15 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
15 qazan. SÁRSENBІ
Aýyl áıelderiniń búkilálemdik kúni. Atalmysh kúndi atap ótý ıdeıasy 1995 jyly Beıjińde ótken Birikken Ulttar uıymynyń 4-shi áıelder konferentsııasynda usynyldy jáne sol jyldan bastap atap ótiledi. Aýyl áıelderi jer shary turǵyndarynyń shırekten astamyn quraıdy jáne azyq-túlik ónimderin óndirýde, sondaı-aq aýyldyq jerlerdiń damýyna, turaqtylyǵyna kóp septigin tıgizedi. Degenmen olar ómirlik mańyzy zor nesıe alý, bilim alý sııaqty qyzmet túrlerin alýǵa múmkindikteri az. álemde 500 mıllıon aýyl áıelderi kedeıshilikte ómir súredi.
Búkilálemdik qol jýý kúni Birikken Ulttar Uıymy, sonyń ishinde BUU Balalar qory (ıÝNISEF), qazannyń 15-in Búkilálemdik qol jýý kúni dep jarııalady. Qoldy sabynmen jýý - jyl saıyn 3,5 mıllıon balalar ómirin qııatyn túrli aýrýlardyń aldyn alýdaǵy neǵurlym tıimdi jáne únemdi daýalardyń biri. Búkilálemdik qol jýý kúni sanıtarlyq tazalyq pen gıgıenalyq daǵdylarǵa shaqyrady.
ESTE QALAR OQIǴALAR 53 jyl buryn (1961) Tselınograd qalasynda (qazirgi Astana) Tyń ıgerýshiler saraıynyń qurylysy bastalyp, 1963 jyly aıaqtaldy.
15 jyl buryn (1999) Soltústik Qazaqastan oblysynyń Aıyrtaý aýdanynda qazaq batyrlary Qarasaı men Aǵybaıǵa memorıaldyq keshen ornatyldy.
15 jyl buryn (1999) Ońtústik Qazaqstan oblysy Túlkibas aýdanyndaǵy Turar Rysqulov atyndaǵy aýylda Muhammed Qaıdar Dýlatıǵa eskertkish ornatyldy.
15 jyl buryn (1999) Ońtústik Qazaqstan oblysy Túrkistan qalasyndaǵy Maıakovskıı kóshesine aqyn Sabyrhan Asanovtyń esimi berildi.
11 jyl buryn (2003) Qazaqstanda alǵash ret Azamattyq forým ótti.
15 jyl buryn (1999) qalalyq ákimshilik sheshimimen Almaty qalasynyń kitaphanalar kúni belgilendi.
10 jyl buryn (2004) Bashqurtstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Murtaza Rahımov saparmen Qazaqstan Respýblıkasyna keldi.
10 jyl buryn (2004) belgili jýrnalıst Aıaǵan Sandybaıdyń «Chem poradovat serdtse» kitaby jaryq kórdi. Kitapta Qazaqstanda sońǵy jyldary bolyp jatqan qoǵamdyq mańyzdy oqıǵalardyń máni zerdelengen.
9 jyl buryn (2005) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki BUU-nyń 60 jyldyǵyna oraı 100 teńgelik merekelik aqshany aınalymǵa shyǵardy. Ol Qazaqstan teńge saraıynda jasalǵan. 100 teńgelik merekelik kúmis aqshanyń dıametri - 24,5 mm, qalyńdyǵy - 1,9 mm. Al, salmaǵy - 6,45 gramdy quraıdy. Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymyna 1992 jyly naýryzdyń 2-sinde 46-shy sessııada múshe bop qabyldanǵan bolatyn. Birikken Ulttar Uıymy kúni jyl saıyn qazannyń 24-inde resmı túrde atalyp ótedi.
7 jyl buryn (2007) jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy shoıyn jolda jumys istegen belgili pavlodarlyq Ábı Sarqynshaqovtyń kitaby jaryqqa shyqty. Avtor eńbek jolyn qarapaıym jumysshydan bastap, Pavlodar temir jol bóliminiń bastyǵyna deıin kóterilgen. «Ómirim meniń - temir jol» atty kitabynyń Qazaqstan temir jolynyń damý tarıhy, belgili adamdarmen kezdesýleri men avtordyń óz kózimen kórgen oqıǵalar jazylǵan. Oqyrmandar bul kitapta ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldary ótkizilgen aýyr salmaqty eshelondardyń ekibastuz kómirimen jóneltý biregeı eksperımenttiń, jaqynda bolǵan oqıǵalardyń ishinde Aqsý-Degelen jolynyń qurylysyn, Pavlodar - Ekibastuz torapynyń elektrlendirýi bolǵanyn bile alady. «Ómirim meniń - temir jol» ardagerdiń úshinshi kitaby, taǵdyrlaryn temir jol kóligimen baılanystyrǵan adamdarǵa arnalǵan. Kitap jergilikti «Baspa úıi» baspasynan shyǵarylǵan.
