12 ShІLDE. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
12 shilde, SENBІ Petropavl qalasynyń kúni. Qala Soltústik Qazaqstan oblysynyń ákimshilik ortalyǵy bolyp tabylady. San-Tome jáne Prınsıpı Demokratııalyq Respýlıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1975).San-Tome jáne Prınsıpı - Gvıneıa shyǵanaǵyndaǵy osy attas araldarda jáne Afrıkanyń batys jaǵalaýyndaǵy basqa da usaq araldarda ornalasqan memleket. Astanasy - San-Tome qalasy. Resmı tili - portýgal tili. Aqsha birligi - dobra. Memleket basshysy - Prezıdent. Zań shyǵarýshy organy - Ulttyq halyqtyq jınalys. Ekonomıkasynyń negizgi tiregi aýyl sharýashylyǵy. Eksportqa kakao, kofe, palma, banan shyǵarady. Negizgi saýda serikteseri Portýgalııa men AQSh. Kırıbatı Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1979). Kırıbatı - Tynyq muhıttyń batys bóligindegi araldar men atolldarda ornalasqan memleket. Kırıbatı quramyna Gılberta, Laın, Fenıks, Banaba araldary kiredi. Astanasy - Baırıkı qalasy. Resmı tili - aǵylshyn tili, sonymen qatar barlyq halqy týngarýan (kırıbatı) tilinde de sóıleıdi. Aqsha birligi - Avstralııa dollary. Brıtan dostastyǵy quramyna kirgenimen memleket basshysy - Prezıdent. Zań shyǵarýshy organy - Assambleıa palatasy. Fotosýretterdiń qorǵaýshysy - Uly Veronıka kúni (Fotograftar kúni). ESTE QALAR OQIǴALAR 176 jyl buryn (1838) Isataı Taımanov pen Mahambet Ótemisov bastaǵan kóterilisshiler qoly Aqbulaq pen Qıyl aralyǵyndaǵy shaıqasta Gekke áskerinen jeńiliske ushyrady. Osy shaıqasta Isataı qaza tapty. 90 jyl buryn (1924) Orta Azııada ulttyq shekara bólisi aıaqtaldy. Qazaq AKSR-iniń astanasy Orynbordan Aqmeshitke (keıin Qyzylorda dep ataldy) kóshirildi. 89 jyl buryn (1925) Qazaqstan Jazýshylar odaǵy quryldy. Onyń alǵashqy basshylary - S.Seıfýllın, B.Maılın. Odaq quramynda proza, poezııa, dramatýrgııa, syn, kórkem aýdarma, ocherk, satıra, fantastıka, balalar ádebıeti, orys, nemis, koreı, uıǵyr ádebıeti jónindegi shyǵarmashylyq keńester jumys isteıdi. 1925 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń on shaqty ǵana múshesi bolsa, qazirgi ýaqytta 900-ge jýyq múshesi bar. Qazaqstannyń 11 oblysy men Astana qalasynda bólimsheleri bar. 89 jyl buryn (1925) A.V.Zataevıchtiń «Qazaq halqynyń 1000 áni» jınaǵy baspadan shyqty. 18 jyl buryn (1996) Omby oblysynda jazýshy Qoshke Kemeńgerovtiń týǵanyna 100 jyl tolý mereıtoıy atalyp ótti. 7 jyl buryn (2007) Erevanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Armenııa Respýblıkasyndaǵy Elshiligi resmı túrde ashyldy. Bul sharaǵa Armenııanyń mınıstrlikteri men vedomstvolarynyń, dıplomatııalyq korpýstyń, isker toptardyń ókilderi, Erevandaǵy qazaq dıasporasy qatysty. 7 jyl buryn (2007) Mańǵystaý oblysyndaǵy «Qaraqudyqmunaı» kenishinde munaı quıatyn temirjol estakadasy paıdalanýǵa berdi. «Qaraqudyqmunaı» kenishi Aqtaýdan 360 shaqyrym jerde ornalasqan. Jańa temirjol estakadasy munaıdy balama jolmen jóneltýdi qamtamasyz etedi. Estakada qazirgi zamanǵy jabdyqtarmen, gazdy ortany baqylaıtyn avtomatıka jáne telemehanıka júıelerimen, órt qaýipsizdigi jáne jarylys standarttaryna sáıkes keletin órt sóndirý keshenimen tolyǵymen jabdyqtalǵan. Estakadada Atyraý men Nıaganıdiń (Reseı) munaı quıatyn estakadalarynan oqyp kelgen jıyrma adam qyzmet atqarady. Suıyqtyqty quıý qurylǵysy arnaıy avtomattandyrylǵan baqylaý qurylǵysymen jabdyqtalǵan. Jabyq túrinde quıatyn ekologııalyq taza tehnologııa atmosferaǵa gaz ben bý shyǵarýdy azaıtady. Temirjoldar men estakada bir ýaqytta 60 tsısterna júk tıeý úshin oılastyryp qurastyrylǵan. Endi munaı quıýdyń qýattylyǵy jylyna 1 mln. tonna ónimdi quraıdy. Jańa estakada qaraqudyq munaıyn jyl boıy temir jol tsısternalaryna quıyp, ony temir jolmen Aqtaý portyna deıin jetkizedi, sosyn ol ár túrli baǵytta eksportqa jiberiledi. 