14 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
14 mamyr, S ÁR SENBІ
Grýzııada Tamara hanshaıymdy eske alý- Tamaroba kúni. 1917 jyldan bastap ulttyq mereke retinde atap ótiledi.
Paragvaı Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1811). 1811 jyldan bastap atap ótiledi. Halyqtyń qysymymen ıspan gýbernatory óz ókilettiligin toqtatyp, Ispanııanyń Paragvaıǵa bıligi júrmeıtin boldy. Paragvaı - Ońtústik Amerıkanyń ortalyq bóliginde ornalasqan memleket. Soltústigi jáne soltústik-batysynda Bolıvııamen, soltústik-shyǵysy jáne shyǵysy Brazılııamen, ońtústik-shyǵysy, ońtústik jáne ońtústik-batysy Argentınamen shektesedi. Ákimshilik jaǵynan 19 departamentke bólinedi. Astanasy - Asýnson qalasy. Resmı tili - ıspan tili. Aqsha birligi - gvaranı. Eldi Prezıdent basqarady. Ol jalpy halyqtyq saılaý arqyly 5 jylǵa saılanady. Prezıdent ekinshi márte qaıta saılaýǵa túse almaıdy. Joǵary zań shyǵarýshy organy - Kongress. Ol eki palataly senat jáne depýtattar palatasynan turady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
14 5 jyl buryn (1869) Aqtóbe qalasynyń irgetasy qalandy.
1 2 jyl buryn (2002) Máskeýde Astananyń mádenı kúnderi ótti.
7 jyl buryn (2007) Qaraǵandy oblysynyń ákimdigi men Tabıǵı resýrstardyń Eýrazııalyq korporatsııasy yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy.
6 jyl buryn (2008) Astanadaǵy Qazaq Gýmanıtarlyq zań ýnıversıtetinde ıslam salasyn zertteýmen tanylyp júrgen tulǵa ıÝrıı Mıhaılovtyń «Qurandy túsinetin kez keldi» atty kitabynyń tusaýkeseri boldy.
Ár kez kóptegen oıshyldardy, ǵalymdardy, ádebıetshilerdi rýhtandyryp, qyzyqtyrǵan bul dindi musylman bolmasa da, sheber dintanýshy bolmasa da avtor adal nıetpen tanýǵa, ádil baǵalaýǵa tyrysqan. Islamǵa ádil jáne shynaıy kózqaraspen qaraýǵa, ıslam iliminiń negizin jáne ıslam mádenıetin túsinýge múmkindik ashqan. Kitap saıasatkerlerge, memlekettik qyzmetkerlerge jáne ıslam dúnıetanymynyń shyǵarmashylyq áleýetiniń erekshe fenomeni neden quralatynyn, onyń áleýmettik doktrınasynyń negizinde ne jatqanyn bilgisi keletin jandarǵa arnalǵan.
6 jyl buryn (2008) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «ıAdrolyq terrorızm aktilerimen kúres týraly halyqaralyq konventsııany ratıfıkatsııalaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyna qol qoıdy.
5 jyl buryn (2009) Semeıde Shyǵys Qazaqstandaǵy tuńǵysh «Kókserek» atty aýdıokitap shyqty. Kitapty «Alfa Marıno» jarnama stýdııasy qazaq ádebıetiniń klassıgi Muhtar Áýezovtyń hıkaıasy boıynsha shyǵardy.
Ideıanyń avtory «Qazaqstan - Semeı» telearnasynyń qyzmetkeri Qýat Ahmedjanov. Uzaqtyǵy 1 saǵat 5 mınýttyq ádebı shyǵarmany dybystandyrǵan da ózi. Shyǵarýshylar aýdıokitaptyń alǵashqy jıyntyǵyn qaladaǵy mektep-ınternattarǵa syılyq retinde tabystady.