7 jyl buryn (2007) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik basqarý júıesin odan ári jetildirý jónindegi sharalar týraly Jarlyqqa qol qoıdy, oǵan sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń Básekelestikti qorǵaý agenttigi quryldy. Agenttikke básekelestikti qorǵaý jáne monopolııalyq qyzmetti shekteý salasyndaǵy fýnktsııalar men ókilettikter berildi.
5 jyl buryn (2009) Parıjde ıÝNESKO-nyń Bas konferentsııasynyń 35-shi sesııasynda Qazaqstan ıÝNESKO-nyń Atqarýshy keńesi; Kommýnıkatsııany damytýdyń Halyqaralyq baǵdarlamasynyń Úkimetaralyq keńesi; «Adam jáne Bıosfera» baǵdarlamasynyń halyqaralyq úılestirý keńesi; Halyqaralyq úkimettik emes uıymdar jónindegi komıtet, sondaı-aq, ıÝNESKO-nyń shtab-páteri boıynsha Komıtet bıýrosy bolyp 4 jylǵa saılandy.
5 jyl buryn (2009) Oraldaǵy «Qazaqstan» kınoteatrynda «Birjan sal» kórkem fılminiń tanystyrylymy boldy. Bul - belgili kıno akteri Doshan Joljaqsynovtyń rejısser retindegi tuńǵysh týyndysy. Onyń ústine basty rol - Birjan beınesinde Doshannyń ózi oınaıdy. Rejısserdiń aıtýynsha, qazaqtyń Kókshedeı kórkem jerinde tabıǵattyń ózi oń qabaq tanytyp túsirilgen fılmge akterler iriktelip alyndy.
433 jyl buryn (1581) frantsýz korolevasy Ekaterına Medıchıdiń ótinishimen Parıjde birinshi balet qoıyldy.
348 jyl buryn (1666) aǵylshyn koroli Charlz II ústine jılet kıip, jańa sán úlgisin shyǵardy.
ESІMDER
120 jyl buryn (1894-1938) qazaqtyń ataqty aqyny, jalyndy jazýshysy, daryndy dramatýrg, bilikti ustaz, memlekettik qaıratkeri SEIFÝLLIN Sáken dúnıege kelgen.
Qaraǵandy oblysy Aqadyr aýdany Qarashilik qystaǵynda týǵan. Nildidegi orys-qazaq, Aqmoladaǵy bastaýysh prıhod mektebinde, qalalyq úsh klasty ýchılışede oqyǵan. 1914 jyly Qazan qalasynda «Ótken kúnder» dep atalǵan tuńǵysh óleńder jınaǵyn bastyryp shyǵarǵan. Ombydaǵy qazaq jastarynyń «Birlik» qaýymy basshylarynyń biri bolǵan. 1917 jyly Buǵylyda mektep ashyp, orys tilinen sabaq bergen. 1918 jylǵy sáýirde «Jas qazaq marselezasyn» jazyp, 1 mamyrda «Baqyt jolynda» atty pesasynyń betashar qoıylymyn kórsetken. Osydan bir aı ótpesten, maýsymnyń 4-de aqtar kóterilis jasap, Aqmola sovdepshilerin tutqynǵa alǵan. Sáken ataman Annenkovtyń «azap vagonynda» 47 kún ajalmen arpalysyp, 1919 jylǵy sáýirdiń 3-de admıral Kolchaktyń Ombydaǵy túrmesinen qashyp shyqqan. 1920 jylǵy mamyrdyń 7-de Aqmolaǵa qaıtyp oralyp, atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary jáne ákimshilik bóliminiń meńgerýshisi bolǵan. Osy jylǵy qazannyń 4-de Qazaq Keńes Avtonomııalyq Respýblıkasyn jarııalaǵan Keńesterdiń Birinshi Quryltaı sezi delegaty bolyp qatysqan, Ortalyq Atqarý Komıteti Prezıdıýmynyń múshesi bolyp saılanǵan. Jer-sý komıssııasynyń jumysyna jáne baspasóz isine basshylyq jasaǵan. «Eńbekshi qazaq» gazetiniń redaktory, halyq aǵartý komıssarynyń orynbasary, Qazaq KASR Halyq Komıssarlary Keńesiniń Tóraǵasy, Halyq aǵartý komıssarıaty janyndaǵy ǵylym Ortalyǵynyń tóraǵasy, Qazaqstan proletar jazýshylary assotsıatsııasynyń basshysy, BK(b)P Qazaqstan Ólkelik Komıtetiniń partııa tarıhy bóliminiń meńgerýshisi, Qyzylordadaǵy halyq aǵartý ınstıtýtynyń, Tashkenttegi qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń dırektory, «Jyl qusy» almanaǵy, «Jańa ádebıet» jýrnaly basshysy, Qazaqtyń memlekettik