13 maýsym. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
13 maýsym, JUMA
Reseı jeńil ónerkásip qyzmetkerleriniń kúni. Maýsymnyń ekinshi jeksenbisinde atap ótiledi. 1980 jylǵy qazannyń 1-de KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmy «Merekelik jáne ataýly kúnder týraly» Jarlyǵymen bekitilgen.
ESTE QALAR OQIǴALAR
90 jyl buryn (1924) Orynborda qazaq ǵalymdarynyń 1-shi sezi bastaldy. Maýsymnyń 18-ne deıin deıin sozylǵan bul jıynda qazaq folkloryn jınaý, zertteý týraly qaýly qabyldandy. 20 jyl buryn (1994) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Energetıka jáne janar-jaǵarmaı resýrstary mınıstrliginiń negizinde Munaı jáne gaz óndirisi mınıstrligi quryldy. 1997 jyly naýryzdyń 4-inde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen mınıstrlik taratylyp, is júrgizý jáne múlkin basqarý ókilettigi Qazaqstan Respýblıkasy Energetıka jáne mıneraldyq resýrstar mınıstrligine berildi.
1 8 jyl buryn (1996) Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen energetık, tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA-nyń akademıgi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Shafyq Shókınge «Halyq qaharmany» ataǵy berildi.
1 6 jyl buryn (1998) Germanııada Qazaqstannyń mádenı kúnderi bastaldy.
1 3 jyl buryn (2001) Almatyda I respýblıkalyq «Bóbek» shaqyrady» festıvali ótti.
8 jyl buryn (2006) «Qazaqstan qaǵazy» AQ-ynyń enshiles qurylymy - «Qazqaıtalamashıkizat» kompanııasy ATS110-75 avtomatty presteý qurylǵysyn iske qosty. Qurylǵy saǵatyna 12 tonna, táýligine 280 tonna presstelgen qaǵaz qaldyǵyn óndiredi. Onyń alıýmınıı bankiler, qaǵaz qoraptar, tetrapaket, plastık ydystar jáne RET shólmekterin óńdeı alatyn artyqshylyqqa ıe ekendigin de aıta ketken jón. Habardar ete ketsek, «Qazqaıtalamashıkizat» kompanııasy qaǵaz qaldyqtaryn jınap, presteýmen aınalysady.
8 jyl buryn (2006) Almatydaǵy Ulttyq ınjenerlik akademııada tanymal ǵalym Nádir Nádirovtyń basqarýymen orys tilindegi «Kún sáýlesi qubylýynyń fızıka-hımııalyq negizderi» kitabynyń tanystyrylymy ótti. Mamandar men kópshilik qaýymǵa arnalǵan bul kitapta bıosferany qorǵaý, adamzattyń energetıkalyq qýat kózderine degen qajettiligin qamtamasyz etýge jáne únemdeýge arnalǵan joǵary tehnologııany engizý máseleleri baıandalǵan. «Qazaqstannyń ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq baǵdarlamasynyń strategııalyq baǵytynyń biri - elimizdi energetıkalyq qýat kózderimen qamtý. Bul máseleni tıimdi sheshý - el bolashaǵyn damytýdyń kepili. Halyq sanynyń ósýi men ekonomıkalyq damý úrdisinde energetıkaǵa degen suranys, ásirese, damýshy elderde jyl asqan saıyn eselene túsýde. Onyń ústine, ken óndirý, tasymal, qaıta óńdeý, munaı jáne munaı ónimderin paıdalaný tabıǵatqa keri áserin tıgizýde», dep jazady osy kitaptyń kirispe sózinde akademık Baqytjan Jumaǵulov. Jyl saıyn Ulttyq ınjenerlik akademııasynda ótkizilip turatyn «Kún sáýlesi qubylýynyń fızıka-hımııalyq negizderi» ǵylymı-tájirıbelik semınarynda osy jaǵdaılarǵa aıryqsha nazar aýdarylady. Kitap Ulttyq ınjenerlik akdemııasynyń qurylǵanyna 15 jyl tolýyna arnaldy. Bul eńbektiń jaryq kórýine akademık Nádir Nádirovtiń halyqaralyq gýmanıtarlyq qory demeýshilik kórsetken.
7 jyl buryn (2007) Halyqaralyq baspasóz ortalyǵynda «Surapyl jyldar qurbandaryna taǵzym» atty kitaptyń tanystyrylymy boldy.