5 jyl buryn (2009) Kıev qalalyq keńesiniń 2008 jylǵy jeltoqsannyń 18-degi sheshimimen Shevchenko aýdanyndaǵy Kýzmınskaıa kóshesi qazaq poezııasynyń alyby Jambyl Jabaevtyń esimine aýystyryldy. 2009 jylǵy mamyrdyń 8-de osy kóshede Jambyl Jabaevtyń memorıaldyq taqtasy resmı túrde saltanatpen ashyldy.
4 jyl buryn (2010) Rejısser Ermek Tursynovtyń «Kelin» fılmi Monakoda ótken dástúrli Halyqaralyq qaıyrymdylyq kınofestıvalinde bas júldeni jeńip aldy.
2011 jylǵy mamyrdyń 5-i men 11-i aralyǵynda ótken festıvalge ıslandııalyq aktrısa Anıta Brıem bastaǵan qazylar alqasy tórelik etti.
«Kelin» fılmi «Úzdik oıyn fılmi» atalymynda jeńimpaz atandy. Bul atalym boıynsha onyń negizgi qarsylasy - rejısser Florıan Gallenbergenniń (Germanııa) tarıhı oqıǵaǵa negizdelgen «Djon Rabe» fılmi boldy. Ol - qytaılyqtardy ajaldan qutqarýshy úshin qolynan kelgenniń bárin jasaǵan «Siemens» korporatsııasynyń nemis dırektorynyń ómiri týraly baıandaıtyn drama.
Festıvalde úzdik oıyn fılmderimen qatar, «Úzdik derekti fılm», «Úzdik qysqametrajdy fılm» atalymdary da tanystyryldy.
4 jyl buryn (2010) Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saıram aýdanynda birden - shujyq ónimderi men mıneraldyq sý óndiretin eki jańa kásiporyn iske qosyldy.
«Alma» aýyldyq óndiristik kooperatıvi - shujyq tsehy Qarasý aýylynda ashyldy. Kásiporynnyń qýaty keń kólemdi ónim túrlerimen qatar, táýligine 1200 kılá et óndire alady.
«Mankent-akva» mıneraldyq sý shyǵaratyn tseh Mankent aýylynda ashyldy. Onyń qýaty bir aýysymda 3,5 myń bótelke sý shyǵarý.
ESІMDER
1 20 jyl buryn (1894-1938) qazaqtyń kórnekti jazýshysy, qazaq ádebıetin negizin qalaýshylardyń biri JANSÚGІROV Іlııas dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Aqsý aýdanynda týǵan. Tashkenttegi eki jyldyq muǵalimdik kýrsty bitirip, óz aýylynda muǵalim bolǵan. Odan keıin az ýaqyt «Tilshi» gazetinde istep, Vernyıdaǵy Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń meńgerýshiligine taǵaıyndaldy. Máskeýdegi Kommýnıstik jýrnalıstıka ınstıtýtyn bitirgen, soń «Eńbekshi qazaq» gazetinde qyzmet atqardy. 1932-1934 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵy uıymdastyrý komıssııasynyń tóraǵasy. 1933-1936 jyldary Qazaq KSR Ortalyq atqarý komıtetiniń múshesi boldy. 1938 jyly saıası qýǵyn-súrgin naýqanynyń qurbany boldy.
