15 NAÝRYZ. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
15 NAÝRYZ, SENBІ Vengrııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - 1848-1849 jyldardaǵy Býrjýazııalyq-demokratııalyq revolıýtsııanyń bastalýy. Eýropanyń ortalyǵynda ornalasqan memleket. Astanasy - Býdapesht. Memlekettik tili - vengr (madıar) tili. Aqsha birligi - forınt. Vengrııa parlamenttik respýblıka. Eldi Prezıdent basqarady. Zań shyǵarýshy organy bir palataly Memlekettik jınalys. Atqarýshy bılikti Memlekettik jınalys quramyndaǵy ár túrli partııa ókilderinen quralǵan úkimet júrgizedi. Qazaqstan Respýblıkasy men Vengrııa Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy naýryzdyń 24-de ornatyldy. Búkilálemdik tutynýshy quqy kúni. 1961 jylǵy naýryzdyń 15-de bolǵan AQSh Kongresinde Djon F.Kennedı sóz sóılep, tutynýshynyń negizgi tórt quqyn atap ótti: 1. Qaýipsizdigin saqtaý quqyǵy, 2. Tańdaý quqyǵy, 3. Taýar sapasy, 4. Sózin tyńdatý quqyǵy. Álemdegi barlyq tutynýshy quqyn qorǵaý qoǵamdary bul sózderdi manıfest retinde qabyldady. Belarýs Respýblıkasynyń Konstıtýtsııa kúni. 1994 jyly Belarýs Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesi eldiń jańa negizgi zańyn qabyldady. 1996 jylǵy qarashanyń 24-degi halyqtyq referendým nátıjesinde BR Konstıtýtsııasyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizildi. Belarýs Respýblıkasy Shyǵys Eýropa jazyǵyndaǵy Dnepr, Batys Dvına men Neman ózenderiniń ańǵarlaryn alyp jatqan memleket. Astanasy - Mınsk. Memleketti tili - belarýs tili. Aqsha birligi - rýbl. Dini - pravoslavıe. Memleket basshysy - Prezıdent. Joǵary zań shyǵarýshy organy - eki palataly Parlament. Ol tómengi (ókilder keńesi) jáne joǵarǵy (Respýblıka Keńesi) palatadan turady. Qazaqstan Respýblıkasy men Belarýs Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy qyrkúıektiń 16-synda ornatyldy. ESTE QALAR OQIǴALAR 15 jyl buryn (1999) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «QR memlekettik qupııalaryn qorǵaý jónindegi agenttigi týraly» Jarlyǵy jaryq kórdi. 12 jyl buryn (2002) Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń qaýlysymen aktıvteri 3,3 mlrd dollarǵa baǵalanǵan iri aktsıonerlik qoǵamdardyń biri «Qazaqstan temir joly» Ulttyq kompanııasy» AQ quryldy. 9 jyl buryn (2005) Aqmola oblysy Astrahan aýdanynda Jaýyngerler dańqy murajaıy ashyldy. Murajaı eksponattarynyń arasynda aýdandyq soǵys ardagerleriniń jeke zattary, kaska, saper kúrekteri, ordenderi jáne medaldary, úshburysh hattary bar. Sonymen birge, sol jyldary jaryq kórgen keńes jaýyngerleriniń batyrlyǵy týraly baıandaıtyn shyǵarmalar, fotoalbomdar da bar. 9 jyl buryn (2005) Oralda Pochıtalın kóshesindegi Uly Otan soǵysynyń ardageri, mılıtsııa general-maıory Naýryz Ótegenov turǵan úıdiń qabyrǵasyna eskertkish taqta ornatyldy. Naýryz Ótegenov (1925-2005) Batys Qazaqstan oblysynyń Jańaqala aýdanynda dúnıege kelgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Soǵystan keıin kóp jyldar boıy quqyq qorǵaý organdarynda qyzmet etken, 1979 jyly general-maıor shenin alǵan. 1974-1986 jyldary Gýrev (qazirgi Atyraý) ishki ister basqarmasynyń bastyǵy qyzmetin atqarǵan. І dárejeli Uly Otan soǵysy, «Qyzyl Tý» ordenderimen, «Erligi úshin», «Eńbegi úshin» medaldarymen marapattalǵan. Janaqala aýdanynyń Qurmetti azamaty. 8 jyl buryn (2006) Qazaqstanda «Lańkestik álipbıi» oqý quraly basyp shyǵaryldy. Kitap avtory - bizdiń elimizdegi jalǵyz terrolog-ǵalym, zań ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan Respýblıkasy Іshki ister mınıstrliginiń Bárimbek Beısenov atyndaǵy Qaraǵandy zań ınstıtýtynyń psıhologııany basqarý kafedrasy bastyǵynyń orynbasary Rysqul Zavotpaev. Oqý quraly - qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde shyǵaryldy. Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi bul basylymdy zańger mamandyǵyn ıgerýshi stýdentter men orta mektep oqýshylaryna arnalǵan oqý quraly retinde paıdalanýǵa keńes berip otyr. Kitapta reseılik tanymal terrolog-mamandardyń eńbekterine júrgizilgen taldaýlar negizinde azamattarǵa lańkestik áreket bolǵan jaǵdaıda qandaı áreket jasaýy kerektigi jaıly keńester berilgen. 