7 jyl buryn (2007) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qaýipsizdik komıteti Aqtóbe oblysy boıynsha departamentiniń ǵımaratyna general-maıor Balǵabaı Baıjigitovti eske alýǵa arnalǵan memorıaldy taqta ornatyldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń qurmetti qyzmetkeri bolǵan Balǵabaı Baıjigitov Uly Otan soǵysyna qatysqan, qatardaǵy jaýyngerden general-maıor shenine deıin kóterilgen, qatardaǵy qyzmetkerden Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń oblystyq organdarynyń basshysy qyzmetine deıin ósken. Ol Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń Aqtóbe oblysy boıynsha basqarmasyn 1970-1985 jyldary basqarǵan. І dárejeli Otan soǵysy, «Qyzyl Juldyz» ordenimen, «Za boevye zaslýgı» medalimen, eki ret «Memleket qaýipsizdiginiń qurmetti qyzmetkeri» tós belgisimen marapattalǵan. 4 jyl buryn (2010) Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń qoldaýymen «Caspian Publishing House» baspasy daıyndaǵan «Qazaqstan-EQYU-2010» memlekettik kitaby jaryq kórdi. Kitap qazaq, orys, aǵylshyn tilinde basylyp shyqty. Kitaptyń negizgi bólimderiniń biri elimizdiń Tuńǵysh Prezıdentiniń eýrazııalyq jáne ǵalamdyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa qosqan aıtarlyq úlesine, sondaı-aq Vashıngtonda ótken Ǵalamdyq ıadrolyq sammıtte álemdik qaýymdastyq tarapynan tıesili moıyndaý tapqan elimizdiń ıadrolyq qarýdan bas tartýmen shektelmeı, beıbitsúıgish saıasatymyzdy odan ári jalǵastyra bilgen Elbasy sheshimderiniń tarıhı mańyzyna arnalǵan. 2 jyl buryn (2012) QR Statıstıka boıynsha agenttigi Dúnıejúzilik bankpen birlesip QAZSTAT jobasyn iske qosty.
ESІMDER 114 jyl buryn (1900-1937) qoǵam qaıratkeri TÚRKEBAEV Aıtjan dúnıege keldi. Almaty oblysy Raıymbek aýdanynda týǵan. 1913-1914 jyldary Qaraqol qalasyndaǵy orys-túzem mektebinde, 1915-1917 jyldary qapaldaǵy aýyl sharýashylyq mektebinde oqyǵan. 1918 jyly Jarkentte Keńes ókimeti jaǵyna shyǵyp, aq gvardııashylarǵa qarsy kúrestiń, jumysshy batyraqtar odaǵynyń bastyǵy boldy. 1920-1922 jyldary - Jarkent ýezdik partııa komıtetiniń hatshysy, Qyzyl armııa qatarynda, Jetisý soltústik maıdanynda 2-Túrkistan polkynyń saıası qyzmetkeri. 1923-1924 jyldary BK(b)P Taldyqorǵan ýezdik komıtetiniń hatshysy boldy. 1924-1925 jyldary ýezdik hatshylardyń Máskeýdegi kýrsyn bitirgen. 1925-1927 jyldary BK(b)P Almaty ýezdik komıtetiniń hatshysy, Jetisý gýbernııalyq komıtetiniń uıymdastyrý bóliminiń meńgerýshisi, 1927-1930 jyldary sharýashylyq qyzmette bolyp, 1930-1931 jyldary BK(b)P Qazaq ólkelik komıtetiniń nusqaýshysy qyzmetterin atqarǵan. 1931-1934 jyldary Sverdlov atyndaǵy Máskeý aýylsharýashylyq ýnıversıtetinde oqyǵan. 1934-1936 jyldary Muǵaljar et-sút keńsharynyń saıası bóliminiń basshysy, 1936-1937 jyldary Qazaq KSR-i jer sharýashylyǵy halyq komıssarynyń oqý oryndary jónindegi basqarmasynyń bastyǵy qyzmetin atqardy. Almaty, Jarkent qalalaryndaǵy kóshelerge, Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyń Qurmet aýylyndaǵy orta mektepke Aıtjan Túrkebaevtiń esimi berilgen. 88 jyl buryn (1926-1980) mýzyka zertteýshisi, pedagog, dombyrashy, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, KSRO Kompozıtorlar odaǵynyń múshesi TASTANOV Habıdolla dúnıege keldi. Aqtóbe oblysy Muǵaljar aýdanynda týǵan. Qazaq ulttyq konservatorııasyn bitirip, uzaq jyldar boıyna halyq aspaptar kafedrasynda ustazdyq etken. 