10 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
10 mamyr, SENBІ
Mıkronezııa Federatıvtik Shtattarynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1979). Mıkronezııa - Tynyq muhıtynyń batys bóliginde, Karolın araldarynda ornalasqan memleket. Ákimshilik jaǵynan Trýk, Kostrae, Ponape, Iap shtattaryna bólinedi. Astanasy - Palıkır qalasy. Resmı tili - aǵylshyn tili, sondaı-aq jergilikti halyqtardyń tilderi de qoldanylady. Aqsha birligi - AQSh dollary. Memleket jáne úkimet basshysy - Prezıdent. Joǵary zań shyǵarýshy bılik bir palataly parlament - Ulttyq kongress. Ekonomıkasynyń negizgi salasy - balyq aýlaý. Eksportqa kopra, burysh, balyq jáne kokos maıyn shyǵarady. Negizgi saýda seriktesteri AQSh, Japonııa, Avstralııa, Ońtústik Koreıa memleketteri.
Germanııada kitap kúni. 1947 jyldan bastap jyl saıyn 1933 jyly gýmanıst-jazýshylardyń kitaptary órtelgen kúnine oraı ótedi.
Qyrǵyzstanda bank qyzmetkerleriniń kúni. 1993 jylǵy 10 mamyrda Qyrǵystan óziniń ulttyq valıýtasy - qyrǵyz somyn engizdi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
20 jyl buryn (1994) «Sabın metall korporeıshn» (AQSh) korporatsııasy zaýytynda respýblıkadaǵy tuńǵysh platına quımasy alyndy. Tazalyǵy 99,95, jalpy salmaǵy 14 keli bolatyn alǵashqy ónim Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik qoımasyna ótkizildi.
1 6 jyl buryn (1998) Almatyda Prezıdent N.Nazarbaevtyń qatysýymen Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń (EYU) V sammıti ótti.
Sammıtte kólik jáne kommýnıkatsııa, aýyl sharýashylyǵy, ekologııa jáne qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytýdyń basty baǵyttary anyqtalǵan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń Almatylyq deklaratsııasy qabyldandy.
1 4 jyl buryn (2000) Lıtva Respýblıkasynyń Prezıdenti Valdas Adamkýs Qazaqstanǵa kelgen memlekettik sapary kezinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevqa Lıtvalyq Vıtaýtas Uly knıaz Ordenin (1-synypty) Lıtva men Qazaqstan arasyndaǵy memleketaralyq qatynastardyń damýyna qosqan úlesi úshin tabys etti.
7 jyl buryn (2007) «Býrabaı» ulttyq baǵynyń ormandy alqabynda ornalasqan, Qotyrkól kóliniń jaǵasynda «Qazaqstan temir joly» UK» AQ-nyń emdik-saýyqtyrý kesheni ashyldy. Qazirgi zamanǵa saı jobamen salynǵan emdeý ortalyǵynda kompanııanyń myńdaǵan qyzmetkerleri men zeınetkerleri ózderiniń densaýlyqtaryn jaqsarta alady. Shıpajaıda demalý, júrek-qolqa jáne tirek-qımyl júıeleri aýrýlary bar adamdarǵa barlyq múmkindikter jasalǵan.
ESІMDER
11 3 jyl buryn (1901-1977) aqyn, aýdarmashy SYZDYQOV Jaqan dúnıege keldi.
Aqmola oblysynda týǵan. Petropavl qalasyndaǵy aýyldyq muǵalimder daıarlaıtyn kýrsty bitirgen. 1922-1924 jyldary - Kókshetaý ýezdik azyq-túlik komıssary qyzmetin atqaryp, 1926 jyly baspasóz jumysyna aýysqan. Aqmola gýbernııalyq «Bostandyq týy» gazetiniń jaýapty hatshysy, redaktorynyń orynbasary, «Qyzyl Túrkistan», «Ońtústik Qazaqstan», «Stalın joly» gazetteriniń jaýapty hatshysy bolǵan. Keıin memlekettik baspada, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda, respýblıkalyq Radıo komıtetinde qyzmet istegen. Alǵashqy óleńder jınaǵy 1928 jyly «Eńbek jemisteri» degen atpen jaryq kórgen. Sondaı-aq onyń «Naızaǵaı», «Tolqyn», «Qyzǵaldaq», «Tabys», «Jartas», «Asýlar», «Altyn qalam», t.b. jyr jınaqtary bar. Aqynnyń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy shyǵarmalary maıdan gazetterinde jıi basylyp turǵan. Ol L.Tolstoıdyń «Arylý» romanyn, tatar klassıgi Toqaıdyń óleńderi men poemalarynyń bir tomdyǵyn qazaq tiline aýdarǵan.