7 jyl buryn (2007) Ahmet Jubanov atyndaǵy respýblıkalyq mektepte balalar horyna arnalǵan Álibı Ábdinurovtyń «Urpaq áýeni» shyǵarmalar jınaǵynyń kontserti ótti. Jınaqtyń shyǵý maqsaty qazaq kompozıtory, ǵalym jáne qoǵam qaıratkeri, akademık Ahmet Jubanovtyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan. Jınaqqa 12 hordyń mınıatıýralary jáne kantatalary kirdi. Mýzykanyń avtory Nartaı Bekejanov, Maǵjan Jumabaev, Seıfolla Ospanov jáne t.b. sııaqty belgili qazaq aqyndarynyń óleńderin tańdaǵan. 4 jyl buryn (2010) Qazaqstanda alǵashqy ıslamdyq «Al Hilal» banki ashyldy. «Al Hilal» banki Qazaqstan úkimeti men Birikken Arab Ámirliginiń úkimeti arasyndaǵy kelisim nátıjesinde qurylǵan. Islamdyq qarjy júıesin júzege asyrý úshin elimizdegi Azamattyq jáne Salyq kodeksterine, bank qyzmetterin qadaǵalaıtyn normatıvtik quqyqtyq aktilerge birqatar ózgerister men túzetýler engizildi. «Al Hilal» bankiniń maqsaty - ıslamdyq bank isiniń profılin arttyrý jáne Qazaqstan ekonomıkasynyń damýyna áser etetin jobalarǵa qatysý. «Al Hilal» bankiniń mamandary saqtandyrý qyzmetterimen ǵana shektelmeı, jergilikti turǵyndardyń ıslamdyq qarjy-qarajat boıynsha saýattylyǵyn arttyrýdy kózdegen semınar dáristerin júrgizdi. 4 jyl buryn (2010) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasy men Qyrǵyz Respýblıkasy arasyndaǵy odaqtastyq qatynastar týraly 2003 jylǵy jeltoqsannyń 25-indegi shartqa ózgerister engizý týraly hattamany ratıfıkatsııalaý týraly» Zańǵa qol qoıdy. 4 jyl buryn (2010) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Tabıǵı monopolııalar jáne retteletin rynoktar týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy. Zań tabıǵı monopolııalar sýbektilerine jáne retteletin rynoktarǵa qatysty tarıf (baǵa) saıasatyn jetildirýge, olardyń qyzmetiniń tıimdiligin arttyrýǵa, usynatyn qyzmetter sapasyn yntylandyrýǵa, retteletin salalardyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn ulǵaıtýǵa jaǵdaı jasaýǵa baǵyttalǵan. ESІMDER 109 jyl buryn (1905-1979) ánshi-akter, rejısser, dramatýrg, Qazaqstannyń halyq ártisi BÁISEIІTOV Qanabek dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Jastaıynan án salyp, «ánshi bala» atanady. 1920 jyldan qyzmetke aralasa bastaıdy. Aýyldaǵy saýat ashý mektebinde oqytýshy bolady. Qazaq pedagogıkalyq tehnıkýmyn bitirgen. Osy tehnıkýmda oqyp júrgende, 1926 jyly tehnıkým ónerpazdary qoıǵan J.Shanınniń «Arqalyq batyr» spektaklindegi Arqalyq rólin oınap, akterlik talantyn baıqatady. 1927 jyly uıymdastyrylǵan jastar teatrynyń rejısseri boldy. 1929 jyly Qazaq drama teatryna qabyldandy. Akterlik qyzmetimen qatar, pesalar («Ozbyr bolys», «Záýre», «Tartys», «Kelinshek», t.b.) jazyp, orys jazýshylarynyń birneshe pesasyn qazaqshaǵa aýdardy. Qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynda M.Áýezov pen I.Kotsyktyń «Aıman - Sholpanynda» Arystannyń tulǵasyn sahnalady. Tólegen, Tarǵyn, Abaı, Arystan han sııaqty túrli sıpattaǵy operalyq obrazdardy somdady. Ol Qazaq opera jáne balet teatrynyń (Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatry) alǵashqy rejıserleriniń biri retinde «Abaı», «Qamar sulý», «Qyz Jibek», «Dýdaraı», «Daısı», «Evgenıı Onegın», «Knıaz Igor» operalaryn sahnaǵa shyǵardy. Kóptegen kınofılmderde oınap, dramatýrgııa salasynda da jemisti eńbek etti. «Beý, qyzdar-aı», «Oı, jigitter-aı» komedııalarynyń, «Dostyq jolymen» baletiniń jáne «Aısulý», «Altyn taýlar» atty operalardyń lıbrettolaryn (Q.Shańǵytbaevpen birge) jazdy. Onyń «Qushtar kóńil» kitaby qazaq, orys tilderinde jaryq kórdi. Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet Belgisi» ordendermen, medaldarmen marapattalǵan. 106 jyl buryn (1908-1979) ánshi, rejısser, Qazaqstannyń halyq ártisi KOLTON Solomon Isaakovıch dúnıege keldi. Ýkraınada týǵan. Dnepropetrovsk mýzykalyq ýchılışesin bitirgen. 