1959-1961 jyldary - KSRO Mádenıet mınıstrliginiń joldamasymen Ulanbatyrda (Mońǵolııa) mońǵol óneri on kúndigin uıymdastyrý jáne ótkizý jumysyna basshylyq jasap, Baıan-Ólgeı mýzykalyq-drama teatry janynda qazaqtyń tuńǵysh halyq aspaptary orkestrin uıymdastyrǵan. Osy eńbekteri úshin 1960 jyly Mońǵol Halyq Respýblıkasynyń «Altyn juldyz» ordenimen marapattalǵan. Onyń «Alataý aıasynda», «Tyńǵa attaný», «Tolǵaý», «Qazaq bıi», «Qýanamyn», «Romans», t.b. aspaptyq jáne vokaldyq shyǵarmalary, «Dombyra orkestri», «Dombyra úırený mektebi», «Dırıjerlik etýdiń negizderi» (Latıf Hamıdımen birge) atty kitaptary bar. 84 jyl buryn (1930-1989) ınjener-metallýrg, tehnıka ǵylymdarynyń doktory QAZOV Móńke Nurmanuly dúnıege keldi. Qostanaı oblysy Qostanaı aýdanynda týǵan. Qazaq ken-metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Hımııa-metallýrgııa ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri, KSRO Qara metallýrgııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty Qazaq fılıalynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri, Qazaq KSR Ǵylym akademııasy Hımııa-metallýrgııa ınstıtýtynyń ǵylymı hatshysy, zerthananyń bas ınjeneri, kishi jáne aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana jetekshisi, Hımııa ǵylymdary ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, dırektordyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri fosforly shıkizatty qyshqylsyz ádispen óńdeýdi zertteýge arnalǵan. «Avtoklavnyı şelochnoı sposob pererabotkı fosforsoderjaşego syrıa», «Fızıko-hımıcheskıe osnovy pererabotkı ferrofosfora» (birlesip shyǵarǵan) atty ǵylymı eńbekterdiń avtory. 60 jyl buryn (1954) Qazaqstan ý-shý federatsııasynyń bas hatshysy AHMETOV Bahyt dúnıege keldi. 52 jyl buryn (1962) Ǵ. Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimderge arnalǵan teatrdyń aktrısasy Raıhan Nábıoldaqyzy QALIOLDINA dúnıege kelgen. Taldyqorǵan oblysy Aqsý aýdany Aqsý aýylynda týǵan. Almaty memlekettik teatr-kórkemóner ınstıtýtyn bitirgen (1983), drama jáne kıno aktrısasy. 1983 jyldan beri Ǵ.Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq balalar men jasóspirimder teatrynyń aktrısasy. Ǵ. Músirepovtiń «Aqan Seri - Aqtoqty» (Aqtoqty), M.Áýezovtiń «Alýa» (Janar), M.Badjıevtiń «Erte, erte, ertede» (Zımha hanshaıym), Ý.Shekspırdiń «Mahabbat aıdyny» (Eva), E.Elýbaevtyń «Asar» (Mekıen), M.Ahmanovtyń «Aldardyń aılasy» (Sıpr) jáne ózge de spektalderde oınaıdy. «Daryn» Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Eren eńbegi úshin» medaliniń ıegeri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri. 52 jyl buryn (1962) QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty ShAEKIN Raýan Mıhaıluly dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly qalasynda týǵan. KSRO ІІM Qaraǵandy joǵarǵy mektebin, E.A. Býketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń Dıplomatııalyq qyzmet akademııasyn bitirgen. Zań ǵylymdarynyń kandıdaty. 1979-1987 jyldar aralyǵynda ishki ister organdarynda qyzmet atqardy. 1989-1994 jyldar aralyǵynda advokattyq qyzmetpen aınalysty. 1994-1999 jyldar aralyǵynda birqatar kommertsııalyq qurylymdardy basqardy. 1999 - 2004 jyldar ekinshi saılanǵan Parlament Májilisiniń depýtaty, Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń múshesi. 2004-2007 jyldar úshinshi saılanǵan Parlament Májilisiniń depýtaty, Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń múshesi. «Nur Otan» partııasynyń múshesi. 2007-2011 jyldar tórtinshi saılanǵan Parlament Májilisiniń depýtaty, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi. «Nur Otan» partııasynyń múshesi. 2012 jylǵy qańtardan bastap besinshi saılanǵan Parlament Májilisiniń depýtaty, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi. «Nur Otan» partııasynyń múshesi. «Nur Otan» HDP janyndaǵy Memlekettik qyzmetterdiń jáne ruqsat berý qujattarynyń sapasy men qoljetimdiligin baqylaý jáne monıtorıng jónindegi respýblıkalyq qoǵamdyq keńestiń tóraǵasy.