ınstıtýtynyń dotsenti, «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń redaktory, Qazaqtyń kommýnıstik jýrnalıstıka ınstıtýtynyń professory qyzmetterin atqarǵan. Osy kezde jańa ómir jolynda kúreske shaqyrǵan «Asaý tulpar» óleńder jınaǵy, «Baqyt jolyna», «Qyzyl suńqarlar» atty pesalary jaryq kórgen. «Dombyra», «Ekspress», «Turmys tolqynynda» atty poetıkalyq jınaqtarynda Qazan tóńkerisiniń jeńisi jyrlandy. Jańashyl aqyn poezııa men dramatýrgııaǵa kóp jańalyqtar engizdi. Óleńniń túri men mazmunynda túbegeıli ózgeris jasap, qazaq halqynyń poetıkalyq dástúrin damytty. S.Seıfýllın ómirde de, ádebıette de belsendi kúresker boldy. «Kókshetaý», «Qyzyl at» dastandarynda zamanalyq máseleler kórsetilgen. «Qyzyl atta» 30-jyldardyń bas kezinde Kazaqstannyń aýyl sharýashylyǵynda oryn alǵan asyra silteý oqıǵalary synalady. «Aqsaq kıik», «Aqqýdyń aırylýy» shyǵarmalarynda týǵan dalanyń tabıǵatyn, adamnyń ishki sezim kúılerin sýretteıdi. S.Seıfýllın proza, dramatýrgııa, ádebı syn, ádebıettaný salalarynda kórnekti eńbek etti. «Jubatý» áńgimesi - Sákenniń qazaq áıeline arnalǵan alǵashqy prozalyq, shyǵarmasy. «Jemister, «Bizdiń turmys», «Sol jyldarda» týyndylarynda zamandastar ómiri beınelengen. S.Seıfýllın qazaq halqynyń patshalyq ezgige qarsy kúresin «Tar jol, taıǵak, keshý» atgy tarıhı-memýarlyq romanynda kórsetedi. Pýblıtsıstıka salasynyń damýyna qosqan eńbegi baǵa jetpes. Qazaqtyń eski ádebıet nusqaýlaryn jınaý, zertteý, bastyrý isimen de shuǵyldandy. Onyń qatysýymen «Qazaqtyń eski ádebıet nusqaýlary», «Batyrlar», «Aqan seri - Aqtoqty», «Láıli - Májnúnniń» qazaqsha aýdarmasy jaryq kórdi. «Qazaq ádebıeti» kitaby - osy saladaǵy alǵashqy zertteý eńbekteriniń biri. Halyq ádebıeti materıaldaryn mol jınap, paıdalanǵan bul zertteýinde qazaq aýyz ádebıeti úlgilerin janrlyq jaǵynan jiktep, ıdeıalyq-kórkemdik taldaýlar jasaıdy. S.Seıfýllın qazaq ádebıetinen mektepterge oqýlyq jazý isine de qatysqan. Qazaq ádebıetiniń kadrlaryn daıarlaýǵa, alǵashqy kitaptaryn bastyrýǵa kóp kúsh saldy. 1936 jyly qazaq ádebıeti men óneriniń Moskvada ótken birinshi onkúndigine qatysty. Qazaq jazýshylary ishinen tuńǵysh ret Eńbek Qyzyl Tý ordenimen marapattalyp, shyǵarmashylyq eńbegine 20 jyl tolýy keńinen merekelendi. 1938 jyly jolsyz jazaǵa ushyrady. Ol týraly S.Muqanovtyń «Sáken Seıfýllın» pesasy, Ǵ.Músirepovtyń «Kezdespeı ketken bir beıne» povesi, poemalar, ádebıettanýshylyq zertteýler jazyldy.
101 jyl buryn (1913-1997) medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri MYRZALIEVA Hadısha Esenturqyzy dúnıege keldi. Qyzylorda qalasynda týǵan. Saratov medıtsına ınstıtýtyn bitirgen. 1951-1962 jyldary Qazaqstan Densaýlyq saqtaý mınıstrligi janyndaǵy Ana men balany qorǵaý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, Qazaq memlekettik medıtsına ınstıtýtynyń akýsherlik-gınekologııalyq kafedrasynyń meńgerýshisi boldy. 1962 jyldan Almaty dárigerler bilimin jetildirý ınstıtýtynda jumys istedi. Myrzalıeva eki qabat áıelderdiń juqpaly aýrýlaryn, olardyń belgileri men anyqtaý joldaryn zerttegen. Júregi men qan tamyrlary zaqymdanǵan áıeldiń qursaq kóterýi, bosanýy, sol kezeńderde kórsetiletin dárigerlik kómek máselelerimen shuǵyldanǵan. 130-dan astam ǵylymı eńbektiń avtory, onyń ishinde 4 monografııa bar.
