14 NAÝRYZ. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
14 NAÝRYZ, JUMA Halyqaralyq ózen, sý jáne ómir úshin bógetterge qarsy kúres kúni. 1997 jyly naýryzda Brazılııanyń Kýrıtıba qalasynda iri bóget qurylystaryn salýǵa qarsy baǵyttalǵan birinshi Halyqaralyq konferentsııa ótti. Konferentsııanyń sheshimimen naýryzdyń 14-i Ózen, Sý jáne Ómirdi qorǵaý úshin bógettermen kúres kúni dep bekitilip, jyl saıyn atap ótiletin boldy. Andorra Knıazdiginiń Konstıtýtsııa kúni. Andorra - ońtústik-batys Eýropada ornalasqan memleket. Astanasy - Andorra-la Velıa qalasy. 1278 jyldan beri Ýrhel epıskopy men Frantsýz prezıdentiniń tarıhı qalyptasqan qos basshylyǵy saqtalǵan. Halyqaralyq Pı sanynyń meıramy (bul halyqaralyq meıram 22 shildede de atalyp ótiledi). Pı sany - sheńber uzyndyǵynyń baılanysyn dıametr uzyndyǵyna bildiretin matematıkalyq konstanta. Pı-diń sandyq maǵynasy 3,141592 dep bastalady jáne sheksiz matematıkalyq jalǵasy bar. ESTE QALAR OQIǴALAR 93 jyl buryn (1921) Túrkistan respýblıkasynyń Ortalyq atqarý komıteti Vernyı qalasynyń ataýyn Almaty dep ózgertý týraly dekret qabyldady. 34 jyl buryn (1980) «Qazaqstan pıoneri» gazeti jáne «Partıınaıa jızn Kazahstana» atty jýrnaly «Qurmet belgisi» jáne «Halyqtar dostyǵy» ordenderimen marapattaldy. 20 jyl buryn (1994) Qazaq memlekettik zań ınstıtýty quryldy. 1996 jyly qarashada Qazaq memlekettik zań ýnıversıtetine, al 2000 jyly aqpanda Memleket jáne quqyq ınstıtýtymen birigip, Qazaq memlekettik zań akademııasyna aınaldy. 2001 jyly qazanda Qazaq gýmanıtarlyq zań ýnıversıteti bolyp qaıta quryldy. 8 jyl buryn (2006) Londonda Qazaqstannyń alǵashqy ınaýgýratsııalyq ınvestıtsııalyq sammıti ótti. Sammıtti Amerıkanyń Qazaqstandaǵy saýda palatasynyń qoldaýymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulybrıtanııadaǵy Elshiligi Brıtanııanyń Adam Smith Conferences kompanııasymen birlesip uıymdastyrǵan. Sammıttiń maqsaty - halyqaralyq resmı jáne isker toptarǵa damýdyń basym klasterlerin qosa alǵandaǵy QR ekonomıkasynyń barlyq sheshýshi sektorlaryndaǵy Qazaqstannyń josparlarymen, mindetterimen, damý strategııasy jáne serpinimen tanysýǵa múmkindik týǵyzý. 9 jyl buryn (2005) Reseıdiń Túmen qalasynda naýryzdyń 14-si men 22-si aralyǵynda Qazaq óneriniń kúnderi ótti. Oblystyq ulttar úıinde bir apta ishinde túmendikter qazaq mádenıetimen jáne turmys tirshiligimen tanysty, qazaqstandyq kınematografısteriniń fılmderin kórdi jáne ulttyq taǵamdardan aýyz tıdi. Sonymen birge, bul kúnderi ár túrli jarystar, qoldanbaly ónerdiń kórmesi, turmysqa qajet zattarmen, fotokórmeler uıymdastyryldy. 9 jyl buryn (2005) Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy AQSh-tyń elshisi Djon Ordveı Atyraýda amerıkan mádenıetiniń ortalyǵyn ashty. Bul amerıkandyq túrdegi kishkentaı kitaphana paıdalanýshylarǵa AQSh-tyń tarıhy, geografııasy, saıasaty, tabıǵaty, mádenıeti men bilimi týraly vıdeomálimet, amerıkandyq entsıklopedııalar, sózdikter, derekti jáne kórkem fılmder, kóptegen basqa da anyqtama materıaldaryn, kitaptar usynady. 