Oǵan Aqmola oblysynyń 400-den astam maıdangerlerdiń shyǵarmalary endi. Kitapta Talǵat Bıgeldınov, Rahymjan Qoshqarbaev, Álmuqan Sembınov syndy batyrlar týraly estelikter jınaqtalyp, Aqmola oblysynan shyqqan áskerı dıvızııalardyń erlikteri baıandalady. Uly Otan soǵysy kezinde Aqmola oblysynan 70 myńnan astam azamat maıdanǵa attanǵan bolatyn.
Eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵan Talǵat Begeldınov 1922 jyly Aqmola oblysynyń Aqmola aýdany Maılybalaq aýylynda dúnıege keldi. Orynbor jáne Saratov qalalaryndaǵy áskerı avıatsııa ýchılışesin, Áskerı-áýe akademııasyn bitirip 1956 jylǵa deıin KSRO Qarýly Kúshterinde komandırdiń orynbasary jáne avıatsııa polkinde shtab bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. 1956 jyldan zapastaǵy avıatsııanyń general-maıory. Talǵat Begeldınov atyndaǵy Halyqaralyq qaıyrymdylyq qordyń prezıdenti. Bul qor Qazaqstan Respýblıkasynyń jáne shetelderdiń memlekettik jáne qoǵamdyq uıymdarymen birlesip jumys isteıdi. 1945,1985 jáne 1995 jyldarǵy Jeńis sherýine qatysqan. «Ily atakýıýt», «305 reıdov» jáne «Srajenıe v vozdýhe» kitaptarynyń avtory. Lenın, eki márte Qyzyl Tý, І-,ІІ dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz, Aleksandr Nevskıı, ІІІ-dárejeli Dańq ordenderimen jáne medaldarymen marapattalǵan. Almatyda turady.
Qoshqarbaev Raqymjan (1924-1988) Aqmola oblysynyń Taıtóbe aýylynda ómirge kelgen. 1945 jylǵy 30 sáýirde ol jaýynger Grıgorıı Býlatovpen birge Keńes áskerleri arasynan Reıhstagqa aldymen jetip, jeńis týyn tikti. Berlındegi Reıhstagqa tý tigip, qazaqtyń naǵyz batyr ult ekendigin dáleldegen qaısar azamat Raqymjan Qoshqarbaevqa 1999 jyly táýelsiz elimizdiń «Halyq qaharmany» ataǵy berildi. R.Qoshqarbaev 1988 jyly 10 tamyzda Almatyda qaıtys boldy.
Úzdik barlaýshy Álmuqan Sembınov (1924-1972) Aqmola aýdanynyń Jańabirlik aýylynda dúnıege kelgen. 1943 jyldyń qaqaǵan qysynan jeńistiń jyly samaly soqqanǵa deıin maıdannyń alǵy shebinde bolǵan ardagerdiń joly erlikke toly. Ol óziniń senimdi serikteri Danıl Lebedkın jáne Nıkolaı Belovpen birge jaý bekinisinen talaı ret «til» alyp kelip, olardyń josparlary men qupııa isterin ashyp, jeńis kúnin jaqyndatýǵa kóp úles qosqan. Qyzyl Juldyz, І, ІІ, ІІІ dárejeli «Dańq» ordenderimen, medaldarmen. Búgingi tańda Astana qalasynyń bir kóshesi maıdanger atamyzdyń esimimen atalady.
3 jyl buryn (2011) Qazaqstan Ulttyq banki men Qytaı halyqtyq banki arasynda ulttyq valıýta - teńge men ıýan aıyrbastaý jóninde kelisimge qol qoıyldy. Bundaı senimge eki memleket basshylary N.Nazarbaev pen Hý Tszıntao arasynda bolǵan kelissózder negizinde qol jetkizildi.
3 jyl buryn (2011) «Bıznestiń jol kartasy - 2020» baǵdarlamasynyń «Іskerlik qarym-qatynastar» jobasy aıasynda shaǵyn jáne orta bıznes kásipkerlerin oqytý bastaldy.
ESІMDER
90 jyl buryn (1924) kıno isin uıymdastyrýshy, kınematografııa salasynyń úzdigi, KSRO Kınematografıster odaǵynyń múshesi BOShAEV Іzet dúnıege keldi.