KSRO medaldarymen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
1 10 jyl buryn ánshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártısi - Murat Maǵazuly TOLYBAEV dúnıege keldi (1904 jyly Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdanynda - 2.8.1967 jyly, Almatyda dúnıeden ozdy). Ánshilik ónerge baýlyǵan úlken ákesi Muhametáli, keıinnen ánshi Q.Baıjanovtan dáris aldy. 1934 jyldan Qazaq mýzyka drama teatrynda (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatry) qyzmet etti. Alǵash oınaǵan róli - Maman baı (M.Áýezov pen I.V. Kotsyktyń "Aıman - Sholpan" mýzyka dramasynda). Tolybaev qazaq operalaryndaǵy basty partııalardy oryndap, túrli minezdi mýzykalyq obrazdar jasady. Olar: Saıym, Qojaq, Orys kópesi (E.G. Brýsılovskııdiń "Jalbyr", "Er Tarǵyn" jáne "Dýdaraıynda"), Syrttan (A.Júbanov pen L.A. Hamıdıdiń "Abaıynda"), Shernııaz (A.A. Zılberdiń "Bereketinde"), t.b. Sondaı-aq, halyq ánderin de ("Ardaq", "Shama", t.b.) halyq arasyna keńinen nasıhattady. "Qurmet belgisi" ordenimen marapattalǵan.
10 4 jyl buryn (1910-1970) memleket qaıratkeri, ǵalym SAPARǴALIEV Mahmud dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysy Jańaqala aýdanynda týǵan. RKFSR Halyq aǵartý halkomynyń bir jyldyq kýrsyn bitirgen.
Oral oblystyq oqý bóliminde ınspektor ári medıtsına tehnıkýmynda oqytýshy, oblystyq jer basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, oblystyq atqarý komıtetiniń bólim bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. Keıin Embi munaı kásipshiligin, Maqat aýdandyq partııa komıtetin basqarǵan. 1944 jyly Respýblıkalyq josparlaý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, 1945-1953 jyldary saýda mınıstri qyzmetin atqarǵan. 1955-1959 jyldary - Jambyl oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Jambyl oblysy komıtetiniń birinshi hatshysy, 1959-1965 jyldary - Qazaq KSR Іshki ister mınıstri. Ómiriniń sońǵy jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym Akademııasynyń sektor basshysy, Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri boldy. «Qazaq KSR tarıhyn» shyǵarýǵa atsalysqan.
Eki márte Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, birneshe medaldarmen marapattalǵan.
10 3 jyl buryn (1911-1965) Keńes Odaǵynyń Batyry YBRAEV Ysqaq dúnıege keldi.
Soltústik Qazaqstan oblysynda týǵan. 1942 jyldan Qyzyl Armııa qataryna shaqyrylyp, Gorkıı qalasyndaǵy M.Frýnze atyndaǵy áskerı-saıası ýchılışesinde, Mogılev jaıaý ásker ýchılışesinde oqyǵan. Ol Oder ózeninen ótý kezinde eren erlik kórsetken. Armııa qatarynan oralǵannan keıin Almaty joǵary partııa mektebin bitirip, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Oktıabr aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy bolǵan.
Lenın, Qyzyl Juldyz ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
8 8 jyl buryn (1926-1986) kompozıtor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri QOIShYBAEV Mákálim dúnıege keldi.
