$15 mlrd ınvestıtsııa, birlesken jobalar jáne «TransAltaı dıalogi»: Prezıdenttiń Qytaıǵa sapary qalaı ótti
ASTANA. KAZINFORM — Búgin Memleket basshysynyń Qytaıǵa jasaǵan sapary máresine jetti. Osy aralyqta Qytaı tarapynyń Qazaqstanǵa degen erekshe qurmetin, bolashaqta júzege asatyn elaralyq jobalardyń jaı-japsaryn baıqadyq. Kazinform tilshisi Memleket basshysynyń sapary qalaı ótkenin, ortaq kelisimder el ekonomıkasyna qansha tabys ákeletinin tarqatyp kórdi.
Dıplomatııalyq deńgeı
Aldymen sapar basyndaǵy dıplomatııalyq ısharadan bastaıyq. Shyǵystaǵy kórshi elge aıaq basar tusta Qytaıdyń aǵylshyn tildi tanymal Shina Daily gazetinde Prezıdent maqalasy jaryq kórdi. «Strong Kazakh-Sino ties key to successful cooperation» («Qazaqstan men Qytaıdyń berik ári senimdi qarym-qatynasy — tabysty yntymaqtastyqtyń kepili») atty maqalada qos memlekettiń saıası-ekonomıkalyq baǵdary taldanǵan. Ásirese ótken jyly ekijaqty saýda-sattyq kólemi 44 mıllıard dollarǵa jetkeni, 2005 jyldan beri 27 mlrd dollar ınvestıtsııa túskeni aıtylǵan-dy. Qasym-Jomart Toqaev ShYU sekildi uıym saıası baılanystyń aldaǵy damý traektorııasyn aıqyndaıtynyn sóz etken.
Rasynda, Qytaı Qazaqstannyń eń iri saýda-ekonomıkalyq seriktesi retinde pozıtsııasyn kúsheıtip keledi. Elimizde qytaı kapıtalynyń úlesi bar alty myńǵa jýyq kompanııa jumys isteıdi. Olar tehnologııa men ónerkásipti jańǵyrtý isinde sheshýshi ról atqaryp otyr. Qytaıtanýshy Nátıjan Muqamethanulynyń sózinshe, mundaı úrdiske geosaıası ahýal túrtki bolýy yqtımal.
— Qytaı Qazaqstanmen dıplomatııalyq qarym-qatynasty damytýǵa, ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa múddeli. Óıtkeni sońǵy jyldardaǵy halyqaralyq qatynastar olardyń syrtqy saıasatyn qaıta retteýge májbúrledi. Qytaı Qazaqstanmen baılanysyn damytý arqyly Ortalyq Azııa, Batys Azııa elderimen baılanystaryn nyǵaıta alady. Al «Beldeý men jol» jobasy men ShYU arqyly jahandyq jetekshi pozıtsııasyn kúsheıtýdi kózdep otyr. Osy turǵydan qarasaq, QHR syrtqy saıasatyndaǵy Qazaqstannyń geosaıası jáne geoekonomıkalyq mańyzy arta túsýde, — deıdi sarapshy.
Bul pikirdiń mysalyn Prezıdent saparynyń alǵashqy kúninen-aq baıqadyq. Sebebi, Sı Tszınpın ShYU otyrysyna kelgen 22 kóshbasshynyń tek úsheýimen jeke kezdesý ótkizdi — Reseı, Úndistan, Qazaqstan basshylarymen ǵana júzdesip keshki as ishken. Resmı protokolsyz, emin-erkin formattaǵy jaqyndyqty bildiredi. Qasym-Jomart Toqaevqa kórsetilgen mundaı iltıpat «ala qoıdy bóle qyryqqandyq» emes, kerisinshe álemdik arenada Orta derjavalardyń da salmaǵy baryn kórsetý ári Qazaqstannyń saıası-ekonomıkalyq áleýetine degen oń baǵa dep qabyldaǵan jón.
Jalpy Memleket basshysynyń Sı Tszınpınmen ótkizgen resmı kelissózi kezinde de ekeýara jyly shyraı sezildi. Mańyzdysy, QHR Tóraǵasy Qazaqstannyń Ortalyq Azııadaǵy myzǵymas ornyn meńzep, aımaq keleshegine qatysty sheshimderge dáneker bolǵanyn basa aıtty.