Ol 1959 jyldan bastap, zeınet demalysyna shyqqanǵa deıin Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń kıno isin uıymdastyrdy. Ulttyq kıno salasynyń «Qyz Jibek», «Artymyzda Moskva», «Atamannyń aqyry», «Qan men ter» sııaqty joǵary deńgeıdegi fılmderiniń dırektory boldy.
7 3 jyl buryn (1941-2001) akter, Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi KENJEKOV Altynbek dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysy Otyrar aýdanynda týǵan. Almaty konservatorııasyn bitirgen. 1959 jyldan Balalar men jasóspirimder teatrynyń ártisi bolǵan.
Ol Ǵanı Muratbaev, Shoqan Ýálıhanov, Sáken Seıfýllın, Jambyl Jabaev, Gamlet rólderinde oınap, shyǵarmashylyq múmkinshiliginiń moldyǵymen tanylǵan. Sonymen qatar rejısserlik jumyspen de aınalysyp, kóptegen spektaklderdi sahnaǵa shyǵaryp, kórermen kóńilinen shyqqan. Akter qazaq kıno óneriniń damýyna da óz úlesin qosyp, on shaqty rólde oınaǵan. Sondaı-aq oryssha fılmderdi qazaqsha sóıletýde kóp eńbek sińirgen. Ol qazaqshalaǵan fılmderdiń jalpy sany 2000-ǵa jýyq.
Qurmet ordenimen marapattalǵan.
70 jyl buryn (1944) Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Mıneraldyq resýrstar akademııasynyń akademıgi SEIІTOV Násipqalı dúnıege keldi.
Atyraý oblysynda týǵan. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Qazaqstan Ǵylym akademııasy Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń aǵa ınjeneri, kishi ǵylymı qyzmetkeri, ǵalym hatshysy, jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, dırektordyń orynbasary, zerthana meńgerýshisi, bas ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. 1996-2000 jyldary Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti Eltaný jáne áleýmettik geografııa kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetin atarǵan. Qazirgi qyzmetinde 2000 jjyldan bastap isteıdi.
Ǵalymnyń 120-dan astam ǵylymı jáne oqý-ádistemelik eńbekteri jaryq kórgen.
6 8 jyl buryn (1946) «Kazgor» jobalaý akademııasynyń birinshi vıtse-prezıdenti jáne bas sáýletshisi, professor, Shyǵys elderi sáýletshileri Halyqaralyq akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen sáýletshisi ERALIEV Toqtar Eralyuly dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysy Bógen aýdanynda týǵan. Qazirgi Qanysh Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. 1970-1988 jyldary - «Qazqalaqurylysjoba» ınstıtýty sheberhanasynyń sáýletshisi, bas sáýletshisi. 1988-1989 jyldary - Qazaqstan Sáýletshiler odaǵynyń tóraǵasy. 1989-1991 jyldary - KSRO Joǵary Keńesiniń múshesi. 1991-1992 jyldary - Qazaqstan Sáýletshiler odaǵynyń prezıdenti. 1992-1994 jyldary - «Úrker» shyǵarmashylyq birlestiginiń bas sáýletshisi. 1995-1997 jyldary - Almaty qalalyq sáýlet jáne qurylys departamenti «Almatyqalamemsaraptama» basqarmasynyń bastyǵy. 1997-1998 jyldary - Astana qalasynyń bas sáýletshisi. 1998-2000 jyldary - Almaty qalalyq jobalardy saraptaý ortalyǵynyń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan.
«Parasat» ordenimen marapttalǵan.
6 7 jyl buryn (1947) Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty ORAZALIN Nurlan Myrqasymuly dúnıege keldi.
Almaty oblysy, Uıǵyr aýdany, Kókbastaý aýylynda dúnıege keldi. 1965 jyly orta mektepti bitirgen soń, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine oqýǵa tústi.
Eńbek jolyn 1970 jyly "Qazaqstan pıoneri" (qazirgi "Ulan") gazetinde ádebı qyzmetker bolyp bastady. 1972-1984 jyldar aralyǵynda respýblıka Mádenıet mınıstrliginiń repertýarlyq-redaktsııalyq kollegııasynda redaktor, aǵa redaktor, bas redaktor qyzmetterin atqardy. 1984-1986 jyldary respýblıkalyq qýyrshaq teatrynyń dırektory boldy. 1986 jyly Qazaqstan teatr qaıratkerleri odaǵynyń birinshi sezinde odaq basqarmasynyń birinshi hatshysy bolyp saılanyp, 1986 jyly ótken KSRO Teatr qaıratkerleri odaǵynyń birinshi sezinde basqarma quramyna endi. 1990-1993 jyldary Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldy. 1993-1996 jyldary "Egemen Qazaqstan" gazetiniń bas redaktory qyzmetin atqardy. 1996 jyldan beri Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy.