1938-1949 jyldary Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ártisi bolǵan. Osy teatr sahnasynda Igordiń (A.Borodın «Knıaz Igor»), Onegın men Mazepanyń (P.Chaıkovskıı «Evgenıı Onegın», «Mazepa»), Rıgolettonyń (Dj.Verdı «Rıgoletto»), t.b. partııalardy oryndaǵan jáne Dj.Pýchchınıdiń «Toska», Verdıdiń «Aıda» operalyq spektaklderin qoıǵan. 1950 jyldan Odessadaǵy ofıtserler úıiniń opera stýdııasyna jetekshilik etken. 101 jyl buryn (1913-2002) aqyn, Uly Otan soǵysynyń ardageri KÓPІShEV Qulanbaı dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, Almaty joǵary partııa mektebin bitirgen. 1948-1970 jyldary Qazaq radıosynyń bas redaktory, «Úgitshi bloknoty» jýrnalynyń jaýapty hatshysy, «Jazýshy» baspasynyń redaktsııa meńgerýshisi, aǵa redaktory qyzmetterin atqarǵan. Aqynnyń balalarǵa arnalǵan tuńǵysh kitaby «Kishkentaı Dáýren» degen atpen 1955 jyly jaryq kórgen. «Syr tolqydy», «Órken», «Máýe», «Jastar jyrlaıdy», «Aǵataı», «Aqmaraldy asýlar», «Juldyzdar sóıleıdi», «Qııadan qııaǵa», «Jastar jyrlaıdy», t.b. óleńder, poemalar, balladalar jınaqtary basylyp shyqqan. Kórkem aýdarma salasynda orys aqyndary A.Pýshkınniń, M.Lermontovtyń, ýkraın aqyny T.Shevchenkonyń, grýzın aqyny N.Baratashvılıdiń, t.b. jekelegen týyndylaryn, D.Mamın-Sıbırıaktiń «Prıvalovtardyń mıllıondary» romanyn, qyrǵyz halqynyń «Manas» eposynyń «Semeteı» bóligin qazaq tiline aýdarǵan. «Qyzyl Juldyz», 1-shi dárejeli «Otan soǵysy», «Kenıngsbergti alǵany úshin» ordenderimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 100 jyl buryn (1914-1995) memleket jáne qoǵam qaıratkeri DAIYROV Muzappar dúnıege keldi. Saratov qarjy-josparlaý tehnıkýmyn, Qazaqstan Kompartııasy OK janyndaǵy Kommýnıstik aýyl sharýashylyǵy mektebin, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Batys Qazaqstan oblystyq partııa komıteti bólim meńgerýshisiniń orynbasary, Jańaqala aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy, birinshi hatshysy, Orda aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń hatshysy, Aqmola oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, ekinshi hatshysy, Pavlodar oblystyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy, Soltústik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, Semeı oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Qazaq KSR-niń Daıyndaý mınıstri qyzmetterin atqarǵan. Birneshe márte Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanǵan. «Lenın», «Qazan tóńkerisi», 2-shi dárejeli «Otan soǵysy», tórt márte «Eńbek Qyzyl Tý», «Halyqtar dostyǵy», eki márte «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 94 jyl buryn (1920-1978) ǵalym, botanık-mıkolog, fıtopatolog, bıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor QALYMBETOV Berdiqul Qalymbetuly dúnıege keldi. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qyzylorda oblysy Syrdarııa aýdanynda týǵan. Ortaazııalyq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Almaty botanıka baǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, dırektory, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Botanıka ınstıtýty sporaly ósimdikter bıologııasy zerthanasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, meńgerýshisi, Qazaq aýyl sharýashylyǵy ınstıtýty (Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtet) fıtopatologııa kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri Qazaqstan men Túrikmenstan mıkoflorasyndaǵy mıkologııa máselelerine arnalǵan. Sańyraýqulaqtyń ǵylymǵa beımálim 100 túrin ashqan. 