14 qyrkúıek. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
ATAÝLY KÚNDER
Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Otbasy kúni. QR Prezıdentiniń 2013 jylǵy 1 naýryzdaǵy №511 Jarlyǵyna sáıkes QR Prezıdentiniń 1998 jylǵy 20 qańtardaǵy «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy kásibı jáne basqa da merekeler týraly» №3827 Jarlyǵyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi, oǵan sáıkes qyrkúıek aıynyń árbir ekinshi jeksenbisi repýblıkada Otbasy kúni bolyp atalyp ótiledi.
Baıqal kóli kúni. Reseıde jyl saıyn qyrkúıektiń ekinshi jeksenbisinde atalyp ótelide.
Den ozera Baıkal
Búkilálemdik tyrnalar kúni. Álemniń kóptegen elderinde qyrkúıektiń ekinshi jeksenbisinde jyl saıyn merekelenedi. Mereke tyrmalardyń tabıǵatta ósip-ónýin saqtaý problemasyna arnalǵan.
14 qyrkúıek, JEKSENBІ
ESTE QALAR OQIǴALAR
9 4 jyl buryn (1920) Qazaqstan tarıhynda birinshi ret ádilet halyq komıssary bolyp Ǵubaıdolla Álibekov taǵaıyndaldy. Ol basshylyq jasaǵan tusta qalyń maldy toqtatý, barymta týraly jáne t.b. dekretterdiń eń alǵashqy jobalary jasaldy. 1920 jyldyń aıaǵyna taman onyń basshylyǵymen respýblıkada 231 sot jáne 111 tergeý ýchasktleri quryldy.
7 8 jyl buryn (1936) Almatynyń shyǵys bóliginde Frýnze aýdany quryldy. Alǵashqy aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy Raqymjan Qılybaev, al Halyq depýtattary aýdandyq keńesi Atqarý komıtetiniń tóraǵasy Aleksandr Fılonov boldy. 1980 jyly kórshiles jańa aýdannyń uıymdasýyna baılanysty munyń aýmaǵy jáne shekarasy ózgerdi. Soltústiginde Paster, Dobrolıýbov, Orynbor kósheleri arqyly Moskva aýdanymen, batysynda Fýrmanov kóshesi arqyly Sovet jáne Kalının aýdandarymen shektesse, shyǵysynda jáne ońtústiginde qala shegine deıin sozyldy. 1995 jylǵy jeltoqsannyń 12-inde Almaty qalalyq máslıhatynyń sheshimine sáıkes Medeý aýdany bolyp ózgertildi. Bul aýdan Almaty qalasyndaǵy eń ádemi jáne ulttyq sáýlet elementteri, tóńireginiń tabıǵat sulýlyǵy jáne qurylys ındýstrııasynyń jetistikteri úlken talǵampazdyqpen úndestik tapqan aýdandardyń biri bolyp esepteledi.
2 2 jyl buryn (1992) Qazaqstannyń ónerkásipshileri men kásipkerleriniń alǵashqy sezi ótti.
1 4 jyl buryn (2000) І.Omarov atyndaǵy Qostanaı oblystyq qazaq drama teatry ashyldy. Teatr ujymyn Almatydaǵy óner akademııasynyń túlekteri men Qazaqstannyń mádenıet qaıratkeri Q.Esenqulov, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi Sh.Esenqulova, akterler Ó.Muqashev, M.Japarov, A.Qasymova, Q.Bekaıdarov, L.Ediresova, Z.Baltabaeva, Z.Ábdihalyqova, t.b. qurady. Repertýarynda S.Júnisovtiń «Abylaı han», «Jaraly gúlder», «Mahambet», N.Hıkmettiń «Farhad - Shyryn», Lope De Veganyń «Shóp qoryǵan ıt», B.Jákıevtiń «Áke taǵdyry», M.Áýezovtiń «Aıman - Sholpan», Ǵ.Músirepovtiń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý», B.Uzaqovtyń «Úmit», t.b. spektaklderi bar. Ujym gastroldik saparmen Qazaqstannyń birqatar qalalarynda, Reseıdiń Troıtsk qalasynda bolyp, óner kórsetken.
1 1 jyl buryn (2003) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Nazarbaev Atyraý oblysynyń Mahambet aýdanyna sapary barysynda jańa meshittiń jáne Mahambet Ótemisuly atyndaǵy aımaqtyq-tarıhı murajaıdyń ashylý saltanatyna qatysty.