— Sizdiń tóraǵalyǵyńyzben ekinshi «Qytaı — Ortalyq Azııa» sammıti tabysty ótti. Biz Qytaı men aımaq elderiniń yntymaqtastyq rýhyna saı keletin jáne Qytaı — Ortalyq Azııa dıalogynyń jańa kezeńine jol ashatyn mańyzdy qujattar qabyldadyq. Sondaı-aq qytaı-qazaq qatynastaryna tyń serpin beretin jańa strategııalyq ýaǵdalastyqtarǵa qol jetkizdik. Halyqaralyq ahýal qalaı qubylatynyna qaramastan, Qytaı men Qazaqstan — bir-birine árdaıym senim artyp, arqa súıeı alatyn strategııalyq seriktester, — dedi Sı Tszınpın.
Aýǵanstan, sý tapshylyǵy: Sammıtte ne aıtyldy?
Tıantszındegi ShYU sammıtinde qarjy salasynan bastap halyqaralyq qaýipsizdikke deıingi máseleler kóterildi. Sóz kezegi tıgen árbir prezıdent ortaq kedergilerdi talqylyp, aımaqtaǵy keleńsizdikti sheshýdiń kiltin usynýǵa tyrysqan. Taqyryptyń geografııalyq aýqymy, yqtımal sheshimderi sát saıyn keńeıip otyrdy. Jıynda Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın, Belarýs basshysy Aleksandr Lýkashenko, Úndistan premer-mınıstri Narendra Modı, Pákistan Premer-mınıstri Shahbaz Sharıf, Iran prezıdenti Masýd Pezeshkıan pikir bildirdi. Ortalyq Azııanyń memleket basshylary da qalys qalmaı, túrli baǵyttaǵy talqyǵa ún qosqanyn kórdik.
Álem elderi kóshbasshylarynyń basyn qosqan jıynnyń basty maqsaty — uıymnyń onjyldyqqa arnalǵan damý strategııasyn bekitý. Osy oraıda Qasym-Jomart Toqaev usynǵan birneshe tezısti tarqatý oryndy. Óıtkeni Memleket basshysy qoldaǵan jáne usynǵan bastamalardyń ishinde Qazaqstanǵa tikeleı qatysty jobanyń sany basym.
Qasym-Jomart Toqaev qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyqqa aıryqsha nazar aýdarǵan. Onyń aıtýynsha, bul baǵyt halyqaralyq terrorızm, dinı ekstremızm, esirtki tasymaly, zańsyz kóshi-qon, kıberqylmys jáne basqa da destrýktıvti úrdister dendep turǵan shaqta asa mańyzdy. Sol úshin elimiz ShYU-nyń qaýipsizdik syn-qaterlerimen kúres jóninde tórt ortalyǵyn ashý jobasyna qosyldy.
Ásirese, Aýǵanstannyń legıtımdi bıligin qoldaýdy toqtatpaý kerek. Osy oraıda Memleket basshysy ShYU elderiniń Aýǵanstandy qoldaý ıdeıasyn quptap, kómekti Almatyda ashylǵan BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstanǵa arnalǵan ornyqty damý maqsaty jónindegi óńirlik ortalyǵy arqyly júzege asyrýdy usyndy.
— Aýǵanstanǵa gýmanıtarlyq, tehnıkalyq kómek kórsetýdi jalǵastyrýǵa shaqyramyn. Sol arqyly atalǵan memleketti qalpyna keltirip, óńirlik jáne ekonomıkalyq protsesterge qatystyra alamyz. Qazaqstan Aýǵanstannyń birqatar ınfraqurylymdyq jáne logıstıkalyq jobalarynyń qurylysyna kiristi. Bul ShYU memleketteri arasyndaǵy ózara baılanysty kúsheıtýge múmkindik beredi. Tamyz aıynyń basynda Birikken Ulttar Uıymy Bas hatshysynyń qatysýymen Almatyda BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstan úshin ornyqty damý maqsattary jónindegi óńirlik ortalyq resmı túrde ashyldy. ShYU-ǵa qatysýshy memleketterge barlyq basym baǵytta belsendi aımaqtyq baılanys ornatý jáne kúsh-jigerdi úılestirý úshin atalǵan Ortalyqtyń áleýetin birlese paıdalanýdy usynamyz, — dedi Prezıdent.
Transshekaralyq ózender men sý tapshylyǵy máselesi de qaraýsyz qalmady. Ortalyq Azııanyń keleshek «bas aýrýyna» aınalǵan máselede Qazaqstanyń ustanymy anyq estildi. Bastysy, Qasym-Jomart Toqaev elimizde ShYU-nyń Sý problemalaryn zertteý ortalyǵyn ashýdy usyndy. Joba júzege assa, óńirdegi sý tapshylyǵy máselesi aıtarlyqtaı jeńildeýi múmkin.