101 jyl buryn (1913-1980) akter, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi ÁDІLShІNOV Qalken Shákenuly dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. 1932 jyldan ómiriniń sońyna deıin Qazaq akademııalyq drama teatrynyń akteri qyzmetin atqarǵan. 1935 jyly osy teatrdyń stýdııasyn rejıser M.Nasonovtyń jetekshiligimen bitirgen. Ol oqyp júrgen kezinde-aq teatr spektaklderine qatysyp oınady. Tańdaýly rólderi qatarynda Naýan haziret, Jantyq (Ǵ.Músirepovtiń «Aqyn tragedııasy» men «Qozy Kórpesh - Baıan sulýynda»), Kóbeı (M.Áýezovtiń «Eńlik-Kebeginde»), Mıron (Á.Ábishevtiń «Dostyq pen mahabbatynda»), Semenov-Tıan-Shanskıı (S.Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanovynda»), Mıhaılov, Jırenshe (M.Áýezov pen L.Sobolevtiń «Abaıynda»), Aıdar (Á.Tájibaevtyń «Toı bolardasynda»), Qataı (S.Júnisovtiń «Ajar men Ajalynda»), Skapen (J.Molerdiń «Skapenniń aılasynda»), Bakın (A.Ostrovskııdiń «Talanttylar men tabynýshylarynda»), t.b. bar. Ádilshinov - ózi oınaıtyn róliniń áleýmettik-turmystyq psıhologııalyq jaǵyna den qoıýmen qatar, onyń minez-keıpin áserlep kórsetetin ótkir minezdi akter boldy. 1958 jyly Máskeý qalasynda ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigine qatysty. 1956 jyldan kınoǵa túsken. «Qyzyl Juldyz», «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
86 jyl buryn (1928-1995) qazaqstannyń Halyq sýretshisi, keskindemeshi, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri ShAıAHMETOV Kamıl Mahmutuly dúnıege keldi. Kókshetaý qalasynda týǵan. Almaty kórkemsýret ýchılışesin, I.Repın atyndaǵy Lenıngrad keskindeme, músin jáne sáýlet ınstıtýtyn bitirgen. Qylqalam sheberi tarıhı taqyrypqa arnalǵan «Toqash Bokınniń baılardy tárbıeleýi», «Elden hat», «Jer týraly áńgime» atty kartınalar, «Shopandar toıy», «Basqarma», «Balyqshy Sáýle», «Týǵan aýylda», «Bizdiń ujymsharda», «Urpaq», «Eginshiler», «Daladaǵy aq qala», «Ǵanı Muratbaev», «Kompozıtor L.Hamıdı», «Halyq sýretshisi A.Ǵalymbaeva», «Kompozıtor M.Tólebaevtyń portreti» t.b. portrettik toptamalar men keskindemelik polotnolar salǵan. Shaıahmetovtyń keskindemelik eńbekteri názik lırıkalyq áýezdilikke, shyraıly sımvolıkalyq boıaýǵa toly bolýymen, beınelenetin adam mineziniń qorshaǵan ortamen ádemi úılesimdilikte ushtasýymen erekshelenedi. Ol Almaty memlekettik teatr jáne kórkemsýret ınstıtýtynda (qazirgi T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy) kafedra meńgerýshisi bolyp, pedagogıkalyq qyzmetpen de shuǵyldandy. «Qurmet belgisi» ordenimen jáne birneshe medaldarmen marapattalǵan.
71 jyl buryn (1943) jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi JANAT Ahmadı dúnıege keldi. Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Qorǵas aýdanynda týǵan. Qulja qalasyndaǵy mal dárigerlik tehnıkýmyn bitirgen. 1962-1972 jyldary Qapal aýdanyndaǵy ujymsharlarda mal dárigeri boldy. 1972-1986 jyldary Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdanyndaǵy «Kelintóbe» keńsharynda ár túrli jumystar atqardy. 1986-1996 jyldary Ortalyq memlekettik muraǵatta kishi, aǵa ǵylymı qyzmetker boldy. Onyń «Dúrbeleń», «Shyrǵalań» tarıhı dılogııasy, «Júrek qartaısa, ajal ańdý salady», «Zar-zaraýha», «Ómir ótkeli» atty kitaptary jaryq kórgen.