2-dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 91 jyl buryn (1923) aqyn, jazýshy, dramatýrg, Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri QARAJІGІTULY Apbaz dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen. 1970-1998 jyldary Qaraǵandy oblystyq gazetiniń tilshisi, Jezqazǵan oblystyq gazetiniń bólim meńgerýshisi, Jezqazǵan balalar teatrynyń ádebı meńgerýshisi, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Jezqazǵan oblystyq bólimshesiniń jaýapty hatshysy qyzmetterin atqarǵan. Alǵashqy óleńderi 1956 jyly qazirgi oblystyq «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan. Onyń «Jetim», «Tas jarǵan emen» poema, balladalary jaryq kórgen. «Aqmonshaq», «Shaqpaq», «Áke daýysy», «Maıqońyr», «Qaıran sheshe», «Abyzdar bıigi» atty prozalyq kitaptardyń avtory. Dramatýrgııa salasyndaǵy «Baýbek», «Sákenniń atylýy», «Mahabbat azaby», «Qııandaǵy jalǵyz úı» pesalary Jezqazǵandaǵy S.Qojamqulov atyndaǵy mýzykalyq drama teatrynda qoıylyp júr. 78 jyl buryn (1936-2006) qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ǵalym agronom, Almaty oblysynyń Qurmetti azamaty JANATOV Kóshkimbaı dúnıege keldi. Almaty oblysy qazirgi Eskeldi aýdanynda týǵan. Qazaq aýylsharýashylyǵy ınstıtýtyn (qazirgi Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıteti) bitirgen. 1961-1967 jyldary - Taldyqorǵan oblystyq tájirıbeli-óndiristik sharýashylyǵynyń aǵa ınjeneri, Aldabergenov atyndaǵy keshendi brıgadanyń brıgadıri. 1967-1978 jyldary - Sarkand aýdany Qarabóget keńsharynyń dırektory. 1978-2000 jyldary - Aldabergenov atyndaǵy agrofırmanyń bas dırektory. 1991-1995 jyldary -Qazaqstan Respýblıkasy Sharýalar odaǵynyń tóraǵasy. 1995-1999 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Agrarlyq odaǵynyń tóraǵasy. 1999-2006 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Agroóndiristikodaǵynyń tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. 1991 jyly Prezıdentti saılaý kezinde Nursultan Nazarbaevtiń Taldyqorǵan oblysy boıynsha senimdi ókili bolǵan. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń 12 shaqyrylymynyń depýtaty. «Parasat», «Qurmet», «Lenın», «Eńbek Qyzyl Tý» ordenderimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 76 jyl buryn (1938) Eýrazııa naryq ınstıtýtynyń rektory, Eýropa rektorlary klýbynyń múshesi, ekonomıka ǵylymynyń doktory, professor, Halyqaralyq joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri, táýelsiz «Platınaly Tarlan» syılyǵynyń laýreaty NURSEIІT Aıtqalı Shoqalıuly dúnıege keldi. Reseıdiń Chelıabi oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1963-1992 jyldary - Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń assıstenti, dotsenti, zerthana jetekshisi, professory, kafedra meńgerýshisi, prorektory. 1992-1996 jyldary - Qazaq memlekettik basqarý akademııasy janyndaǵy Naryq kadrlaryn qaıta daıyndaý jáne biliktiligin joǵarlatý ınstıtýtynyń dırektory, Naryq ınstıtýtynyń dırektory. 1996 jyldan bastap qazirgi qyzmetinde isteıdi. Ǵalymnyń birneshe kitaby jaryq kórgen. Naryq ekonomıkasy, josparlaý, memlekettik retteý, qarjy jáne bilim máselelerine arnalǵan 225 ǵylymı eńbegi bar. Medaldarmen marapattalǵan. 76 jyl buryn (1938) medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Halyqaralyq gınekologtar qaýymdastyǵynyń múshesi BÁIІShEVA Sáýle Ábdihamıtqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtyn bitirgen. 1981 jyldan Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi bolǵan. Qazir atalmysh ınstıtýttyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri bolyp isteıdi. Ǵalymnyń 250-den astam ǵylymı eńbegi, 18 avtorlyq kýáligi men patenti bar. Birneshe kitaptyń avtory. Medalmen marapattalǵan. 73 jyl buryn (1941) Jezqazǵan qalasy memlekettik muraǵatynyń arheografy, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi, Jezqazǵan qalasynyń, Ulytaý aýdanynyń Qurmetti azamaty, Qazaqstan Respýblıkasy Muraǵattar men qujattamany basqarý jónindegi komıteti syılyǵynyń ıegeri QOJAMSEIІTOV Saǵyndyq Úsenuly dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanynyń Sarlyq aýylynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti), Almaty joǵary partııa mektebin bitirgen. 1959-1961 jyldary - Ulytaý aýdandyq «Ulytaý óńiri» gazetiniń jaýapty hatshysy. 1961-1974 jyldary - Ulytaý aýdandyq komsomol komıtetiniń ekinshisi hatshysy, Ulytaý aýdany Amangeldi atyndaǵy keńshardyń partııa bıýrosynyń hatshysy, Jezdi aýdandyq partııa komıtetiniń úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi, Jezqazǵan qalasy boıynsha oblystyq «Ortalyq Qazaqstan» gazetiniń arnaýly tilshisi. 