9 jyl buryn (2005) Almatyda zertteýshi, mádenıettanýshy Serikbol Qondybaıdyń rýhyna arnalǵan alǵashqy ret «Qondybaı oqýlary» bolyp ótti. Serikbol Qondybaı (1968-2004) - mádenıettaný, tarıh, lıngvıstıka jáne mıfologııa salasynda óziniń jańa tujyrymdamalaryn engizgen ǵalym. Onyń ózindik kózqarastary «Mańǵystaý geografııasy», «Qazaq mıfologııasyna kirispe», 4 tomdyq «Arǵy qazaq mıfologııasy», «Qazaq dalasy jáne german táńirleri» jáne «Gıperboreıa: tús kórgen zaman shejiresi» syndy onǵa jýyq kitaptarynda oryn alǵan. Sondaı-aq 90-nan astam ǵylymı maqalanyń avtory. «Qondybaı oqýlarynda» Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq kitaphanasynyń bas dırektory Murat Áýezov, tarıhshylar, fılosoftar, mádenıettanýshylar Edige Tursynov, Talasbek Ásemqulov, Qanat Qabdyrahmanov, Zıra Naýryzbaeva jáne basqa da qazaq halqynyń mádenı murasyn zertteýshiler sóz sóıledi. 6 jyl buryn (2008) Almatyda Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń, Ulttyq ınnovatsııalyq qordyń jáne Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne baılanys agenttiginiń qoldaýymen jasalǵan Futurtech HATI Aqparattyq tehnologııalardy jalpyhalyqtyq oqytý áleýmettik josparly baǵdarlamasynyń (IT aǵartý) tusaýkeseri ótti. Baǵdarlama halyqtyń áleýmettik qorǵalmaǵan tobyna qoldaý kórsetýge baǵyttalǵan. Ol muqtaj azamattardyń kompıýterlik saýatyn jetildirýine múmkindik týǵyzyp, olardyń jumyspen qamtylýyna, laıyqty ómir súrýine járdemdese alady. Barlyq aǵartý baǵdarlamalarynyń basty maqsaty - Qazaqstanda IT aǵartý deńgeıin kóterý, áleýmettik qorǵalmaǵan azamattardyń aqparattyq tehnologııalarǵa qolyn jetkizý, IT mamandardyń bilimin halyqaralyq standarttarmen sáıkestendirý bolyp tabylady. 6 jyl buryn (2008) Qazaqstanda qor naryǵyn damytý baǵytynda tuńǵysh ret ulttyq «Bırja» oıyny ótkizildi. Jobany Almaty qarjy ortalyǵy qyzmetin retteý men qadaǵalaý agenttigi (AQOQRA) uıymdastyrdy. oıynnyń maqsaty - qazaqstandyqtardyń nazaryn qor naryǵyna aýdarý, turǵyndardyń qarjylyq bilimin jetildirý. Oıyn erejesi boıynsha kez-kelgen qazaqstandyq ınternet arqyly arnaıy saıtqa tirkelip, sodan soń onyń esepshotyna 50 000 AQSh dollary kóleminde vırtýaldy aqsha aýdarady. Bul aqshany «alýshy» TMD elderiniń jáne resmı lıstıngi alynbaǵan qazaqstandyq 9 kompanııanyń London qor bırjasynda saqtaýda turǵan aktsııalaryn satyp alýy kerek. Kezdeısoq tańdaý arqyly, qor naryǵy erejeleri boıynsha oıynshylar anyqtalady. 8 apta boıy ótetin oıynnyń jeńimpazdary 25 myń, 10 myń, 5 myń AQSh dollary kóleminde syılyq alady. ESІMDER 98 jyl buryn (1916-1996) ánshi (tenor), Qazaqstannyń halyq ártisi ABDÝLLIN Músilim Múkimuly dúnıege keldi. Óskemen qalasynda týǵan. Almaty mýzyka tehnıkýmyn, Máskeý konservatorııasy janyndaǵy qazaq stýdııasyn bitirgen. 1939-1965 jyldary - Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ánshi-solısi. 