Atyraý oblysynyń Qyzylqoǵa aýdanynda týǵan. Almaty mýzyka ýchılışesin, Almaty memlekettik konservatorııasyn bitirgen. 1960 jyldan ǵylymı-pedagogıkalyq jumystarmen aınalysqan. Onyń «Toı bastar», «Shahter jyry», «Jastar áni», Abaıdyń óleńine shyǵarylǵan «Qalqam-aı, men úndemeı júremin kóp» sııaqty ánderi men romanstary el arasyna keńinen taraǵan. Ult aspaptar orkestrine arnalǵan «Qazaqstan», «Jastyq», «Atyraý dúbiri», t.b. poemalary, «Mánshúk», «Qumanǵazy», «Týǵan jer», «Ardagerler» sımfonııalyq poemalary, sondaı-aq estradalyq, sımfonııalyq orkestrge, dombyraǵa, qobyz ben fortepıanoǵa, aspaptyq-kameralyq, vokaldy-hor men spektaklderge, dramalyq spektaklderge arnalǵan shyǵarmalary bar.
8 5 jyl buryn jazýshy-aýdarmashy, Qazaqstanǵa eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri - QAZYBAEV Kákimjan (1929-1989) dúnıege keldi (Almaty oblysy, Sarqant aýdanyndaǵy Aǵartý sovhozynda, qazirgi Qazybaı Kákimjan aýylynda). Eńbek jolyn Uly Otan soǵysy jyldarynda kolhozda esepshi bolýdan bastaǵan. 1952 jyly QazMÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetin úzdik aıaqtaǵan. Ár jyldarda respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetinde ádebı qyzmetker, jaýapty hatshy, Almaty oblystyq «Jetisý» gazetinde redaktordyń orynbasary, Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy, hatshysy, Qazaq KSR Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıtet tóraǵasynyń orynbasary, KazTAG-tyń dırektory, «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń bas redaktory bolyp qyzmet etken. Qazaqstan Kompartııasynyń hatshysy bolyp saılanyp, QKPOK Bıýro múshesi bolǵan. Kákimjan Qazybaev Qazaqstan Kompartııasynyń HІІІ, HІÚ, HÚ seziniń delegaty, Tekserý komıtetiniń múshesi bolǵan. «Qurmet belgisi» ordenimen, birneshe medaldarmen, maqtaý gramotalarymen marapattalǵan. Onyń qalamynan týǵan kóptegen maqalalar men ocherkter, kórkem ádebı jáne pýblıtsıstıkalyq týyndylar, «Kernegen kek», «Qupııa», «Yzǵar», «Surapyl», «Oktıabr órenderi», «Aqıqatqa ar serik», «Amanat», «Qyshyma» atty romandary men povesteri oqyrman qaýym men synshylardan joǵary baǵasyn alǵan. Orys tilinde «Izmoroz», «Nakaz», «Sovetskıı Kazahstan» jáne «Qara sel» atty úsh aktili pesa jazǵan. Qalamger jaıynda «Kózden ketip, kóńilde qalǵan», «Azamat edi eńseli» degen atpen estelik kitaptar shyqqan.
8 5 jyl buryn jazýshy, aýdarmashy - BAIMUHAMBET Toqtarov (10.5. 1929 jyly Almaty oblysy Andreev aýdany Qyzyl ásker aýylynda - 1970 jyly dúnıeden ozdy) dúnıege keldi. Máskeýdegi ádebıet ınstıtýtyn bitirgen (1962). 1950 - 55 j. Almaty oblysy komsomol komıtetinde, 1955 jyldan bastap jýrnalıstik qyzmetpen aınalysty. «Juldyz» jýrnalynda uzaq jyl eńbek etken. Toqtarov orys aqyndary A.S.Pýshkınniń, A.Gaıdardyń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdardy. Medaldarmen marapattalǵan. Shyǵarmalary - Baqyt joly. Povester. A.,1955; Sýretshi. Povester. A., 1959; Ómir joly. Povester. A., 1960; Jetisý jotasynda. Roman. І-kitap A.. 1964; Qyrandar qanaty. Ocherkter. A., 1967; Taýdaǵy án.Roman. ІІ-kitap A, 1971.