1974-1980 jyldary - Nıkolskıı qalalyq partııa komıtetiniń úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi, Jezqazǵan oblystyq partııa komıtetiniń lektorlar tobynyń jetekshisi, Jezqazǵan oblystyq partııa komıtetiniń úgit jáne nasıhat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary. 1980-1989 jyldary - Jezqazǵan oblystyq partııa komıtetiniń úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi. 1989-1992 jyldary - Jezqazǵan oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń áleýmettik-mádenı salalar jónindegi orynbasary. 1992-1995 jyldary - Jezqazǵan oblystyq kásiptik tehnıkalyq bilim berý basqarmasynyń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. 1995 jyldan Jezqazǵan oblysy taraǵanǵa deıin oblystyq Tilder jónindegi jáne Muraǵat pen qujattar basqarmalaryn basqarǵan. Jezqazǵan oblysy taraǵannan keıin Jezqazǵan qalasy memlekettik muraǵatynyń dırektory qyzmetin atqarǵan. Otyrar-Ulytaý Kishi Jibek joly boıynsha tarıhı-etnografııalyq ekspedıtsııasy ótkizý jónindegi uıymdastyrý komıtetin basqaryp, áıgili jyraý-aqyndar Shortanbaı Qanaıuly, Qojabaı Toqsanbaıuly, Shashýbaı Qoshqarbaıuly, qobyzshy Yqylas Dúkenuly, kúıshi Saıdaly Sary toqalardy ómirlik este saqtap qasterleý úshin kóptegen materıaldar jınaýǵa belsene atsalysqan. Saǵyndyq Qojamseıitovtiń basqarýymen Ulytaý aýdanyndaǵy Bileýti jáne Bulanty ózeni boıyndaǵy Qazaqtardyń jońǵarlarǵa soqqy bergen shaıqasy bolǵan jerlerdi zertteý maqsatynda ǵylymı-etnografııalyq ekspedıtsııa uıymdastyrylyp, «Ulytaý tarıhy qazaq shejiresinde» atty arnaıy qor ashylǵan. «Jezkazgan-mednaıa Magnıtka», «Tastar tilmashy», «Jezqazǵan: jeltoqsan-86», «Muratymyz: jer, nıet, ar tazalyǵy» (birlesip shyǵarǵan) aty kitaptary, «Jetimder daýsy», «Janym arymnyń sadaǵasy», «Teatr rýhanı músápirliktiń daýsy», «Asqa saýyn aıtyldy» maqalalary jaryq kórgen. «Qurmet Belgisi» ordenimen, medaldarmen, Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet, aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrliginiń Qurmet gramotasymen, Jezqazǵan oblystyq atqarý komıtetiniń, oblystyq maslıhattyń gramotalarymen marapattalǵan. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 10 jyl» mereıtoılyq medalimen marapattalǵan. 71 jyl buryn (1943) ánshi, Qazaqstannyń halyq ártisi, professor JUBATYROVA Rahıma Tólegenqyzy dúnıege keldi. Ózbekstannyń Ándijan qalasynda týǵan. Almaty konservatorııasyn (qazirgi Qazaq ulttyq konservatorııasy) bitirgen. 1975 jyldan Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatrynyń ánshisi bolǵan. 1995 jyldan Qazaq ulttyq konservatorııasynyń oqytýshysy qyzmetin atqarady. Ol teatr sahnasynda Sara (M.Tólebaev «Birjan - Sara»), Dana (E.Brýsılovskıı «Er Tarǵyn»), Gúlbarshyn, Qamar (E.Rahmadıev «Alpamys», «Qamar sulý»), Ana (Ǵ.Jubanova «Jıyrma segiz»), Tatıana, Iolanta (P.Chaıkovskıı «Evgenıı Onegın», «Iolanta»), Aıda, Amelııa (Dj.Verdı «Aıda», «Balmaskarad»), Chıo-Chıo-San (Dj.Pýchchını «Chıo-Chıo-San»), t.b. partııalardy sheber oryndady. «Astana» medalimen marapattalǵan. 61 jyl buryn (1953-2007) aqyn, aýdarmashy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty MUQANOV Ǵalymjan dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynda týǵan. Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn, Almaty shet el tilderi pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn orta mekteptiń muǵalimi bolyp bastap, Qazaq bilim akademııasynda, Qazaqstan Baspa, polıgrafııa isteri jónindegi memlekettik komıtetinde, Halyqaralyq Abaı qorynda, respýblıkalyq táýelsiz «Sol-Dat» gazetinde jumys istegen. Ol eńbekterin qazaq, orys, frantsýz tilderinde jazyp, negizinen kórkem aýdarma salasynda eńbektengen. Frantsýz aqyny Kler Klermonttyń Parıjde jaryq kórgen «Vladımır men Zara nemese qazaqtar týraly» dastanyn 1988 jyly frantsýz tilinen qazaqshaǵa tárjimalaǵan. 