N.Orazalın - aqyn, dramatýrg. Onyń qalamynan týǵan "Beımaza kóńil", "Kóktem kóshi", "Jetinshi qurlyq", "Adamzatqa amanat", "Quralaıdyń salqyny", "Ǵasyrmen qoshtasý", "Syrnaıly shaq" atty jyr jınaqtary men "Shyraq janǵan tún", "Aqqus týraly ańyz" pesalary oqyrmandar men kórermenderden kezinde jaqsy baǵasyn alǵan. Ol - Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Almaty qalasynyń qurmetti azamaty.
Qazaqstan jazýshylar Odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasy Premer-mınıstriniń keńesshisi, tanymal aqyn, dramatýrg, kórnekti qoǵam qaıratkeri, Qazaqstannyń eńbegi sińgen qaıratkeri, Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Almaty qalasynyń qadirli azamaty. N.Orazalın- jańa zamanǵy qazaq poezııasy aqyndarynyń biri, kóptegen ádebı-kórkem synshy maqalalar men pýblıtsıstıkalyq maqalalardyń avtory.
«Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
61 jyl buryn (1953) jazýshy, aýdarmashy, Jambyl atyndaǵy halyqaralyq júldeniń ıegeri «Mektep» baspasynyń bas dırektory SATYBALDIEV Erlan dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. M.Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtynyń aýdarmashylar daıarlaıtyn bólimin aıaqtaǵan. Respýblıkalyq «Jazýshy» baspasynda redaktor, «Jalyn» baspasynda aýdarma bóliminiń meńgerýshisi, «Inerbýk» birikken kásipornynyń, «Óner» baspasynyń dırektory, Qazaq teledıdary men radıosy respýblıkalyq korporatsııasynyń prezıdenti bolyp qyzmet atqarǵan. Qazir «Mektep» baspasynyń bas dırektory. Qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary men qazaq aýyz ádebıetiniń birqatar týyndylaryn orys tiline aýdarǵan.
Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen, Qazaqstan Respýblıkasynyń medaldarymen marapattalǵan.
60 jyl buryn (1954) Mańǵystaý aýdannyń prokýrory, Qazaqstan Respýblıkasy prokýratýrasynyń qurmetti qyzmetkeri BEKBOSYNOV Sabyrjan Mádıuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Almaty qurylys tehnıkýmyn, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Almaty oblysy Іle aýdandyq prokýratýrasynyń tergeýshisi, oblystyq prokýratýranyń aǵa tergeýshisi, aýdan prokýrorynyń orynbasary qyzmetterin atarǵan. 1992-1996 jyldary - Almaty oblysy Qaskeleń aýdanynyń prokýrory. 1996-1997 jyldary - Memlekettik tergeý komıtetiniń Almaty oblysy boıynsha basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1997-1998 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń bólim bastyǵy. 1998-1999 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Qaýipsizdik keńesi hatshylyǵynyń sektor meńgerýshisi. 1999-2003 jyldary - Astana qalasy prokýrorynyń orynbasary, birinshi orynbasary. 2003-2006 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasynyń Ádilet vıtse-mınıstri. 2006 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi Tólem qabileti joq boryshkerlermen jumys isteý jónindegi komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin atqardy.
«Astana», «Eren eńbegi úshin», «Táýelsizdikke 10 jyl» medaldarymen marapattalǵan.
5 9 jyl buryn (1955) kompozıtor, Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵynyń tóraıymy, fılologııa ǵylymynyń kandıdaty QYDYRBEK Balnur Balǵabekqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. K.Baıseıitova atyndaǵy respýblıkalyq arnaýly mýzyka mektebin, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasyn bitirgen.
Almaty memlekettik konservatorııasynda, Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵynda qyzmet istegen.
«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr» atty tuńǵysh ulttyq balalar baletiniń, «Qalqaman-Mamyr» opera-baletiniń, «Naýryz meıram hıkaıasy» baletiniń, sondaı-aq kóptegen sımfonııalyq poemalar men ývertıýralardyń, orkestrlik, kameralyq shyǵarmalardyń avtory. Ol - otandyq mýzyka tarıhynda tuńǵysh ret úrmeli aspaptar orkestrine arnalǵan shyǵarmalar jazǵan kompozıtor.
