - N.Pogodınniń «Myltyqty adam» dramasyndaǵy Zahar Zaharych. Budan keıin ár alýan rólderde oınap, óziniń ótkir minezdi akter ekenin baıqatty. Basty rólderi: Bójeı, Jantyq, Esen, Aldabergen, Panfılov, Sársen. «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 99 jyl buryn (1915-1978) aqyn, aýdarmashy BORANBAEV Qabyl dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Petropavl pedagogıkalyq tehnıkýmyn, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qaraǵandy oblysynyń, Balqash qalasynyń mektep muǵalimi, dırektory, Túrkistan pedagogıkalyq ýchıleşesi dırektorynyń orynbasary, QazTAG redaktory, «Pıoner» (qazirgi «Aq jelken») jýrnaly redaktorynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. «Dáýren», «Balalar shattyǵy», «Ant», «Dos otrıad», «Tapqyr bala», «Dán darııa» óleńder jınaǵynyń avtory. Orys aqyndary B.Nekrasovtyń, V.Maıakovskııdiń, K.Sımonovtyń, shyǵarmalaryn qazaq tiline tárjimalaǵan. 70 jyl buryn (1944) Qazaqstan Jýrnalıstıka akademııasynyń prezıdenti, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Saıası ǵylymdar akademııasynyń, Jýrnalıstıka akademııasynyń akademıgi, 5 márte Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty QOZYBAEV Saǵymbaı Qabashuly dúnıege keldi. Qostanaı oblysynda týǵan. Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Qazaq KSR Memlekettik teleradıosynyń redaktory, aǵa redaktory, bas redaktorynyń orynbasary, Búkilodaqtyq radıonyń Qazaqstan boıynsha menshikti tilshisi qyzmetterin atqarǵan. 1974 jyldan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, dotsenti, kafedra meńgerýshisi, jýrnalıstıka fakýlteti dekanynyń orynbasary, dekany, halyqaralyq jýrnalıstıka kafedrasynyń meńgerýshisi, jýrnalıstıka tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi, professory qyzmetterin atqardy. Qazirgi qyzmetinde 2001 jyldan bastap isteıdi. Birneshe kitaptyń avtory. Medaldarmen, Qazaqstan Respýblıkasynyń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 67 jyl buryn (1947) QR Parlamenti Májilisiniń 5-inshi saılanymdaǵy depýtaty, Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń tóraǵasy ÁIІMBETOV Seıitsultan Súleımenuly dúnıege keldi. Qyzylorda oblysy Syrdarııa aýdany Jetikól keńsharynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen soń joldamamen QazKSR Qarjy mınıstrligine jiberildi. 1969-1981 jyldary - QazKSR Qarjy mınıstrliginiń baqylaý-tekserý basqarmasy jergilikti bıýdjetterdi jáne bıýdjettik uıymdardy tekserý bóliminiń baqylaýshy-tekserýshisi, aǵa baqylaýshy-tekserýshi, bas baqylaýshy-tekserýshi, bólim bastyǵy. 1981-1990 jyldary - QazKSR Qarjy mınıstrliginiń baqylaý-tekserý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1990-1991 jyldary - QazKSR Qarjy mınıstrliginiń agroónerkásip keshenin qarjylandyrý basqarmasynyń bastyǵy. 1991-1992 jyldary - QazKSR Qarjy mınıstrliginiń Bas bıýdjet basqarmasynyń bastyǵy. 1992-1995 jyldary - QR Memlekettik qarjylyq baqylaý komıtetiniń tóraǵasy. 1995-1996 jyldary - QR Halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri. 1996-1997 jyldary - QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstriniń birinshi orynbasary. 1997-1998 jyldary - «Qazaqstanaýdıt» aktsıonerlik kompanııasy prezıdentiniń keńesshisi. 1998-2001 jyldary - QR Prezıdentiniń Ákimshiligi Uıymdastyrý-baqylaý bóliminiń memlekettik ınspektory. 2001-2002 jyldary - QR Premer-Mınıstri Keńsesi basshysynyń orynbasary. 2002-2002 jyldary - QR Ádilet vıtse-mınıstri. 2002-2007 jyldary - QR Prezıdentiniń Ákimshiligi Uıymdastyrý-baqylaý bóliminiń memlekettik ınspektory. 2007-2011 jyldary - IV saılanǵan QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty. 2012 jyldan bastap - V saılanǵan QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» Halyqtyq Demokratııalyq partııasynyń múshesi, partııalyq tizim boıynsha saılanǵan. «Qurmet» jáne «Parasat» ordenderimen, merekelik medaldarmen marapattalǵan.