1965 jyldan ómiriniń sońyna deıin «Qazaqkontsert» birlestiginiń kórkemdik jetekshisi bolyp qyzmet atqarǵan. Ol «Qyz Jibek» operasynda Tólegen, «Er Tarǵynda» Balpan, «Jalbyrda» Qaıraqbaı, «Evgenıı Onegınde» Lenskıı, «Abaıda» Ázim, «Birjan men Sara» Serik, «Demon» Sınodala, «Daısı» Malhaza, «Amangeldi» Zilqara, «Qamar sulý» Tuıaqbaı, «Zolotye gory» Sapar t.b. operalyq partııalardy oryndady. M.Abdýllınniń repertýarynda qazaqtyń halyq ánderi, orys klassıkalyq shyǵarmalary, qazaq kompozıtorlarynyń ánderi, romanstar, dýetter t.b bar. 97 jyl buryn (1916-1988) ánshi (barıton), Qazaqstannyń halyq ártisi ABDÝLLIN Rıshat Múkimuly dúnıege keldi. Óskemen qalasynda týǵan. Almaty mýzyka tehnıkýmyn, Máskeý konservatorııasy janyndaǵy qazaq stýdııasyn bitirgen. 1939-1965 jyldary - Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ánshi-solısi. Ol Abaı «Abaı», «Er Tarǵyn» Tarǵyn, «Dýdaraı» Dýman, «Evgenıı Onegın» Onegın, «Travıata» Jermon, «Daısı» Kıazo, «Nazýgým» Gýlmat, t.b. operalarda basty partııalardy oryndap, keıipkerlerdiń obrazyn jasady. Onyń repertýarynda qazaqtyń júzdegen ánderinen basqa orys, tatar, t.b. týysqan halyqtardyń ánderi bar. Eńbek Qyzyl Tý, Qazan revolıýtsııasy ordenderimen marapattalǵan. KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty. 89 jyl buryn (1925-1992) jýrnalıst, aýdarmashy JANTIKIN Mıftah Qýanyshqalıuly dúnıege keldi. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Batys Qazaqstan oblysy Bókeı ordasy aýdanynda týǵan. Ýfa jaıaý ásker ýchılışesin, Almaty joǵarǵy partııa mektebin bitirgen. Uly Otan soǵysy jyldary 4-oqý brıgadasynyń 138-mergender polkiniń quramynda Ýkraına, Moldova, Polsha jerlerin azat etýge qatysqan. «Jańa jol» aýdandyq gazetiniń jaýapty hatshysy, redaktory, Batys Qazaqstan oblystyq «Ekpindi qurylys» («Oral óńiri») gazetiniń bólim meńgerýshisi, oblystyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, bólim meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq komıtetinde, Almaty oblystyq «Úgitshi bloknoty» jýrnalynyń redaktsııasynda, Qazaq memlekettik baspasynda, «Sotsıalıstik Qazaqstan» («Egemen Qazaqstan») gazetinde, Qazaq radıosynda, Qazaq KSR úkimeti qaýlylary jınaǵynyń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan. «Jaýyngerlik dańq» kitabynyń avtory. P.Malkovtiń «Moskva Kremli komendantynyń jazbalary», F.Selıvanovtyń «Panfılovshylaryn» qazaq tiline aýdarǵan. 3-dárejeli Dańq, Otan soǵysy ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 86 jyl buryn (1928-2004) balalar jazýshysy, aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi TOLYBAI Qurmanbaı Igilikuly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Halyq habarshysy», «Jańa jol» gazetteriniń redaktory, «Baldyrǵan» jýrnaly, «Ulan», «Shalqar» gazetteri redaktorynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Onyń «Aı kúledi», «Dán», «Shynar», «Balbóbek» atty jyr kitaptary, óleńder men dastandary, sondaı-aq «Qaıdasyń, dosym», «Shyryn», «Ójetter», «Kún bóbegi», «Shapaq», «Almatym meniń», «Tamshylar», t.b. áńgime, povesteri, «Nar ıdirgen», «Áset» roman-novellasy, «Babadan qalǵan bar baılyq» atty etnografııalyq-tanymdyq áńgimeler kitaby jaryq kórgen. Jazýshynyń birqatar óleńderi men áńgimeleri orys, qyrǵyz, ózbek, túrikmen, tatar tilderine aýdarylǵan. 