І.Jansúgirovtyń shyǵarmashylyǵy kóp qyrly, alýan syrly. Ol poezııa, proza, drama salasynda ónimdi eńbektenip, ózindik qoltańbasy aıqyn kórkem shyǵarmalardyń marjan shoǵyryn dúnıege keltirgen qunarly da tegeýrindi qalamger. Onyń shyǵarmalaryna arqaý bolǵan taqyryp óristeri de alýan túrli. Poezııa, proza, drama salalaryndaǵy shyǵarmalaryna ózi ǵumyr keshken ortadaǵy naqtyly ómir kórinisterinen bastap, tarıhı taqyrypqa deıin arqaý bolyp otyrady. Qandaı taqyrypqa qalam terbese de el qamy, halyq taǵdyry, ulttyń bolmys qasıeti onyń shyǵarmalarynyń altyn arqaýy. Onyń qalamynan týǵan «Kúı», «Dala», «Kúıshi», «Qulager» sııaqty on beske jýyq kólemdi poema qazaq poezııasynyń injý marjany bolyp tabylady. І.Jansúgirovtyń prozalyq shyǵarmalarynyń ishindegi kólemdisi - «Joldastar» romany. Munda qazaq saharasyndaǵy eńbek adamdarynyń turmys tirshiligin, azattyqty kóksegen arman ańsaryn, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń dúmpýin sýretkerlikpen ashyp kórsetedi. Qalamger ádebıet syny men aýdarma salasynda da ónimdi eńbektendi. A.Pýshkınniń kóptegen óleńderine qosa, «Evgenıı Onegın» romanyn qazaq tiline alǵash ret tolyq aýdardy. Sondaı-aq, M.Lermontovtyń, A.Gorkııdiń, N.Nekrasovtyń, V.Maıakovskııdiń kóptegen shyǵarmalaryn qazaq tiline tárjimalady.
Elimizde birneshe mektepke, kóshege, aýdanǵa, eldi-mekenge, Taldyqorǵan qalasyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıtetine І.Jansúgirovtyń esimi berildi. 1994 jyly ýnıversıtettiń qarsy aldyndaǵy alańǵa aqynnyń qoladan quıylǵan eskertkishi ornatyldy. Taldyqorǵanda aqynnyń ómiri men shyǵarmalaryna arnalǵan ádebı-memorıaldyq murajaı jumys isteıdi.
7 3 jyl buryn (1941) belgili akter, Qazaqstan Respýblıkasynyń halyq ártisi, KSRO Kınematografıster odaǵynyń úzdigi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty YQTYMBAEV Nurjuman Baıjumanuly dúnıege keldi.
Almaty oblysy Kerbulaq aýdanynda týǵan. Almaty mýzyka ýchılışesin, Panfılov pedagogıkalyq ýchılışesin jáne «Qazaqfılm» stýdııasy janyndaǵy akterlik stýdııany bitirgen, Qazaq Memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn támamdaǵan. Kınodaǵy mansaby kezdeısoq bastalǵan. Bolashaq kınoakterdiń aýylyna kelgen «Mazasyz tań» fılminiń túsirý toby ony fılmge túsirýge shaqyrady. 1968 jyldan «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń akteri.
Akter kınoda árqıly bolmysty, minezdi keıipkerler beınesin jasady, mysaly, «Adamdar arasyndaǵy bóltiriktegi» tuıyq, qatań minezdi, «Stalınge syılyqtaǵy» jumsaq minezdi, biraq birbetkeı, al «Barlaýshydaǵy» qarapaıym, shyǵysqa tán danalyq kórinetin keıipkerler, taǵy basqalar. Akterdiń sońǵy jumystarynan frantsýz akteri J.Depardemen birlesip túsken «Kesh oıanǵan mahabbat» fılmin ataýǵa bolady. Akter anımatsııalyq lentalardy dybystaýǵa da qatysady. («Qadyrdyń baqyty», 2000).
2007 jyly «Jol qaraýshy» fılmindegi roli úshin «Adal júrek» kınofestıvalinde Bas júldeni, 2009 jyly «Sháken juldyzdary» festıvaliniń eń úzdik akteri, 2009 jyly Cheboksarydaǵy MKF - «Stalınge syılyq», «eń úzdik er roli úshin» syılyǵyn, Qasym roli úshin Búkilamerıkalyq ónerdi qoldaý assotsıatsııasynyń arnaıy júldesine («Stalınge syılyq») ıe bolǵan.
6 7 jyl buryn (1947) M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatrynyń aktrısasy MEŃDIıAROVA Shámshágúl Myrzabekqyzy dúnıege keldi.
Taldyqorǵan oblysynda týǵan. Teatr stýdııasynyń akterlik fakýltetin, Qazaq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń tarıh fakýltetin bitirgen.