Osy kúni Atyraý qalasynda ıÝNESKO sheńberinde atap ótilgen Mahambet Ótemisuly mereıtoıyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa bastaldy.
10 jyl buryn (2004) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev Sot júıelerin reformalaý maqsatynda «Mamandandyrylǵan sot ákimshilikterin qurý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy.
9 jyl buryn (2005) «Qazatomónerkásip» Ulttyq atom kompanııasy saıtynyń tanystyrylymy boldy.
Wi-Fi ınternet jelisiniń symsyz tehnologııasyna kirýdi «2Day Telekom» qamtamasyz etedi. Kompanııa eki baǵytta qoldanylatyn basqa da materıaldardy jáne ýrandy eksport pen ımportqa shyǵaratyn ulttyq operatorlardyń biri bolyp tabylady. Kompanııanyń 100% aktsııasy Qazaqstan Respýblıkasynyń energetıka jáne mıneraldy resýrstar mınıstrligine tıesili. «Qazatomprom» 1997 jyly qurylǵan kúninen bastap ýrandy óndirýdi 795 tonnadan (dúnıejúzi boıynsha 13-shi oryn) 3363 tonnaǵa (dúnıejúzi boıynsha 3-shi oryn) deıin jetkizgen. 2010 jyly ýran óndirýdi 15 myń tonnaǵa deıin qarqyndy damytý baǵdarlamasy qarastyrylǵan. Qyzyqtyratyn barlyq aqparatty www.kazatomprom.kz. saıtynan álemdegi keń taraǵan segiz tilde málimet alýǵa bolady.
9 jyl buryn (2005) Almatydaǵy Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıynyń kórme zalynda Birinshi halyqaralyq dızaın festıvali ashyldy.
Uıymdastyrýshysy - Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet, aqparat jáne sport mınıstrligi jáne Qazaqstannyń dızaınerler odaǵy, «Kazeksposervıs» kórme kompanııasy jáne Almaty qalasynyń ákimshiligi.
Festıval aıasynda «Jarnama jáne Polıgrafııa» VIII Halyqaralyq qazaqstandyq kórme, «Bıznes-sývenır» kórmesi, sonymen qatar «Baıterek-dızaın-2005» jáne Almaty qalasynyń tarıhı ortalyǵyn tujyrymdaıtyn jáne óńdeıtin halyqaralyq praktıkalyq semınar ótkizildi.
5 jyl buryn (2009) ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti professory Saǵyndyq Satybaldınniń «Qazaqstan ǵasyrlar asýynda» atty týyndysynyń tanystyrylymy ótti.
Ǵalym kitapta Qazaqstannyń 55-jyldyq ekonomıkalyq damýyna ǵylymı taldaý jasaǵan. Eńbegin «Qazaqstan keshe», «Qazaqstan búgin», «Qazaqstan erteń» dep úsh kezeńge bólip qarastyrǵan.
46 jyl buryn (1968) KSRO «Zond-5» zymyranyn ushyrdy. Ol Aıdy aınalyp ótip Jerge oralǵan tuńǵysh zymyran. Bul KSRO-nyń Aıǵa adam túsirý baǵdarlamasynyń bastamasy bolatyn. Biraq, kelesi «Zond» qonýǵa bet alǵanda apatqa ushyrady.
ESІMDER
120 let nazad (1894-1935) kórnekti qoǵam qaıratkeri, aýyz ádebıeti úlgilerin jınaýshy, aýdarmashy BARJAQSIN Ahmet dúnıege keldi.