86 jyl buryn (1928-1982) aqyn ÁLІMQULOV Nursultan dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Qaskeleń qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen. Uzaq jyldar boıy respýblıkalyq, oblystyq gazet redaktsııalarynda, Qazaq radıosynda, baspalarda qyzmet istegen. 1957 jyldan biryńǵaı shyǵarmashylyq qyzmetpen aınalysqan. Ol halyqqa keń taraǵan tamasha án mátinderiniń avtory, osy taqyrypta jarııalanǵan túrli báıgelerdiń birneshe dúrkin júldegeri bolǵan. Aqynǵa «Ońtústikte aq maqta» ániniń sózi úshin respýblıkalyq Jambyl atyndaǵy syılyq berilgen. «Barabanshy qoıan», «Baspaldaqtar», «Tań samaly» atty jyr jınaqtary jaryq kórgen. 79 jyl buryn (1935) prozashy, dramatýrg, kınodramatýrg, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Jambyl atyndaǵy Halyqaralyq ádebı syılyqtyń laýreaty YSQAQ Qalıhan dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysy Katonqaraǵaı aýdanynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin, Máskeýdegi Memlekettik kıno janyndaǵy rejısserler men stsenarısterdiń joǵary kýrsyn bitirgen. «Lenınshil jas», «Qazaq ádebıeti», «Halyq kongressi» gazetterinde, «Mádenıet jáne turmys», «Parasat» jýrnaldarynda bólim meńgerýshisi, Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń úshinshi shyǵarmashylyq birlestiginiń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ádebı keńesshi, M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry ádebıet bóliminiń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. «Dos hıkaıasy», «Meniń aǵalarym», «Buqtyrma saryny», «Kúreńse», «Qońyr kúz edi» povester jınaǵy, «Berezovaıa roşa», «Kedry vysokıe» jınaqtary, «Tuıyq», «Qara orma», «Aqsý - Jer jannaty» romandary, «Jaryq dúnıe» pesalar jınaǵy jaryq kórgen. Onyń «Qarasha qazdar qaıtqanda», «Tańǵy jańǵyryq», «Eseneı - Ulpan», «Jan qımaq», «Sabatajj!», «Qylkópir», «Mazar», «Revolıýtsııa sarbazy», «Erliktiń eki saǵaty», «Prıkaz ostaetsıa v sıle», «Dvoe v stepı», «Apataı», «Jáke-jáketaı», «Saıqynyń tuqymdary» atty jıyrmaǵa jýyq pesasy respýblıkalyq, oblystyq drama teatrlarynyń repertýarlaryna endi. Búkilodaqtyq ekranǵa shyqqan «Ushy-qıyrsyz jol», «Sarshatamyz», «Ohran bastyǵy», «Qarasha qazdar qaıtqanda» atty tolyqmetrajdy fılmderdiń stsenarıılaryn jazǵan. Shyǵarmalary ózbek, qyrǵyz, tájik, tatar, bashqurt, sheshen, orys, ýkraın, slovak, bolgar tilderinde jaryq kórgen. Aýdarma salasynda L.Tolstoıdyń, A.Chehovtyń, I.Týrgenevtiń, A.Kýprınniń, I.Býnınniń shyǵarmalaryn qazaq tiline tárjimalady. Nobel syılyǵynyń laýreattary bolǵan jeti dramatýrgtiń pesalaryn qazaqshalaǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. Shyǵys Qazaqstan oblysy Qaton Qaraǵaı aýdanynyń Qurmetti azamaty. 