41 jyl buryn (1973) kıkboksshy, eńbek sińirgen sport sheberi MOJANOV Asqar Baıjigituly dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan aýdanynda týǵan. Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetin, Máskeý geologııalyq barlaý ınstıtýtyn bitirgen. Alǵashqy bapkeri V.Lelekın. Ol KSRO chempıony (Novokýznetsk, 1991), Eýropa chempıony (Grekııa, Kavala, 1992; Fınlıandııa, Helsınkı, 1994), kásipqoılar arasyndaǵy álem chempıony (Frantsııa, Gavr, 1992, Bishkek, 1997), álem chempıony (Danııa, Odenze, 1993; Ýkraına, Kıev, 1995). 1992-1995 jyldary Azııa qurlyǵynyń chempıony atanǵan.
21 jyl buryn Denıs Ten (Almaty, maýsymnyń 13, 1993 jyl) - qazaqstandyq mánerlep syrǵanaýshy dúnıege keldi. 2014 jyly mánerlep syrǵanaýdan Sochı olımpıadasynyń qola júldegeri. Ol mánerlep syrǵanaýdan 2013 jylǵy álem chempıonatynyń kúmis júldegeri, VІІ qysqy Azııa oıyndarynyń chempıony, Qazaqstannyń úsh dúrkin chempıony. Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq dárejedegi sport sheberi.
Vankýverdegi olımpıadada Denıs Ten óz deńgeıinde óner kórsetip 76.34 upaımen 10 orynǵa jaıǵasty. Eresekter arasyndaǵy álem birinshiliginde - 8-oryn (sáýir, 2009 j), 9-oryn «Tórt qurlyq birinshiligi» (aqpan 2009 jyl.), al 2013 jyly - álem chempıonatynyń kúmis júldegeri, jasóspirimder arasyndaǵy álem birinshiliginde 4-oryn (naýryz 2009 j), jasóspirimder arasynda «Gran Prı» serııasy boıynsha ótken álem kýbogy kezeńiniń 1 oryn ıegeri (qazan 2008 j.). Bıylǵy maýsymda eresekter arasyndaǵy «Gran-prı» synynyń qos kezeńine qatysyp, 7 jáne 10 oryndardy ıelendi. Álemdik reıtıngte 18-orynda tur. Eń joǵarǵy upaı kórsetkishi - 266,48 (2013 eresekter arasyndaǵy ÁCh). 2014 jyly Qysqy Olımpıada oıyndarynda qola medal jeńip aldy.
Denıs Ten Almaty qalasynda týǵan jáne koreı ultynyń ókili bolyp tabylady. Denıs Koreı ımperııasy kezinde dańqty qolbasshysy bolǵan general Mın Gynhonyń urpaǵy. Qazirgi kezde Kalıfornııadaǵy Los-Anjeles qalasynda jattyǵady.
Mánerlep syrǵanaýdan bólek, Denıs basqa sport túrlerimen, atap aıtqanda, tennıs, akrobatıka, taekvondo, karate, júzýmen aınalysyp, bı jáne sýret salý mektebine barǵan. Mýzyka mektebinde 5 synypty támamdap, horǵa qatysqan. 2002 jyly Denıs Ten qatysqan hor ujymy Pýsandaǵy Hor Olımpıadasynda kúmis medal ıelendi. Keıinnen mánerlep syrǵanaýmen aınalysýǵa birjola den qoıdy. 2003 jyly "Hrýstalnyı konek" týrnırinde ony Elena Býıanova (Vodorezova) baıqap, Máskeýge óziniń qol astynda jattyǵýǵa shaqyrady. Ten eresek sportshylarmen jarysyp, 2006 jylǵy Qazaqstan chempıonatyn jeńedi. Biraq halyqaralyq deńgeıde kelesi jyldan bastap kórinedi, oǵan Halyqaralyq konkımen syrǵanaýshylar Odaǵynyń jas shekteýleri (13 jas) sebep bolady. 2010 jyly Nıderlandydaǵy Gran-prı jasóspirimder etapynda 10-shy boldy.2014 jyly ótken Sochı Olımpıadasynda Qazaqstan qorjynyna jalǵyz júldeni áperdi.