Atbasar ýezi Jezdi bolysy nda týǵan. Atbasar qalasyndaǵy 2 synypty orys - qazaq mektebin, muǵalimder semınarııasyn ( Omby , 1918), Omby aýyl sharýashylyǵy ınternatyn (1922), Máskeý ádebıet ınternatyn (1926) bitirgen. « Birlik» mádenı-aǵartý uıymyn qurýǵa atsalysqan. 1920 jyly Aqmola ýezdik revkomy qazaq bóliminiń, 1921 jyly Aqmola gýbernııasynyń atqarý komıtetiniń, 1923-24 jyly Qazaq tutynýshylar odaǵynyń tóraǵasy, 1925 jyly OAK janyndaǵy Ult bıýrosynyń nusqaýshysy, Ortalyǵy tutynýshylar qoǵamy odaǵynyń ( Tsentrosoıýz ) Berlındegi ókili, 1928 jyly Aqtóbe oblysy aýyl sharýashylyǵy bankiniń meńgerýshisi boldy. 1928 jyly jeltoqsanda bolshevıkter partııasy qatarynan óz erkimen shyqty. 1929 jyly sáýirde «partııa bedelin tókti», «trotskııshil» degen aıyppen qamaýǵa alynyp, Batys Sibirge jer aýdaryldy. 1933 jyly jazasyn ótep kelip, Omby aýyl sharýashylyǵy ınternatyna oqytýshy bolyp jumysqa ornalasty. 1934 jyly 15 naýryzda OGPÝ úshtigi RKFSR qylmys zańynyń 58-babynyń 10-, 11-tarmaǵyna «sáıkes» Barjaqsındi ekinshi ret Batys Sibirge 5 jylǵa jer aýdaryp, 1935 jyly OGPÝ úshtiginiń úkimimen atyldy. Áleýmettik tóńkerister zamanynda ómir súrgen Barjaqsın óziniń qysqa ǵumyrynda artyna mol ádebı, ǵylymı mura qaldyrdy. Ol qazaqtyń 1710 maqal-mátelin jınap, 1915 jyly tuńǵysh ret « Myń bir maqal» kitabyn qazaq , orys tilderinde shyǵardy. Oqý-aǵartý máselesi, áıel teńdigi jaıly maqalalary men áńgimeleri « Qazaq» , « Alash» , « Saryarqa» , « Úsh júz» gazetterinde, « Aıqap» jýrnalynda basyldy. L.N. Tolstoıdyń áńgimelerin aýdaryp, « Aıqap» jýrnalynda, « Erterek bilseń jasyrma» atty maqalasy Orys geografııalyq qoǵamynyń «Jazbalarynda» (1916 jyly, 28-tamyzda.) jarııalandy. 1927 jyly «Elge sharýa kooperatıvi men tutyný kooperatıviniń qaısysy qolaıly?», «Tutyný dúkeniniń isin qalaı júrgizý kerek?» degen kitapshalary jaryq kórdi. 1937 jyly Baspahana men ádebıet isi jónindegi Bas basqarmasy Barjaqsınniń «Myń bir maqal» degen kitabyn halyqqa zııandy kitaptar qataryna qosyp, paıdalanýdan shyǵardy. Barjaqsın muralary áli tolyq zerttelmegen.
79 jyl buryn (1935) ǵalym, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy Injenerlik akademııasynyń jáne Halyqaralyq ınjenerlik akademııasynynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasynyń Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker BAIMURATOV Oraz dúnıege keldi.
Soltústik Qazaqstan oblysynyń Býlaev aýdanynda (qazirgi Maǵjan Jumabaev aýdany) týǵan. Máskeý altyn jáne tústi metalldar ınstıtýtyn bitirgen.
1964-1980 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasy Ekonomıka ınsıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri, ǵalym-hatshysy, bólim meńgerýshisi. 1980-1994 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym akademııasy Óndiris kúshin zertteý jónindegi keńesi tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy, KSRO Joǵarǵy Keńesi Respýblıkalar Keńesi tóraǵasynyń orynbasary. 1994-1995 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi Qarjy jáne bıýdjet jónindegi komıtetiniń tóraǵasy. 1995-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasy Prezıdentiniń keńesshisi qyzmetterin atqarǵan. 1996 jyldan - Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıteti janyndaǵy Qarjy-banktik menedjment ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory bolǵan.
Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń 12-, 13-shaqyrylymynyń depýtaty, KSRO Joǵarǵy Keńesiniń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy ǵalymdar, ınjenerler jáne bilgir mamandar Odaǵynyń prezıdenti, Halyqaralyq ǵylymı ınjenerlik birlestikter Odaǵynyń vıtse-prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy Injenerler akademııasynyń Ekonomıka bólimshesi tóraǵasynyń birinshi orynbasary boldy.