«Qurmet», «Sodrýjestvo» ordenderimen, «Shapaǵat», «Qazaqstan Konstıtýtsııasyna 10 jyl», «Qazaqstan Parlamentine 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» medaldarymen marapattalǵan. 33 jyl buryn (1981) «Samuryq-Qazyna» UÁQ «Jyljymaıtyn múlik qory» AQ-nyń basqarýshy dırektory - Basqarma múshesi KÁRІBJANOV Marat Haıratuly dúnıege keldi. Marat Káribjanov Jyljymaıtyn múlik qorynda basqarýshy dırektor - Basqarma múshesi retinde 2010 jyldyń sáýir aıynan bastap jumys isteıdi.
Eńbek jolyn 2002 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ádilet mınıstrliginde bastady. 2004 jyldan 2006 jylǵa deıin Ulybrıtanııada konsaltıngilik kompanııada bıznesti damytý jónindegi keńesshi jáne jobalar basqarýshysy bolyp istedi. 2006 jyldan bastap «Qazaqstannyń Damý Banki» AQ kirigý, qurylymdyq qarjylandyrý jáne qazynashylyq salasynda ár túrli qyzmetter atqardy. «Samuryq-Qazyna» jyljymaıtyn múlik qory» AQ taǵaıyndalǵanǵa deıin, «Qazaqstannyń Damý Banki» AQ Qazynashylyq departamentiniń dırektory bolyp istedi, onda Qazynashylyqtyń ınvestıtsııalyq qorjynyn basqarýǵa, Banktiń valıýtalyq baǵyty, syrtqy jáne ishki qarjy naryqtaryn jáne halyqaralyq qarjy quraldaryn taldaýǵa jaýapty boldy. Qazaq memlekettik zań ýnıversıtetiniń «Kásipkerlik quqyq» fakýltetiniń túlegi. London ýnıversıtetiniń (University College of London) Memlekettik basqarý salasyndaǵy magıstri.
Jetekshilik baǵyty: Jyljymaıtyn múlik qorynyń korporatıvtik basqarý, strategııalyq josparlaý tıimdiligin arttyrýǵa qatysty jumysyn qamtamasyz etedi, sondaı-aq qarjy saıasatyn qalyptastyrýǵa jáne júzege asyrýǵa jaýapty bolyp tabylady.
120 jyl buryn (1894-1977) rejısser, akter, KSRO-nyń jáne Qazaqstannyń halyq ártisi, professor, Sotsıalıstik Eńbek Eri, KSRO Memlekettik syılyǵynyń jáne Lenındik syılyqtyń laýreaty ZAVADSKII ıÝrıı Aleksandrovıch dúnıege keldi. Reseıdiń Máskeý qalasynda týǵan. Máskeý ýnıversıtetin bitirgen. Uly Otan soǵysy jyldarynda Mossovet atyndaǵy teatr quramymen birge Shymkentte, Almatyda turǵan. Qazaqstan teatrynyń sahnalarynda K. Goldonıdiń «Qonaq úıdiń qojasy», Ý. Shekspırdiń «Otellosy» men «Asaýǵa tusaýyn», «Vındzor saıqymazaqtaryn», M. Lermontovtyń «Maskaradyn», taǵy basqalardy qoıdy. 68 jyl buryn (1946-2010) Keńes Odaǵy jáne Reseı ánshisi, RKFSR Halyq ártisi TOLKÝNOVA Valentına Vasılevna dúnıege keldi.