65 jyl buryn (1949-2007) memleket qaıratkeri KOLODA Vladımır Alekseevıch dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Omby aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn keńshardyń agronomy bolyp bastaǵan. 1996-2006 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysynyń Tımırıazev, Shal aqyn aýdandarynyń ákimi qyzmetin atqarǵan. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 56 jyl buryn (1958) QR Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń rektory ÁBDІRASYLOV Bolatbek Serikbaıuly dúnıege keldi. Bıologııa ǵylymdarynyń doktory, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylymdar akademııasynyń qurmetti akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń, Reseı jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń, Halyqaralyq joǵary mektep akademııasynyń akademıgi. Bilimi joǵary. N.V.Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıka ınstıtýtyn jáne Máskeý Ekonomıka jáne statıstıka ýnıversıtetiniń Qashyqtan oqytý ınstıtýtyn (MESI) úzdik dıplommen bitirgen. 1980-1986 jyldary - KSRO ǴA Bıofızıka ınstıtýtynyń stajer-zertteýshisi, aspıranty (Pýşıno selosy, Máskeý oblysy). 1986-1994 jyldary - N.V.Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıka ınstıtýtynyń oqytýshysy, dotsenti, dekany, prorektory. 1994-1996 jyldary - Reseı ǵylymdar akademııasy Jasýsha bıofızıkasy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri (Pýşıno selosy, Máskeý oblysy). 1996-2000 jyldary - Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń birinshi prorektory, rektory. 2000-2001 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik qyzmet isteri agenttiginiń Aqparat jáne testileý ortalyǵynyń dırektory. 2001-2004 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim departamentiniń dırektory. 2004-2007 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy qadaǵalaý men attestatsııalaý komıtetiniń tóraǵasy. 2007-2010 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń memlekettik ınspektory. 2010 jyldyń 23 qyrkúıeginen bastap 2012 jyldyń 25 aqpanyna deıin - Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń jaýapty hatshysy. 2012 jyldyń 25 aqpanynan bastap Memleket Basshysynyń ókimimen Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń rektory bolyp taǵaıyndaldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim júıesin damytýdyń 2005-2010 jyldarǵa arnalǵan Memlekettik baǵdarlamasynyń negizgi ázirleýshileriniń biri. 2011 jyly qabyldanǵan 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan Bilimdi damytý memlekettik baǵdarlamasyn, Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» jáne «Ǵylym týraly» Zańdaryn ázirleýge belsene qatysty. Reseı, Avstralııa, Gollandııa, Ońtústik Koreıa, AQSh-tyń jetekshi jýrnaldarynda 60-tan astam ǵylymı jumystary jaryq kórgen. «Qurmet» ordenimen nagradtalǵan. Bıofızıka salasynda qol jetkizgen úlken ǵylymı jetistikteri úshin Reseı Jaratylys ǵylymdary akademııasynyń Nobel syılyǵynyń laýreaty P.L.Kapıtsa atyndaǵy estelik medalimen marapattalǵan. 408 jyl buryn (1606-1669) golland keskindemeshisi, keskindeme men gravıýra sheberi Harmens van Reın REMBRANDT dúnıege keldi. 90 jyl buryn (1924-2000) keńestik estrada jáne balet ártisi Mahmýd Álısýltanuly ESAMBAEV dúnıege keldi. 75 jyl buryn (1939) portýgal saıası qaıratkeri, 2006 jyldan Portýgalııa respýblıkasynyń prezıdenti, 1985-1995 jyldardaǵy portýgalııa premer-mınıstri Anıbal Antonıý Kavaký SILVA dúnıege keldi.