— Klımat ózgerisi shekara tańdamaı, álemniń kóptegen eli men óńirine qaýip tóndirip otyr. Naqty qaterlerge, máselen, shóleıttenýge, qurǵaqshylyqqa, sý qoımalarynyń tartylýyna, muzdyqtardyń erýine jáne basqa da ekologııalyq máselelerge qarsy kúres strategııasyn birlese ázirleý ózekti. Sondyqtan Qazaqstanda Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń Sý máselelerin zertteý ortalyǵyn ashýdy qoldaımyz, — dedi Memleket basshysy.
ShYU Damý banki men JI ıirimi
Qazir saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty arttyrý ózekti bolyp otyr. Uıymǵa múshe keı el sanktsııalyq qysymǵa ushyrap, erkin saýdadan qaǵylǵan tusta birlese damý ońaı sharýa emesi ańǵaryldy. Sondyqtan ShYU jańa ekonomıkalyq sheshimder qabyldaýǵa kóshken. Olardyń qatarynda ınvestıtsııalyq jobalardy qoldaý ortalyǵy men ShYU Damý bankin qurý bastamasy bar.
Qazaqstan atalǵan ıdeıaǵa qarsy emes, tipti budan tıimdi múmkindik kórip otyr. Sodan bolar, Prezıdent Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń bazasynda ShYU ofısin qurýdy alǵa tartty. Bul ortalyq ınvestıtsııalyq jobalardy súıemeldeý jáne zań, konsaltıng jáne qarjy kompanııalarynyń qyzmetin biriktirý úshin qoldanylmaq.
Búginde joǵary tehnologııalar men tsıfrlandyrý salasy áleýetti baǵytqa aınalǵan. 2033 jylǵa qaraı JI naryǵynyń kólemi 5 trıllıon dollarǵa jetip, osy sektordyń álemdik tehnologııa ındýstrııasyndaǵy úlesi 30 paıyzǵa deıin ulǵaıady degen boljam bar. Osy maqsatta ShYU jasandy ıntellekt salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi jahandyq uıym qurýǵa nıetti.
Prezıdent jasandy ıntellektini qarqyndy damytýda ShYU álemde kósh bastaı alatynyn aıtyp otyr. Tipti naqty qadam retinde ShYU-nyń jasandy ıntellekt boıynsha turaqty sarapshylar forýmyn ótkizýdi usyndy.
— Alǵashqy kezdesýdi Astanada Digital Bridge bedeldi forýmy aıasynda ótkizýge daıynbyz. Budan bólek, elimiz 2027 jyly «ShYU-nyń ekonomıka qyzmetindegi jasandy ıntellekt» taqyrybynda joǵary deńgeıdegi konferentsııa uıymdastyrýǵa nıetti. Al kelesi jyly Uıym elderi buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderimen birge jańa tehnologııalyq dáýirdegi aqparattyq saıasat problemalaryn talqylaýǵa ázirmiz, — dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Bizdegi jasandy ıntellekt ıgiligi qalaı kórinis beredi, aýqym qalaı bolmaq? Qazir sýperkompıýterlerdi ákelý, maman daıarlaý sátti júrip jatyr. Alaıda munyń barlyǵy ınvestıtsııa tartýǵa jetkiliksiz. Prezıdent qytaılyq ınvestorlardy jeke jobalarǵa ǵana emes, bútin qalany — «Alatau City» shaharyn qurýǵa shaqyryp otyr. ıAǵnı, jańa qala aımaqtaǵy ınnovatsııany, krıptoındýstrııa men tehnologııalyq kásipkerlikti damytatyn qýatty ortalyq bolýǵa tıis. Úkimet «Alatau City» birtutas ekojúıe retinde arnaıy mártebe berýdi de qarastyryp otyr. Qazirdiń ózinde shyǵystaǵy kórshimizdiń China State Construction Engineering Corporation kompanııasy qyzyǵýshylyq tanytqan.
«TransAltaı dıalogi» Orta dálizdi damyta ma?
Qazaqstan úshin kólik-tranzıt salasyndaǵy seriktestikti jetildirý aýadaı qajet. Bul — memlekettiń halyqaralyq logıstıkalyq hab qurý ambıtsııasyn berik ustanýynyń birden-bir tetigi. Oǵan qosa Qytaı men Eýropa arasynda qurlyq arqyly tasymaldanatyn júktiń 85 paıyzy Qazaqstan arqyly ótetinin eskersek, temirjol jelileri men porttar qurylysy keleshek kórsetkishke tikeleı áser etedi.