1994 jyly qazaqshadan frantsýz tiline Abaıdyń «Qara sózderi» men «Eskendir», «Masǵut» poemalaryn, 1995 jyly frantsýz aqyny K.Vısantımen birlesip uly aqynnyń tańdamaly jyrlaryn, 1997 jyly M.Áýezovtiń «Qıly zaman» romanyn aýdarǵan. M.Áýezovtiń shyǵarmashylyǵy jóninde 1997 jyly Parıjde ıÝNESKO aıasynda ótken halyqaralyq kollokvıým materıaldaryn qazaq tilinde sóıletken. 2003 jyly Mahambet Ótemisulynyń tańdamaly óleńderin kompakt-dısk túrinde frantsýz tilinde jaryqqa shyǵarǵan. Qazaq tilinen orysshaǵa Á.Spannyń «Nurlyhan Bekbosynov» atty derekti-pýblıtsıstıkalyq essesin, Á.Derbisáliniń «Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy» degen tanymdyq sıpattaǵy eńbegin aýdarǵan. Frantsýz dramatýrgy P.Korneldiń «Sıd» tragedııasyn, P.Verlenniń, shved aqyny Sh.Bodlerdiń óleńderin, frantsýz jazýshysy Gı de Mopassannyń áńgimelerin, qazirgi zaman aqyny J.Jostyń týyndylaryn qazaqshalaǵan. Óziniń óleńderi «Toǵyz perne» atty ujymdyq jınaqta, respýblıkalyq basylymdarda jarııalanǵan. Qazaq folklory jónindegi jumysy 1999 jyly Frantsııada jaryq kórgen «L, homme et la steppe» jınaǵyna engizilgen. Onyń Mahambetke arnalǵan «Aqtyq sát» atty óleńi 2003 jyly M.Ótemisulyna arnalǵan termeshiler konkýrsynda respýblıka boıynsha birinshi orynǵa ıe bolǵan. 65 jyl buryn (1949) aqyn, «Qostanaı oblystyq Ybyraı Altynsarın memorıaldyq murajaıy» MM dırektory MUQATOV Naǵashybaı dúnıege keldi. Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirip, Jangeldın aýdandyq gazetinde ádebı qyzmetker, Torǵaı, Qostanaı oblystyq radıolarynda redaktor, Qazaq radıosynyń Torǵaı oblysyndaǵy menshikti tilshisi, Qostanaı teledıdarynyń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan. Aýdandyq, oblystyq aqyndar aıtystaryna qatysyp, birneshe márte jeńimpaz bolǵan. 1972 jyly Shymkent qalasynda tuńǵysh jas aqyndar festıvaline qatysqan. Ár jyldary jaryq kórgen «Sóıle, júrek», «Aınalaıyn adamdar», «Aqbulaq» óleńder, «Janymnyń jasyl japyraqtary» atty lırıkalyq, «Kúlkim keledi» satıralyq kitaptardyń avtory. «Astananyń 10 jyldyǵy» medalimen marapattalǵan. KSRO televıdenıe jáne radıosy úzdigi. Mádenıet qaıratkeri. 56 jyl buryn (1958) skrıpkashy Qazaqstannyń halyq ártisi, Ózbekstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ártisi, «Álem ártisi», Qazaqstan jáne Búkilodaqtyq Jastar odaǵy syılyǵynyń, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Chaıkovskıı atyndaǵy halyqaralyq baıqaý laýreattary qaýymdastyǵynyń múshesi MUSAQOJAEVA Aıman Qojabekqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Almaty memlekettik konservatorııasyn, Máskeý memlekettik konservatorııasyn bitirgen. 1983 jyly Qazaq memlekettik fılarmonııasynyń jeke daýystaǵy oryndaýshysy bolǵan. 1984-1997 jyldary Almaty memlekettik konservatorııasynda pedagogıkalyq qyzmetpen shuǵyldanǵan. 1998 jyldan Astana qalasyndaǵy Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń rektory. Ol «Solıster akademııasy» memlekettik kameralyq orkestrin uıymdastyryp, kórkemdik jetekshisi bolǵan. Musaqojaevnyń repertýarynda jeke skrıpkaǵa arnalǵan I.Bah pen E.Izaıdyń sonatalary, V.Motsart, I.Brams, G.Venıavskıı, P.Chaıkovskıı, t.b. kompozıtorlardyń kontserttik shyǵarmalary, sondaı-aq Qazaqstan kompozıtorlary E.Brýsılovskıı, Ǵ.Jubanova, S.Muhamedjanov, E.Rahmadıev, M.Tólebaev, t.b. týyndylary bar. Onyń óneri úzdik oryndaýshylyq sheberligimen ári joǵary mýzykalyq talǵamymen erekshelenedi. 1976 jyldan kontsertter berýmen belsene aınalysyp, birqatar shet elderde óner kórsetken. Vengrııada, ıÝgoslavııada, Bolgarııada, Germanııada jáne Norvegııada ótken Qazzaqstan mádenıeti kúnderine qatysqan. Ol skrıpkashylardyń halyqaralyq jastar baıqaýynyń, P.Paganını atyndaǵy halyqaralyq baıqaýynyń dıplomanty jáne skrıpkashylardyń halyqaralyq baıqaýynyń laýreaty, Jastar men stýdentgerdiń dúnıejúzilik festıvaldarynyń dıplomanty bolǵan. 