75 jyl buryn (1939) ádebıet zertteýshisi, professor, jazýshy QALIULY Áýelhan dúnıege keldi. Qytaıdyń Shyńjań-Altaı aımaǵy Býyrylshyn aýdanynda týǵan. Shyńjań pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1959-1978 jyldary Shyńjań pedagogıkalyq ınstıtýtynda, 1978-1995 jyldary Shyńjań ýnıversıtetinde sabaq berdi. 1995 jyldan Shyńjań oqý-aǵartý ınstıtýtynyń rektory qyzmetin atqarǵan. Onyń qazaq tili men ádebıeti máselelerin zertteýge arnalǵan «Jazýshylyqtyń negizderi», «Qazirgi qazaq tiliniń stılıstıkasy», «Qazaq aýyz ádebıetine sholý» atty monografııalary jáne «Ádebıetimiz týraly keıbir oılar», «Bıiktegen tam» áńgimeler men esseler jınaǵy, «Aýyrlyqty jer kóteredi» pesalar jınaǵy jaryq kórgen. «Qazaqtyń baıyrǵy turmys-salty jyrlary» degen kitaby aǵylshyn tilinde jarııalandy.
75 jyl buryn (1939-1996) akter, rejısser, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri OMAROV Jaqyp dúnıege kelgen. Aqmola oblysy Mádenıet aýylynda týǵan. Qazaq akademııalyq drama teatrynyń stýdııasyn, Almaty óner ınstıtýtyn (qazirgi Qazaq ulttyq konservatorııasy) bitirgen. Qaraǵandy oblystyq drama teatrynyń akteri, Qazaq akademııalyq teatrynyń rejısseri qyzmetterin atqarǵan. Jambyl oblystyq drama teatrynyń, Qaraǵandy oblystyq drama teatrynyń, Shymkent oblystyq drama teatrynyń bas rejısseri. 1990 jyldan ómiriniń sońyna deıin Astana qalasyndaǵy mýzykalyq drama teatrynyń kórkemdik jetekshisi boldy. J.Omarov sol kezdegi Keńester Odaǵyna keńinen tanymal klassıkterdiń týyndylaryn ǵana emes, álemdik klassıka shyǵarmalaryn da sahnalap, laıyqty baǵasyn alǵan. 1972 jyly Qaraǵandy oblystyq drama teatrynda Mustaı Kárimniń «Aı tutylǵan tún» spektaklin qoısa, 1978 jyly áıgili Ýılıam Shekspırdiń «Makbet» spektakli úshin Búkilodaqtyq baıqaýda 1-inshi dárejeli dıplommen marapattaldy. Shymkent oblystyq drama teatrynda 1981 jyly qoıǵan Ǵabıt Músirepovtiń «Aqan seri - Aqtoqty» qoıylymy úshin 1983 jyly KSRO Mádenıet mınıstrliginiń dıplomyn ıelendi, 1982 jyly sahnalaǵan Áljappar Ábishevtiń «Mádıi» de qalyń ónersúıer qaýym júreginen jol tapty. Al, 1996 jyly Astana teatrynda qoıylǵan Shahmet Qusaıynovtyń «Aldar kóse» spektakli Ýfa qalasynda ótken «Týǵanlyq» festıvaliniń júldesin jeńip aldy.
65 jyl buryn (1949) sáýletshi-ǵalym, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, Sáýletshiler odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasynyń qurmetti sáýletshisi AHMETJANOV Abaı Qapanuly dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysy Jambyl aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik polıtehnıkalyq ınstıtýtyn (Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtet) bitirgen. Tselınograd (Aqmola) ınjenerlik-qurylys ınstıtýty arhıtektýra kafedrasynyń oqytýshysy bolǵan. Instıtýtta stýdentterdiń jobalaý-konstrýktorlyq bıýrosynyń bastyǵy bolǵan. Qazir Almaty oblysy Talǵar aýdanynyń bas sáýletshisi. 1997 jyly Eýropa ýnıversıtetinde sáýletshi mamandyǵy boıynsha doktorlyq dárejesin alǵan. 1998 jyly Tabıǵat jáne qoǵam jónindegi Halyqaralyq ǵylymı akademııanyń tolyq músheligine saılandy (Máskeý bólimshesi), Tabıǵat jáne qoǵam jónindegi Halyqaralyq ǵylymı akademııanyń «Ǵylym men óner serisi» ataǵyna ıe boldy, ordenmen marapattaldy. 2005 jyly Tabıǵat taný ǵylymı Eýropa Akademııasynyń qurmetti doktory ataǵyn aldy. 2005 jyldan Gannover qalasyndaǵy Tabıǵat taný ǵylymı Eýropa Akademııasynyń tolyq múshesi, osy Akademııanyń «Zolotoı Koronovannyı Orel» ordenimen marapattalǵan. «Qazaqstan Konstıtýtsııasynyń 10-jyldyǵy» merekelik medalimen marapattalǵan.