«Metody otsenkı ı analıza effektıvnostı kapıtalnyh vlojenıı», «Effektıvnost naýchnyh ıssledovanıı», «Ekonomıcheskıe prıorıtety», «Naýka ı proızvodıtelnye sıly», «Natsıonalnaıa ekonomıcheskaıa sıstema» atty eńbekteri men 230 astam ǵylymı jarııalanymdardyń avtory.
Medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
7 4 jyl buryn (1940) ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim berý isiniń úzdigi SEIІTQASYMOV Ǵabdyǵappar Saǵıtuly dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen.
1963-1969 jyldary - Qostanaı oblysynyń Jangeldi aýdanynyń bas ekonomısi. 1969-1973 jyldary - Qazaq aýylsharýashylyǵy ekonomıkalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi. 1973-1993 jyldary - Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetinde ǵylymı basshylyq, 1993-1999 jyldary - Qazaq memlekettik basqarý akademııasynyń prorektory. 1999-2001 jyldary - Astana qalasyndaǵy T.Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıteti bólimshesiniń dırektory. 2001-2007 jyldary Qarjy jáne nesıe ınstıtýtynyń rektory qyzmetterin atqarǵan.
Ǵylymı jumystary aýylsharýashylyq ekonomıkasy men qarjy jáne bank isi salasyna baǵyttalǵan. Ol astyq daıyndaýdyń ekonomıkalyq tıimdiligin anyqtaýdyń jańa kórsetkishter júıesin, astyq ósirý, tasymaldaý, daıyndaý, saqtaýdyń ekonomıkalyq keshendi zertteýdiń ǵylymı ádisterin jasady. 160-tan asa ǵylymı eńbektiń, onyń ishinde oqý-ádistemelik quraldardyń, 20 monografııa men oqýlyqtardyń avtory.
«Zolotoı Orel» ordenimen, «Astanaǵa 10 jyl», Ybyraı Altynsarın atyndaǵy, Ahmet Baıtursynov atyndaǵy medaldarmen, «Qazaqstan Respýblıkasy ǵylymynyń damýyna qosqan zor eńbegi úshin» tós belgisimen marapattalǵan.
6 8 jyl buryn (1946) Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń basqarma tóraǵasy, sýretshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, professor ÓMІRBEKOV Baıtursyn Esjanuly dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Eskeldi aýdanynda týǵan. Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti) bitirgen. Eńbek jolyn atalmysh oqý ordasynyń oqytýshysy bolyp bastaǵan. 1978-1993 jyldary Almaty teatr jáne kórkemsýret ınstıtýtynyń prorektory bolǵan. 1994-2007 jyldary - Ábilhan Qasteev atyndaǵy Memlekettik óner murajaıynyń dırektory. 2007-2009 jyldary - Qazaq ulttyq óner akademııasynyń professory. 2009 jyldyń sáýirinen - qazirgi qyzmetinde.
Úsh kitaptyń, 2 albomnyń, 50-den asa baspa jumystyń avtory.
6 5 jyl buryn (1949) Shtattyq ulttyq komandalar jáne sport rezervi dırektsııasynyń qysqy sport túrleri bóliminiń bastyǵy ABOIMOV Vıktor Andreevıch dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qaraǵandy pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1969 jyly - Qaraǵandy oblystyq sport komıtetiniń nusqaýshysy. 1969-1976 jyldary - KSRO-nyń júzýden ulttyq qurama komandasynyń múshesi. 1976-1986 jyldary jattyqtyrýshylyq jumysta. 1986-1991 jyldary - !almaty oblystyq «Dınamo» keńesiniń sýdaǵy sport túrinen BJSM dıreektory. 1991-2006 jyldary - Qazaq KSR jastar isi, dene tárbıesi jáne sport jónindegi memlekettik komıtetinde, QR jastar isi sport jáne týrızm mınıstrliginde, QR sport jáne týrızm agenttiginde, Mádenıet, aqparat jáne sport mınıstrliginde jumys istedi. 2006-2008 jyldary - QR Sport jáne týrızm mınıstrliginde Sport komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 2008-2012 jyldary - QR sport jáne týrızm mınıstrliginde shtattyq ulttyq komandalar dırektsııasy dırektorynyń orynbasary. 2012 jyly QR Sport jáne dene shynyqtyrý agenttiginde sporttyq jazǵy túrleri basqarmasynyń bastyǵy. Qazirgi qyzmetinde - 2012 jyldan beri. «eren eńbegi úshin» medvalimen marapattalǵan.