56 jyl buryn (1958) kınorejısser, «Tarlan» syılyǵynyń ıegeri, birqatar halyqaralyq kınofestıvaldardyń júldeger i ÓMІRBAEV Dárejan Qarajanuly dúnıege keldi. Jambyl oblysynyń Talas aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, Búkilodaqtyq memlekettik kınematografııa ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn «Qazaqfılm» kınostýdııasynda rejısserdiń assıstenti bolyp bastap, stsenarıılik-redaktorlyq alqanyń redaktory, «Jańa fılm» jýrnalynyń redaktory, Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. 1989 jyldan «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń rejısseri. Sondaı-aq T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq óner akademııasynda stýdentterge dáris beredi. Onyń «Qaırat», «Kardıogramma», «Jol», t.b. fılmderi bar. 52 jyl buryn (1962) belgili qazaqstandyq skrıpkashy jáne dırıjer BISENǴALIEV Marat Sámetuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan.Marattyń ákesi Sámet Bısenǵalıevtiń ata tegi Batys Qazaqstan oblysynyń Orda aýdanyn mekendegen. Sámet Bısenǵalıev dombyra aspabynda tamasha oınaıtyn. Jerlesteri ortasynda úlken qurmetke ıe-tuǵyn. Onyń oryndaýshylyǵynda Dáýletkereı men Seıtek kúıleri áýen fırmasynda kezinde taspa-lanǵandy. Marattyń mýzykalyq qabileti keshirek oıandy. Mektepte júrgen shaǵynda ony alda mýzyka ónerpazy bolady dep eshbir jan oılamaǵan. 1969 jyly Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy mýzykalyq úchılışeniń skrıpka klasynda oqýdy bastaıdy. Ol 8 synypta Nına Mıhaılovna Patrýshevnanyń tárbıesinde naǵyz ustazyn tabady. Sonda ǵana skrıpkada berile oınaıdy. Ýchılışeni bitirgen soń ol Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń professory, ardaqty N.M.Patrýshevanyń klasyna qabyldandy. Úshinshi kýrsta P.I. Chaıkovskıı atyndaǵy Máskeý memlekettik konservatorııasynyń professory Borıs Vladımırovıch Belenkııdiń klasyna aýysty. Kóptegen halyqaralyq konkýrstardyń laýreaty.1988 jyly Qazaqstanǵa kelip «Altyn alma» atty jeke batys-tyq mýzyka ujymdarymen taıtalasa alatyn kameralyq kontsert qurdy. Dırıjer Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııanyń professory ıA.Fýdıman, R.Hısmatýllın, ıA.Mavrıdı, S.Bısenǵalıeva, M.Bekmaǵanbetov syndy ónerpazdardy shaqyrdy. Bul Marattyń ózi úlken qanaǵattanýshylyqpen esine alatyn orkestrdi basqarý tájirbıesi edi. Bastama Marattyń Anglııaǵa ketýine oraı toqtap qaldy. 1990 jyldan Anglııada turady. Osy ýaqyttan bastap, belsendi kontsert berýmen aınalysady.1990 jyly Anglııa koroldiginiń orkestrimen úlken kontsert atqardy. Onyń skrıpkashylyq óneri tanyla tústi. Osy jyly «Naksos» fırmasynyń menedjeri ony baıqap, osy fırmamen birge jumys isteýge shartqa otyrýdy usynady. Munyń ózi skrıpkashy aldynda batystyń kóptegen kontserttik zaldarynyń esikteri aıqara ashylaryna jáne álemdik jetekshi mańyzdaǵy orkestrlerde oryndaýyna jol ashyldy. Ol álemniń eń úzdik, árkimniń qolyna túse bermeıtin «Karnegı Holl» jáne «Barbıken Holl», «Albert Holl», «Gıven Haýz» zaldarynda ónerimen tamsandyrdy. Osylardyń arqasynda Marat Sámetulynyń oryndaýyndaǵy shyǵarmalar jazylǵan úntaspalar satylymy molaıa tústi. Onyń kóptegen dıskileri aǵylshyn jýrnaly «Grammofonnyń» úzdigi ataldy. 1989 jyly Máskeýdegi «Melodııa» fırmasy da onyń oryndaýyndaǵy shyǵarmalardy úntaspalady. Onyń repertýaryna 80 skrıpkalyq kontsertteri men 1,5 saǵattyq kameralyq mýzykaǵa arnalǵan baǵdarlamalary endi. 1996 jyly Nıý-Iorktiń Barbıkan Holynda Anglııanyń kameralyq orkestrimen bergen kontserti onyń halyqaralyq skrıpka juldyzy retinde qalyptasýyndaǵy sheshýshi kezeń boldy. Ol iri álemdik mýzyka jazbalarymen aınalysatyn kompanııalarmen turaQty kelisim shart jasasady. Qazirgi kezde Marat Bısenǵalıevti álemniń tanymal synshylary moıyndap otyr. Ony "Qazaqstannyń beıbitshilik elshisi" dep ataıdy.Marat Bısenǵalıevtiń tikeleı uıymdastyrýymen qurylǵan Batys Qazaqstandyq sımfonııalyq orkestr Astana, Almaty jáne Oral qalalarynda kómeımen án salatyn ónerpaz Edil Qusaıynovtyń Fınlıandııa hory men Ulybrıtanııalyq oryndaýshylarynyń qatysýymen ótken eki saǵattyq kontserti tamasha ótti. Karl jenkins Music ltd dıskide mýzykalyq poemany