55 jyl buryn (1959) Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasynyń hatshysy MELDEShOV Baqyt Sársenbaıuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysy Kırov aýdanynyń Maqtaly aýylynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1985-1986 jyldary - Almaty temir joly basqarmasy zań bóliminiń ıýrıskonsýlty. 1986-1989 jyldary - Qazaq SSR Joǵarǵy Sotynyń azamattyq ister jónindegi sot alqasynyń aǵa konsýltanty. 1989-1995 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi hattar jáne azamattardy qabyldaý bóliminiń konsýltanty, qabyldaý bólmesiniń meńgerýshisi. 1995-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasy uıymdastyrý-zań bóliminiń aǵa konsýltanty, Parlament Senaty apparaty zań shyǵarý bóliminiń konsýltanty. 1996-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń zań shyǵarý jáne sot júıesi jónindegi bóliminiń aǵa sarapshysy. 1997-1998 jyldary - «Qazaqtelekom» AAQ-y Basqarmasy shart-taldaý bóliminiń bastyǵy. 1998-2001 jyldary - «Qazaqtelekom» AAQ-y Basqarmasy shart-taldaý bóliminiń meńgerýshisi. 2001-2003 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasy Zań bóliminiń meńgerýshisi. 2003-2007 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasynyń múshesi. Qazirgi qyzmetinde - 2007 jyldan.
109 jyl buryn (1905-1995) aqyn, jýrnalıst, Qazaqstannyń halyq jazýshysy SÁRSENBAEV Ábý (Ábýǵalı) dúnıege keldi. Atyraý oblysynyń Qurmanǵazy aýdanynda týǵan. Astrahandaǵy partııa mektebin, Almatydaǵy Kommýnıstik joǵarǵy oqý ornyn bitirgen. 1934-1936 jyldary - «Túrksib» gazetiniń redaktory. 1936-1942 jyldary - Qazaq memlekettik baspasynyń dırektory. 1942-1947 jyldary Keńes armııa qataryna alynyp, Uly Otan soǵysyna qatysty. 1947-1953 jyldary Qazaq memlekettik oqý-pedagogıkalyq baspasynyń dırektory qyzmetterin atqarǵan. Onyń «Edil tolqyny» atty tuńǵysh dastany 1937 jyly jaryq kórgen. «Júrek syıy», «Ant», «Aqsha bult» atty óleń kitaptary, «Tolqynda týǵandar», «Teńiz áýenderi» romandary, «Arbasý» (Q.Jumalıevpen birge), «Teńiz mahabbaty» pesalary, «Ádebıet hrestomatııasy» (E.Ismaılovpen birge qurastyrǵan, 3-inshi synypqa arnalǵan), «Oqý kitaby» (úlkender mektebine arnalǵan), «Ana tili» (3-inshi synypqa arnalǵan) oqýlyqtary, áskerı novellalar men esseler jınaǵy jaryq kórgen. Sonymen qatar A.Pýshkın, M.Lermontov, Sh.Petefı, N.Nekrasov, Faız shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan. Onyń shyǵarmalary orys, eston, túrikmen, tájik, bolgar, t.b. tilderge aýdarylǵan. Qyzyl Juldyz, Qazan revolıýtsııasy, Halyqtar dostyǵy, Eńbek Qyzyl Týy, Otan soǵysy «Qurmet belgisi», «Parasat» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 104 jyl buryn (1910-1976) kórnekti qazaq ǵalymy, Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń korrespondent-múshesi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri DÚISENBAEV Ysqaq Tákimuly dúnıege keldi. Reseı Federatsııasynyń Omby oblysy Tavrııa aýdanynda týǵan. A.M. Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtyn bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. 1939-1942 gody - Qazaq memlekettik ádebı qoǵam basylymnyń redaktory. 1943-1946 jyldary úshinshi Ýkraına maıdanynyń «Keńestik jaýynger» (Sovetskıı voın) gazeti redaktorynyń orynbasary. 1946-1947 jyldary - Qazaqstan ǴA Tóralqasynyń ǵalym hatshysy, KSRO Ǵylym Akademııasynyń Qazaq fılıalynyń ádebıet sektorynda kishi, aǵa ǵylymı qyzmetker, sektor meńgerýshisi. 1947-1948 jyldary - Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń ónertaný sektorynyń meńgerýshisi. 1949-1976 jyldary - Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń Ádebıet jáne óner ınstıtýty bóliminiń meńgerýshisi. Negizgi ǵylymı eńbekteri qazaq folklory, onyń ishinde lıro-epos, ádebıet tarıhy, máselelerine arnalǵan. Sonymen qatar F.Rable, I.S.Týrgenov, A.P.Chehov, R.Rollan, A.Gorkıı shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan. Onyń «Muhtar Áýezov», «Sultanmahmut Toraıǵyrov», «Ǵasyrlar syry», «Qazaqtyń lıro-eposy» atty eńbekteri qazaq ádebıettaný ǵylymyna qosylǵan eleýli úles bolyp esepteledi. Qyzyl Juldyz, 2-inshi dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