Bıyl «Dostyq — Moıynty» temir jolynyń ekinshi jelisi iske qosylady. Demek, Qazaqstan arqyly ótetin «Qytaı — Eýropa» tranzıt dáliziniń júk ótkizý múmkindigi 5 ese artpaq. Al aldaǵy ýaqytta Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdary arqyly 10 mıllıon tonna júk ótkizý josparlanǵan.
Buryn Soltústik — Ońtústik jáne Shyǵys — Batys kólik dálizderi belgili edi. Keıingi jyldary «TransAltaı dıalogy» aıtyla bastady. Ázirge belgilisi, «TransAltaı dıalogy» tórt eldiń qatysýymen júzege asady.
— Atalǵan jobaǵa Qazaqstan, Reseı, Qytaı jáne Mońǵolııa elderi qosylyp, Eýrazııadaǵy «Altaı» aımaǵynyń jer kólemi, halyq sany, ekonomıkalyq qýaty sekildi biregeı áleýetin tıimdi paıdalana alady. Іri jobalar men josparlardy iske asyrý úshin memleketter arasyndaǵy kólik baılanysyn nyǵaıtyp, tranzıttik-tarıftik strategııaǵa saı keletin tásilderdi oılastyrýymyz kerek. Bul másele Aqtaý qalasynda qarasha aıynda ótetin Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń porttary men logıstıkalyq ortalyqtary basshylarynyń alǵashqy forýmyndaǵy kelissózder men pikirtalastarǵa arqaý bolýy múmkin, — dedi Prezıdent.
Sonymen, Tıantszındegi ShYU sammıtinde 20 qujatqa qol qoıyldy. Arasynda Tıantszın deklaratsııasy, Energetıkalyq yntymaqtastyqty damytý jol kartasy, Qyrǵyz Respýblıkasynyń Sholpan-Ata qalasyn 2025-2026 jyldary Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń týrıstik jáne mádenı astanasy dep jarııalaý týraly sheshimi bar.
15 mlrd dollar ınvestıtsııa tartyldy
Memleket basshysynyń QHR-ǵa sapary aıasynda Beıjińde Qazaqstan-Qytaı iskerlik keńesiniń otyrysy ótti. Jıynnyń el ekonomıkasy úshin alatyn orny erek. Sebebi sharaǵa eki eldiń bıznes qurylymdarynyń 500-den asa ókili, sonyń ishinde 70-ten asa Qytaıdyń iri korporatsııalarynyń jetekshileri qatysqan. Munda energetıkalyq yntymaqtastyq, logıstıkalyq jáne óndiristik tizbekterdi keńeıtýge arnalǵan jobalardyń júzege asqanyn kórdik.
Jalpy, otandyq naryqqa Qytaı ınvestorlarynyń kelý úrdisi burynnan bar. Buǵan deıin CNPC, CITIC, SINOPEC, HUAWEI, SANY sekildi álemdik deńgeıdegi alpaýyt korporatsııalar jumys bastaǵan bolatyn. Aldaǵy ýaqytta Atyraý oblysyna — Sinopec kompanııasy, Shymkent qalasyna — CNPC kompanııasy, Mańǵystaý oblysyna — China Huadian Corporation kompanııasy kelmek.
Prezıdenttiń endigi baǵdary jańartylatyn energetıkaǵa oıysqan. Ol úshin qytaılyq kompanııalarǵa senim artyp otyr. Onyń bir dáleli, Memleket basshysy Qytaıdaǵy sapary aıasynda Jambyl oblysyndaǵy jel generatorlaryna arnalǵan qosalqy bólshekter shyǵaratyn zaýytty iske qosty. Atalǵan jobany «Samuryq-Qazyna» ulttyq ál-aýqat qory men Qytaıdyń SANY Renewable Energy kompanııasy júzege asyrǵan. Aldaǵy ýaqytta China Power International Holding jáne China Energy sekildi jetekshi kompanııalar da salaǵa ınvestıtsııa salýǵa nıetti.
Qytaıtanýshy Nátıjan Muqamethanulynyń pikirinshe, keleshekte ınvestıtsııa kólemi áli de artady. Oǵan birneshe sebep bar.