50 jyl buryn (1964) «Alash aınasy» gazetiniń bas redaktory, belgili jýrnalıst JANBOLAT Serikbek Meırambekuly dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Qazaq televızııasynda jastar baǵdarlamasynyń redaktory, «Baǵdar» kommertsııalyq stýdııasy bas redaktorynyń orynbasary bolyp jumys jasady. 1997-2002 jyldary - «Aqsham» aqparattyq baǵdarlamasynyń redaktory, «Sálem, Qazaqstan» aqparattyq oıyn-saýyq baǵdarlamasynyń prodıýseri, «Habar» agenttiginiń «Jeti kún» taldamalyq baǵdarlamasynyń júrgizýshisi jáne redaktory. 2004 jyldan - «Aıqyn» gazetiniń bas redaktory boldy.
4 9 jyl buryn (1965) Reseı Federatsııasy Úkimetiniń tóraǵasy MEDVEDEV Dmıtrıı Anatolevıch dúnıege keldi.
Lenıngradta týǵan, otbasyndaǵy jalǵyz bala boldy. Mektepten keıin Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin jáne aspırantýrasyn bitirdi. 1990-1997 jyldary Sankt-Peterbor memlekettik ýnıversıtetinde oqytýshylyq qyzmette boldy. Sonymen qatar 1990-1995 jyldary Lenıngrad qalalyq keńesiniń tóraǵasy Anatolıı Sobchaktyń kómekshisi, Sankt-Peterbor merııasynyń syrtqy baılanystar komıtetiniń sarapshysy boldy. 1997-1998 jyldary «Ilım Palp Interpraız» korporatsııasynyń quqyqtyq qyzmet basshysy bolyp jumys istedi. 1999 jyly RF Úkimetiniń apparaty jetekshisiniń orynbasary, al 1999-200 jyldary B.N.Eltsın ketkennen keıin Reseı Prezıdenti ákimshiligi basshysynyń orynbasary body, V.V.Pýtınniń saılaýaldy shtabyn basqardy. 2000 jylǵy maýsymda prezıdenttik saılaýdaǵy V.V.Pýtınniń jeńisinen keıin Prezıdent Ákimshiligi basshysynyń birinshi orynbasary qyzmetine turdy. 2000-2001 jyldary - «Gazprom» AAQ Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy, 2002 maýsymnan 2008 jylǵy mamyr aıyna deıin - «Gazprom» AAQ Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy. 2003 jylǵy qazannan 2005 jylǵy qarashaǵa deıin - Reseı Prezıdenti Ákimshiliginiń basshysy. 2003 jylǵy 12 qarashada - RF Qaýipsizdik Keńesiniń múshesi, al 2004 jylǵy sáýirde Reseı Qaýipsizdik keńesiniń turaqty múshesi mártebesine ıe boldy. 2005-2008 jyldary Reseı Prezıdenti janyndaǵy ulttyq basymdyqty jobalar men demografııalyq saıastty júzege asyrý jónindegi keńestiń birinshi orynbasary. 2005 jyldan RF Úkimeti tóraǵasynyń orynbasary. 2006-2008 jyldary Ulttyq basymdyqty jobalar jónindegi keńes tóralqasynyń tóraǵasy. 2008 jylǵy 2 naýryzda Reseı Prezıdenti bolyp saılanyp, bul qyzmetti 2012 jylǵy 7 mamyrǵa deıin atqardy. Qazirgi qyzmetinde - 2012 jylǵy 8 mamyrdan beri.
25 4 jyl buryn (1760-1842) ıtalıan kompozıtory Lýıdjı KERÝBINI dúnıege keldi.
15 5 jyl buryn (1859-1927) Latvııa Respýblıkasynyń tuńǵysh prezıdenti ıAnıs Krıstapovıch ChAKSTE dúnıege keldi.
10 1 jyl buryn (1913-1971) Gvatemala memleket qaıratkeri, qorǵanys mınıstri, 195191954 jyldardaǵy Gvatemala prezıdenti Hakobo Arbens GÝSMAN dúnıege keldi.
8 2 jyl buryn (1932) keńestik jáne reseılk telejúrgizýshi, televızııa dıktory, akter, KSRO halyq ártisi KIRILLOV Igor Leonıdovıch dúnıege keldi.