103 jyl buryn (1911-1970) ádebıet zertteýshisi, synshy, pedagog, fılologııa ǵylymynyń doktory, Qazaq KSR ǴA-nyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri YSMAIYLOV Esmaǵambet Samuratuly dúnıege keldi. Kókshetaý oblysynyń Eńbekshilder aýdanynda týǵan. Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1934-1938 jyldary - «Qazaqstan bolshevıgi» jýrnalynyń jaýapty hatshysy. 1939-1966 jyldary Qazaqstan kommýnıstik jýrnalıstıka ınstıtýtynyń, Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń dotsenti, professory, Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi bolǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı zertteý eńbekteri ádebıet synyna, teorııasyna, tarıhyna jáne folklortaný máselelerine arnalǵan. Kókshetaý oblysynyń Stepnıak qalasyndaǵy bir kóshege, týǵan jerindegi orta mektep pen kitaphanaǵa onyń esimi berilgen. «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
98 jyl buryn (1916-1963) aktrısa, ánshi, Qazaq KSR-iniń halyq ártisi QOIShYBAEVA Rahııa Rysbaıqyzy dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly aýdanynda týǵan. Sahnadaǵy óner jolyn Qaraǵandynyń Jumysshy jastar teatrynan (qazirgi oblystyq qazaq drama teatry) bastap, 1938 jyly Qazaq drama teatrynyń quramyna qabyldanǵan. Alǵashqy rólin A.Toqmaǵanbetovtiń «Áziret sultan» qoıylymyndaǵy kútýshi kempirden bastap, Zere (M.Áýezov «Túngi saryn», «Shekarada», «Abaı»), Maqpal, Dámeli (Ǵ.Músirepov «Qozy Kórpesh - Baıan sulý», «Aqan seri - Aqtoqty»), Meńsulý (Sh.Qusaıynov «Aldar Kóse»), Zeınep (S.Muqanov «Shoqan Ýálıhanov») sııaqty kúrdeli beınelerdi sahnaǵa shyǵardy. Klassıkalyq dramatýrgııadan N.Gogoldiń «Revızorynda» Anna Andreevnanyń, A.Ostrovskııdiń «Shyndyq jaqsy, al baqyt odan da artyq» jáne «Talanttylar men tabynýshylarynda» Mavra Tarasovna men Dolına Panteleevnanyń, J.Molerdiń «Skapenniń aılasy» men «Sarańynda» Zarbınetta men Frozınanyń, t.b. rólderin somdady. 1940 jyldan bastap «Raıhan», «Abaı áni», «Altyn múıiz», «Mahabbat dastany», «Bizdiń súıikti dáriger», «Eger bizdiń bárimiz de» fılmderine tústi. Sonymen qatar aktrısa halyq ánderin naqyshyna keltire oryndaýshy retinde de erekshe kózge tústi. Eńbek Qyzyl Tý ordenimen marapattalǵan.
83 jyl buryn (1931-1994) aktrısa, Qazaqstannyń halyq ártisi IІSOVA Turataı dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Qazaq drama teatry janyndaǵy teatr stýdııasyn bitirgen. 1956 jyldan ómiriniń sońyna deıin Semeı qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy Qazaq mýzykaly drama teatrynda aktrısa bolyp qyzmet atqarǵan. Onyń teatr sahnada jasaǵan beıneleri iri de san qyrly. Solardyń ishinde: M.Áýezovtyń «Qara Qypshaq Qobylandysynda» - Qarlyǵa, «Eńlik - Kebeginde» - Eńlik, «Abaıda» - Áıgerim, Ǵ.Músirepovtyń «Aqan seri - Aqtoqtysynda» - Aqtoqty, «Qozy Kórpesh - Baıan sulýynda» - Maqpal, Sh.Aıtmatovtyń «Jámılásynda» - Jámılá, «Ana-Jer anasynda» - Álıman, B.Maılınniń «Shuǵasynda» - Kúlzıpa, A.Shteınniń «Tolasynda» - Tata Neradova, D.Isabekovtiń «Ápkesinde» - Ápke, t.b. kóptegen, klassıkalyq, tragedııalyq, komedııalyq, psıhologııalyq, dramalyq beıneler bar.