— Eki el arasynda vızasyz baryp-kelý rejımi qoldanysqa endi, týrıstik ındýstrııa jandanyp, qytaılyq mádenıettiń yqpaly tereńdedi. Sodan beri Qytaıdyń Qazaqstan ekonomıkasyna, qarjy naryǵyna, jańa tehnologııa salasyna degen qyzyǵýshylyǵy tereńdeı túsýde. Aldaǵy jyldary Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy dástúrli energetıkalyq jáne energetıkalyq emes saladaǵy yntymaqtastyq damıtyny sózsiz. Jańa tehnologııa salasynda, jasandy ıntellekt ındýstrııasy, tsıfrlyq ekonomıka serpin bolady, — deıdi spıker.
Shyǵystaǵy kórshimiz úshin ekonomıkalyq ınfraqurylym mańyzdy. Sondyqtan Qazaqstan qarjy sektoryndaǵy qazaq-qytaı iskerlik júıesin qalyptastyrýǵa kúsh salyp keledi: «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy qytaı kompanııalarynyń úlesin arttyryp jatyr, Qazaqstan damý banki eýrooblıgatsııany Qytaı ıýanymen (Dim Sum bonds) ornalastyra bastady. Munyń barlyǵy kásipkerlerdiń senimin ulǵaıtýǵa kóp kómegin tıgizýde. Mysaly, Qazaqstan-Qytaı Іskerlik keńesinde 15 mıllıard dollardan asatyn 70-ten asa kommertsııalyq qujatqa qol qoıyldy.
Keńesten keıingi kezdesý
Prezıdent qytaılyq ınvestorlarmen jalpy jıynnan bólek jeke kezdesý de ótkizdi. Baıqaǵanymyz, ekeýara áńgimede mańyzdy jobalar talqylanyp, el ekonomıkasyna aýqymdy ınvestıtsııa tartylǵan. Tarqata baıandasaq:
· China Energy Engineering Qazaqstannyń soltústigi men ońtústigin jalǵaıtyn turaqty elektr jelileriniń qurylysyn júrgizýge nıet tanytyp otyr;
· Huawei aqparattyq tehnologııa, jasandy ıntellekt jáne úlken derekqordy taldaý salalarynda otandyq bilikti kadrlar daıarlaý isine úles qosýǵa nıetti;
· Qytaı ulttyq ıadrolyq ónerkásip korporatsııasy (CNNC) Qazaqstannyń ekinshi AES-in salýǵa atsalyspaq;
· CRRC lokomotıv óndirisin josparlap otyr.
Yntymaqtastyqtyń ekinshi «Altyn 30 jyldyǵy»
Táýelsizdikten beri jalǵasqan rýhanı baılanys keıingi jyldary jańa deńgeıge kóterilgenin bilemiz. 5 kúnge sozylǵan saparda qazaq-qytaı mádenı qatynasy ataýsyz ótpedi. Sapar aıasynda elimizde Lý Ban zerthanasynyń ekinshi jáne úshinshi ortalyqtary ashyldy. Al Beıjińde Qazaqstannyń mádenıet ortalyǵy jumysyn bastady. Memleket basshysy ortalyqtyń ashylý rásimine qatysyp, elaralyq baılanys dáýirin yntymaqtastyqtyń ekinshi «Altyn 30 jyldyǵy» dep atady.
— Muny, shyn máninde, tarıhı oqıǵa deýge bolady. Bul — qazaqtyń qytaı halqyna degen rııasyz kóńili. Sondaı-aq qytaı jurtynyń qazaqqa bildirgen dostyq peıili. Mádenı-gýmanıtarlyq baılanysymyz berik bolsa, dostyǵymyz da nyǵaıa túsedi. Óner men mádenıet — túrli halyqtyń arasyn jalǵaıtyn altyn kópir. Jalpy Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynas óte joǵary qarqynmen damýda, — dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Jańa ashylǵan mádenı keshende kitaphana, qazaq tili men mýzyka bólmeleri, shyǵarmashylyq kabınetter men kórme zaly bar. Sonymen qatar arheologııa, zergerlik óner, qarý-jaraq, ulttyq aspaptar men etnografııaǵa arnalǵan bes bólim jumys isteıdi. Jas órenderge munda qazaqtyń mádenıetimen tanysýyna múmkindik bar.
P.S. Prezıdenttiń QHR-ǵa jasaǵan sapary Beıjińdegi Jeńistiń 80 jyldyǵyna oraı uıymdastyrylǵan áskerı paradpen túıindeldi. Sammıt qonaqtary Qytaı áskerıleriniń sherýi men qorǵanys tehnıkalaryn tamashalady.