70 jyl buryn (1944) dıktor, telejýrnalıst, KSRO teleradıosynyń úzdigi, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty ÓTEBAEV Tynys Shyndáýletuly dúnıege keldi. Tashkent oblysynyń Joǵarǵy Shyrshyq aýdanynda týǵan. Tashkent elektromehanıka tehnıkýmyn, Tashkenttegi Orys tili jáne ádebıeti ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn Tashkent traktor jasaý zaýytynda tehnık-elektrık bolyp bastaǵan. 1967 jyly Ózbek radıosynda dıktor bolyp, tuńǵysh qazaq baǵdarlamasy «Zamandasty» ashýǵa at salysty. 1971 jyldan «Qazaqstan» teleradıo komıtetiniń dıktory, bas redaktory, dırektory, komıtet tóraǵasynyń 1-shi orynbasary qyzmetterin atqardy. 31 jyl buryn (1983) boksshy, eńbek sińirgen sport sheberi, bokstan Qazaqstan Respýblıkasynyń chempıony, 2004 jyly Afınada ótken Olımpıada oıyndarynyń chempıony, Vel Barker Kýbogynyń ıegeri ARTAEV Baqtııar dúnıege keldi. Taraz qalasynda týǵan. Bokspen 10 jasynan aınalysqan. Jattyqtyrýshysy - N.Aqúrpekov. 1998 jyly jastar arasynda Qazaqstan chempıony ataǵyn jeńip alǵan. 2004 jyly Grekııada ótken Olımpıada oıyndarynda shırek fınalda Olımpııalyq oıyndardyń eki dúrkin chempıony reseılik Oleg Saıtovtan ústem shyqqan Baqtııar Artaev fınalda Kýbanyń eki dúrkin álem chempıony Lorentso Aragondy jeńip, altynnan alqa taqqan. 2005 jyly Qytaıda ótken eresekter arasynda bokstan Dúnıe júzi chempıonatynyń qola júldegeri, 2006 jyly Azııa oıyndarynyń kúmis júldegeri atanǵan. 1-shi dárejeli «Barys» ordenimen marapattalǵan. 135 jyl buryn (1879-1955) fızık-teoretık, qazirgi fızıkanyń negizin salýshylardyń biri, Nobel syılyǵynyń ıegeri, KSRO Ǵylym akademııasynyń qurmetti múshesi EINShTEIN Albert dúnıege keldi. Germanııanyń Ýlm qalasynda týǵan. Tsıýrıhtegi polıtehnıkýmdy bitirgen. 1902-1909 jyldary orta mektepte muǵalim, patent bıýrosynda ekspert bolyp qyzmet atqardy. 1909-1913 jyldary Tsıýrıh ýnıversıtetinde, Pragadaǵy Nemis ýnıversıtetinde, Tsıýrıhtegi polıtehnıkýmda professor boldy. 1913-1933 jyldary Prýssııa Ǵylym akademııasyna saılanǵannan keıin Berlınde turdy. 1933 jyldan ómiriniń sońyna deıin Amerıka Qurama Shtattarynyń Prıstondaǵy Іrgeli zertteýler ınstıtýtynyń professory bolyp jumys atqardy. Eınshteınniń ǵylymdaǵy basty eńbegi - salystyrmalyq teorııasy. Bul teorııanyń jasalý nátıjesinde keńistiktiń, ýaqyttyń jáne tartylystyń jańa qasıetteri ashyldy. Olardyń bir-birimen baılanysta bolatyndyǵy dáleldendi. Salystyrmalyq teorııasy jaryq jyldamdyǵyna jýyq jyldamdylyqpen qozǵalatyn nysandar men kúshti tartylys órisinde ótetin protsesterdi zertteý úshin qoldanylatyn teorııalyq negiz boldy. Eınshteın jaryqtyń kvanttyq teorııasy, kezdeısoq protsester teorııasy, magnetızm taǵy basqa salalar boıynsha da mańyzdy jańalyqtar ashyp, zertteýler júrgizdi. Eınshteınniń salystyrmalylyq teorııasynyń tujyrymdaryn sol kezde keıbir ǵalymdar moıyndamaǵanymen, qazirgi kezde ol jalpy jurtshylyq moıyndaǵan ilimge aınaldy.