78 jyl buryn (1936-2007) jazýshy, aýdarmashy, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, táýelsiz «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń M.Áýezov atyndaǵy ádebı syılyǵynyń laýreaty MURATBEKOV Saıyn dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Qapal aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin jáne Máskeýdegi Joǵary ádebı kýrsty bitirgen. 1977-1984 jyldary - «Juldyz» jýrnalynyń, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bólim meńgerýshisi, redaktory. 1984-1991 jyldary - «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń aǵa redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ádebı keńesshisi, kórkem ádebıetti nasıhattaý bóliminiń dırektory, mádenıet bóliminiń meńgerýshisi, basqarma hatshysy, «Jazýshy» baspasynyń dırektory. 1992-1996 jyldary - «Halyq kongresi» gazetiniń bas redaktory. 1989 jyldan «Nevada - Semeı» qozǵalysy basshylarynyń biri. Jazýshynyń alǵashqy áńgimesi 1954 jyly jaryq kórdi. Onyń halyqtyń soǵystan keıingi turmysy men qazaq aýylynyń, zamandastarynyń tynys-tirshiligin shynaıy somdaǵan «Aýyl oty», «Kókoraı», «Dos izdep júrmin», «Óliara» «Basynda Úshqaranyń», t.b. shyǵarmalary ulttyq boıaýynyń qanyqtyǵymen tanyldy. Ásirese «Jýsan ıisi», «Jabaıy alma» syndy áńgime-povesteri - qazaq ádebıetiniń kórkemdik kókjıegin keńeıtken shyǵarmalar. Muratbekovtiń týyndylary boıynsha «Tel ósken ul», «Ultýǵan» kınofılmderi men 9 qysqa metrajdy fılm túsirilgen. Ol Á.Álimjanov, O.Súleımenov shyǵarmalaryn, tájik klassıgi S.Aınıdiń «Vobkenttik Shúkirbek», orys jazýshysy ıÝ.Kazakovtyń «Qyrý - shyrý», ýkraın jazýshysy O.Gonchardyń «Qas-qaqqandaı baqyt úshin», Afrıka jazýshysy Aleks La Gýmanyń «Tas ǵalam» atty týyndylaryn, sondaı-aq júzden astam kórkemsýretti fılmdi qazaq tiline tárjimalasa, óziniń de shyǵarmalary 30-dan astam shet el tilderine aýdarylǵan. Qurmet belgisi ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty.
268 jyl buryn (1746-1784) orys saıahatshysy jáne geografy RYChKOV Nıkolaı Petrovıch dúnıege keldi. Ol jeke júrip te, ekspedıtsııa quramynda bolyp ta Orynbor, Jaıyq boılarymen Ońtústik Oral men Qazaqstanǵa saıahat jasaǵan. 1771 jyly Jońǵarııaǵa qashqan qalmaqtardy qaıtarý úshin Orskiden attanǵan áskerı otrıadtyń quramyna enip, jolshybaı tabıǵı-geografııalyq jáne etnografııayq málimetter jınaýǵa tapsyrma alady. Osy saparynyń negizinde «N.Rychkovtyń 1771 jyly qyrǵyz-qaısaq dalasyna sapary kezindegi kúndeligi» atty eńbegi jaryq kórdi. Onda qazaqtardyń áskerı óneri men qarý-jaraqtaryna kóp kóńil aýdarǵan. Sonymen qatar qazaq júzderi, halyq sany men etnografııalyq aımaǵy, ádet-ǵurpy, shyǵý tegi jónindegi ańyz-áńgimeler de bar.
102 jyl buryn (1912-1998) jazýshy, aýdarmashy, jýrnalıst, KSRO jáne Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi, Qaraǵandy qalasynyń qurmetti azamaty BEKTUROV Jaıyq dúnıege keldi. 15 qazanda Aqmola oblysy, Aqmola aýdany, Qyzylaǵash aýylynda týǵan. Joǵary kommýnıstik aýyl sharýashylyǵy mektebin (1934), Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (1955) bitirgen. Eńbek jolyn muǵalimdikten bastaǵan ol keıin Qaraǵandy, Almaty, Ońtústik Qazaqstan oblystarynda komsomol jumysynda, «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetiniń jaýapty redaktorynyń orynbasary, «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetiniń bólim meńgerýshisi, Jambyl oblysy «Kolhoz joly» (keıin «Eńbek týy») gazetiniń redaktory, Taldyqorǵanda ustaz, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Qaraǵandy oblysaralyq bólimshesiniń jaýapty hatshysy bolǵan. «Jol joralǵysy» (1977) jınaǵynyń avtory. L.Panteleev, G.I.Serebrıakova, D.Defo, Sh.Petefıı, ıA.G.Gashek, t.b. shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdardy. Qazaq zııalylary týraly jazylǵan estelikteri men ádebı portretter jınaǵy shyqty.
200 jyl buryn (1814-1841) orys aqyny, prozashy, dramatýrg, sýretshi, ofıtser LERMONTOV Mıhaıl ıÝrevıch dúnıege keldi. 170 jyl buryn (1844-1900) nemis fılosofy, aqyn NITsShE Frıdrıh Vılgelm dúnıege keldi.
100 jyl buryn (1914-2007) Aýǵanstan koroli MOHAMMAD Zahır-shah dúnıege keldi.
73 jyl buryn (1931) Úndistannyń 2002-2007 jyldardaǵy prezıdenti Abdýl KALAM dúnıege keldi.