jaryqqa shyǵardy. Ony taspalaýdy Sony classic fırmasynyń stýdııasy moınyna aldy. Bul orkestrde keńesshi dırıjer bolýǵa kezinde Fýat Mansurov pen aǵylshyndyq dırıjer Djon Anderson qatysqan-dy.Marat Bısenǵalıevke QR eńbek sińirgen qaıratkeri ataǵy 2008 jyly berildi. Bul habardy Qazaqstannyń Anglııadaǵy tótenshe jáne ókiletti elshiliginen estıdi. Asa sheber ónerli skrıpkashyny 2005 jyly Anglııada ótken kontserttiń aıaqtalǵanynda úndistandyq menedjer sahna syrtyna kóterilip, oǵan úlken usynys jasaıdy. Maqsaty - Marat Bısenǵalıevtiń tikeleı kómegimen Úndistanda sımfonııalyq orkestr qurý. Bul kúnderi Úndistanda sondaı orkestr qanatyn jaıa túsýde.Kóptegen halyqaralyq bedeldi syılyqtarǵa ıe bolǵan. Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri,ı «Qursmet» ordeniniń ıegeri, Qazaqstan metsenattarynyń «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty. 50 jyl buryn (1964-1991) áıgili kókparshy, aýdaryspaqshy BEKBASOV Serikhan dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas aýdanynda týǵan. 1987-1991 jyldary Tbılısıde, Kıevte, Krasnodarda, Pıatıgorskide ótken oıyndardyń bárinde de aýdaryspaqtan KSRO-nyń absolıýttik chempıony boldy. Qazaqstan qurama sapynda kókpardan Búkilodaqtyq oıyndardyń birneshe dúrkin júldegeri atandy. Serikhan Bekbasovtyń sheberligine tań qalǵan halyq ony «kókpardyń Pelesi» dep atady. 37 jyl buryn (1977) M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq teatrynyń aktrısasy IMANBAEVA Aıgúl Serikqulqyzy dúnıege keldi. Jambyl oblysy, Qordaı aýdany, Kenen aýylynda týylǵan, estrada ánshisi, aktrısa. Balalyq shaǵyn Jambyl oblysy Qordaı aýdany Kenen Ázirbaı aýylynda ótkizgen. Orta mektep kezinen bastap mýzykaǵa jaqyn bolǵan Aıgúl «Baıan» klasyn aıaqtap shyǵady. 1994 - 1998 jyldar arasynda Temirbek Júrgenov atyndaǵy óner akademııasyn sátti aıaqtap shyǵady. 1998 jyly Júsipbek Elebekov atyndaǵy kolledjde ustazdyq qyzmetine qabyldanady. Jáne de sol ýaqyt arasynda Ǵabıt Músirepov atyndaǵy akademııalyq teatrǵaaktrısalyq qyzmetine jumysqa turady. 2001 jyly Habar arnasyndaǵy «Uıat bolmasyn» baǵdarlamasynyń júrgizýshisi ári kelinniń obrazyn alyp shyǵady. 2001 jyly alǵash ret uıymdastyrǵan Respýblıkalyq kólemde ótken ázil ysqaq jarysynda ánshilerge parodııa jasaǵany úshin birinshi oryndy jeńip alady. Teatr qabyrǵasynda ár túrli saryndaǵy obrazdardy oınap úlgergen. «Qyz Jibek» spektakilinde «Jibek» rólin, «Paı, paı, jas jubaılar aı» da «Ǵazız» rólin, Talanǵan taǵdyr» da «Gúljan» rólin, «Alma baǵy», da «Alma» rólin «Kógildir taksı», de «Klara» rólin, «Jeltoqsan jeli» de «Aqmaral» t.b. rólderi. Kıno salasynda da biraz jetistikterge jetip úlgerdi. 2004 jyly Mosfılm túsirgen «Chelovek veter» fılminde Sholpan atty qyzdyń rólin somdap shyqty. Otandyq kınorejısserlerdiń de biraz týyndylarynyń basty rólderin somdap shyqty. Olar: 2005 jyly «Súıinshi» fılminde elbasy Nursultan Nazarbaevtiń anasynyń rólin somdap shyqsa 2010 jyly Baıan Esentaevanyń prodıýserligimen ári barlyq óner adamdarynyń qatysýymen túsirilgen «Ǵashyq júrek» atty kınoda basty rólderdiń biri Maıra Itaıaqovanyń obrazyn somdap shyǵady. 2011 jyly atalmysh fılmniń ekinshi bólimine de túsedi. 2002 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń magıstratýrasyna jýrnalıstıka fakýltetine tapsyrady. Estrada salasyna 1999 jyldan bastap óner kórsetip keledi. Qazirgi tańda 10 beıneklıpi otyzdan astam ánderi bar. 2007 jyly eń alǵashqy «Tańǵy eles» atty jeke shyǵarmashylyq keshin ótkizdi. 2006 jyly Memlekettik «Daryn» syılyǵynyń ıegeri atanady. 2011 jyly táýekelge bel býyp jeke «A.I» drama teatryn ashady. Azǵantaı ǵana ýaqyt ótse de kórermenderge eki spektaklin kórsetip úlgerdi. Onyń biri J.Anýıdiń «Medeıa» tragedııasy bolsa ekinshisi Sh.Boshpekovtyń «Temir qatyn» komedııasy bolyp tabylady. 2004 jyly halyqaralyq «Azııa Daýysy» konkýrsynyń «Qazaq ánderi» konkýrsyndaǵy Bas júldesin ıemdengen. 2006 j. Á. Mámbetov atyndaǵy «Daryn» syılyqtarynyń laýreaty. 2010 j. «Jyldyń úzdik ánshisi».