81 jyl buryn (1933) hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Soltústik Qazaqstan ýnıversıtetiniń qurmetti professory ShAIHÝTDINOV Erenǵaıyp Málikuly dúnıege keldi.
Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. M.Lomonosov atyndaǵy Máskeý názik hımııalyq tehnologııalar ınstıtýtyn jáne aspırantýrasyn bitirgen. Eńbek jolyn Qaraǵandy sıntetıkalyq kaýchýk zaýytynyń aýysym bastyǵy bolyp bastaǵan. 1963-1988 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, dotsenti, joǵary molekýlaly qosylystar hımııasy kafedrasynyń meńgerýshisi. 1988-1995 jyldary - Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýty fızıkalyq jáne analıtıkalyq hımııa kafedrasynyń professory. 1978-1992 jyldary - Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń prorektory, ǵylymı keńes tóraǵasynyń orynbasary. 1994-2001 jyldary Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń rektory, rektordyń keńesshisi, munaı, gaz jáne polımerlerdi qaıta óńdeýdiń hımııalyq tehnologııasy kafedrasynyń professory. 2000-2002 jyldary - Qazaqstan Reseı ýnıversıtetiniń rektory. 2003 jyldan bastap Almaty qalalyq ardagerler keńesiniń tóraǵasy. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı jumystary sýda erıtin polımerlerdiń negizine jelimdeýish qosylystardyń qoldanylýy jáne sıntez máselelerine arnalǵan. 600-den astam ǵylymı jarııalanymnyń, onyń ishinde 9 monografııanyń, 5 oqýlyqtyń, 100-ge tarta avtorlyq kýáliktiń jáne ónertabystyq patentterdiń avtory.
«Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
7 8 jyl buryn (1936) geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan ǴA-nyń akademıgi ÁBDІRAHMANOV Qaıdar Aıtjanuly dúnıege keldi.
Aqmola oblysynyń Atbasar aýdanynda týǵan. Máskeý memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1958-1995 jyldary - Qazaqstan ǴA Geologııalyq ǵylymdar ınstıtýtynyń ınjeneri, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi. 1996 jyldan «Kaznedra» ǵylymı-óndiristik birlestiginiń departament dırektory. Ol kóp tsıkldi ıilimdi atyraptardyń granıtoıdty jynystarynyń qalyptasýynyń formatsııalyq-petrohımııalyq teorııasyn jasap, onyń negizinde granıtterdi 12 petrohımııaǵa jiktedi. Porfırli jynystardyń siltiligi men qyshqyldyǵy arasyndaǵy keri korrelıattanýdy anyqtaý negizinde kolchedan-polımetall kenderiniń qalyptasý erekshelikterin tapty. Temir, marganets, polımetall kenderiniń túzilýindegi kóldeneń jáne tik baǵytty mıneraldy-geohımııalyq beldemdilikti ashty. Sondaı-aq onyń geologııa jáne metallogenııa salasyndaǵy irgeli teorııalyq zertteýleri Qazaqstannyń Soltústik Balqash, Kindiktas - Shý - Іle aımaqtaryndaǵy kenderdi boljaýǵa jáne ıgerýge negiz boldy.
5 8 jyl buryn (1956) aıtysker aqyn RAIYSOVA Qansha Musabaıqyzy dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Qapal aýdanynda týǵan. 1989 jyldan bastap ár túrli deńgeıdegi jyr saıystaryna qatysa bastaǵan. 1990 jyly «Qazaq tili» qoǵamy uıymdastyrǵan respýblıkalyq aıtysta bas júldeni ıelenip, 1995 jyly Abaıdyń 150 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq aıtysta 3-shi oryndy aldy. QHR-de, Reseıde, Ózbekstanda, sondaı-aq Almaty oblysy aýmaǵynda ótken aıtystarda birneshe márte arnaýly júldege ıe boldy.
76 jyl buryn (1938) frantsýz teatr , kıno, televıdenıe aktrısasy, ánshi Marına VLADI (shyn tegi - De Polıakova-Baıdarova) dúnıege keldi.