Qazaqfılm» kınostýdııasynyń «Saıtan kópir» (Ana), «Surapyl Surjekeı» (Syrǵa), fılmderine túsken, birqatar spektaklderde oınaǵan.
6 4 jyl buryn (1950) Qazaqstan Respýblıkasynyń Kýveıttegi jáne Bahreındegi Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi TASYMOV Baqtııar Sardarbekuly dúnıege keldi.
Ózbekstan Repýblıkasynda týǵan. Tashkent memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1976-1991 jyldary «Mektep» baspasynda arab tili men ádebıeti redaktory, arab redaktsııasynyń meńgerýshisi, aǵa redaktory. 1991-1993 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń dotsenti. 1993-1995 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy SІM birinshi hatshysy, bólim meńgerýshisi. 1995-1997 jyldary - QR-nyń Egıpettegi elshiliginiń birinshi hatshysy, keńesshisi. 1997-1999 jyldary - QR SІM bólim bastyǵy, keńesshisi. 1999-2003 jyldary - QR-nyń Saýd Arabııasyndaǵy elshiliginiń birinshi hatshysy, keńesshisi. 2003-2004 jyldary - QR SІM bólim bastyǵy. 2004-2006 jyldary QR-nyń Qyrǵyzstandaǵy elshiliginiń keńesshisi. 2006-2008 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasynyń Saýd Arabııasy Koroldigindegi keńesshi-ýákili. 2008-2011 jyldary - QR-nyń Egıpet Arab Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi. 2008-2011 jyldary - QR-nyń Sırııa Arab Respýblıkasyndaǵy, Marokkodaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi mindetin qosa atqarýshy. 2011-2012 jyldary - QR-nyń Saýd Arabııasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi. Qazirgi qyzmetinde - 2012 jylǵy mamyrdan beri.
„Arab tilin ózdiginen úırený", „Arab tili: 11 synyp oqýlyǵy", „Arab tiliniń álippesi", „Saýd Arabııasy: Korol Fahd Ibn Abdýl Azız Ál-Saýdtyń jasampazdyq dáýiri" kitaptarynyń avtory.
60 jyl buryn (1954) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi ishki saıasat bóliminiń meńgerýshisi QÝANYShEV Japsarbaı Іlııasuly dúnıege keldi.
Almaty oblysynda týǵan. Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn, KSRO Ǵylym akademııasy Tarıh ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1979-1992 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasy Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń laboranty, kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, ǵalym-hatshysy. 1992-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń sektor meńgerýshisi, sarapshy-referenti. 1996-2004 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik hatshysynyń keńesshisi qyzmetin atqarǵan. 2004-2008 jyldary - QR Prezıdenti Ákimshiligi basshysynyń hatshylyq meńgerýshisi. 2008-2012 jyldary - QR Prezıdenti Ákimshiliginiń ınspektory, sektor meńgerýshisi, ishki saıasat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary. Qazirgi qyzmetinde 2012 jylǵy qańtardan bastap isteıdi.
Negizgi ǵylymı jumystary qoǵamdyq-saıası jáne ultaralyq máselelerin zertteýge arnalǵan. 60-qa jýyq ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik eńbegi, sonyń ishinde 1 monografııasy jaryq kórgen. Ol Qazaqstan tarıhy oqýlyǵy men oqý quralyn jazýǵa qatysqan.
5 8 jyl buryn (1956) Aqmola oblysy ákiminiń orynbasary, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory ÁDІLBEKOV Dáýren Zekenuly dúnıege keldi.
Novosibir elektrotehnıkalyq ınstıtýtyn, Máskeýdiń halyq sharýashylyǵy akademııasyn bitirgen. Eńbek jolyn 1974 jyly Semeı oblysy Úrjar aýdany «Bahty» keńsharynda bastaǵan. Keıinnen Almaty qalasyndaǵy №1 Trolleıbýs parkinde sheber, aǵa sheber, tseh bastyǵy, Tramvaı deposynyń bas ınjeneri, dırektory bolǵan. 1989-1992 jyldary - Almaty qalasy Sovet aýdandyq atqarý keńesi tóraǵasynyń orynbasary. 1992-1994 jyldary - Almaty qalasy Sovet aýdandyq ákimshiligi basshysynyń birinshi orynbasary. 1994 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanǵan. 1995-1997 jyldary - Qazaqstannyńkásipkerlikti damytý jáne qoldaý ortalyǵy bas dırektorynyń birinshi orynbasary. 1997-1998 jyldary - Kókshetaý oblysy ákiminiń birinshi orynbasary, Soltústik Qazaqstan oblystyq ekonomıka basqarmasynyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Premer-mınıstri Keńsesi Saraptama-taldaý bóliminiń sektor meńgerýshisi. 1998-2004 jyldary - Aqmola oblysy ákiminiń orynbasary, Kókshetaý qalasynyń ákimi. 2004-2005 jyldary - Aqmola oblysy ákiminiń orynbasary. 2005-2006 jyldary - Kókshetaý ekonomıka jáne menedjment ınstıtýty kafedrasynyń professory. 2006-2008 jyldary - «Qazaqstan temir joly» Ulttyq kompanııasy» aktsıonerlik qoǵamy «Temir jol jylý» aktsıonerlik qoǵamynyń vıtse-prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrligi Ekologııalyq retteý jáne baqylaý komıtetiniń Esil departamenti bastyǵynyń mindeti atqarýshysy, Kókshetaý ekonomıka jáne menedjment ınstıtýty kafedrasynyń professory qyzmetterin atqarǵan. Qazirgi qyzmetinde 2008 jyldyń qazan aıynan bastap isteıdi.
«Qurmet» ordenimen, «Astana» medalimen marapattalǵan.
4 9 jyl buryn (1965) QR Óńirlik damý mınıstrliginiń Qurylys jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq isteri komıteti tóraǵasynyń orynbasary ÁBDІRAIYMOV Ǵalymjan Raıluly dúnıege keldi.
Jambyl oblysynda týǵan. Jambyl gıdromelıoratıvti-qurylys ınstıtýtyn, «Turan» Ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn kolhozda sheber bolyp bastady, ártúrli qurylym uıymdary men mekemelerinde jaýapty qyzmetter atqardy.
Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne saýda mınıstrliginiń Qurylys jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq isteri jónindegi komıteti Memlekettik sáýlet-qurylys baqylaý, akkredıtteý jáne attestattaý basqarmasynyń dırektory boldy. Qazirgi qyzmetinde - 2013 jyldan beri.
11 7 jyl buryn (1897-1974) fashıstik Italııadan KSRO-ǵa ketken ıtalıan arıstokraty, avıakonstrýktor Robert BARTINI dúnıege keldi.
11 6 jyl buryn (1898-1997) Malavıdiń táýelsizdigi jolyndaǵy kúresker, memleket jáne partııa qaıratkeri, 1963 jyldan 1994 jylǵy deıingi ómirlik prezıdent jáne dıktator Hastıngs KAMÝZÝ BANDA dúnıege keldi.
9 2 jyl buryn (1922-1999) horvat memleket jáne saıası qaıratkeri, 1990-1999 jyldardaǵy Horvatııa prezıdenti, Horvatııa marshaly, dıktator Frano TÝDJMAN dúnıege keldi.
7 1 jyl buryn (1943) Islandııanyń besinshi prezıdenti Olafýr Ragnar GRIMSSON dúnıege keldi.
6 9 jyl buryn (1945) Abhazııa Respýblıkasynyń birinshi prezıdenti (1990-2005 jyldar) ARDZINBA Vladıslav Grıgorevıch dúnıege keldi.
6 1 jyl buryn (1953) Kambodja koroli, sıanýktyń jáne patshaıym Monıattyń uly, Kambodjanyń ıÝNESKO-daǵy burynǵy turaqty ókili Norodom SIAMONI dúnıege keldi.