1 jeltoqsan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
+1 jeltoqsan DÚISENBІ
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti kúni. 1991 jylǵy 1 jeltoqsanda búkilhalyqtyq saılaý nátıjesinde elimiz óziniń tuńǵysh Prezıdentin saılady jáne osy kúnnen táýelsizdik tarıhy bastaldy.
2011 jylǵy 14 jeltoqsanda Memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy, onda 1 jeltoqsanda atalyp ótiletin jańa memlekettik mereke - Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti kúnin belgileý kózdelgen.
JITS-ke (SPID) qarsy dúnıejúzilik kúres kúni. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bekitken. 1988 jyly barlyq elderdiń Densaýlyq saqtaý mınıstrleri tarıhı kezdesý ótkizdi. Tarıhı bolatyn sebebi, onda alǵash ret kópshilikti tereń tolǵandyryp júrgen JITS aýrýy týraly sóz boldy. Dál sol kezden bastap, jeltoqsannyń 1-i SPID-ke qarsy kúres kúni dep belgilendi.
KSRO-da eń alǵashqy JITS-ke shaldyqqan naýqas 1987 jyly tirkelgen. Qazaqstanda bul problema 1989 jyldan beri aıtyla bastap, kúrdeli máseleniń birine aınaldy. Bul aýrýdyń ázirge emi joq.
Elimizde 20 myńǵa jýyq adamnyń osy syrqatpen aýyratyndyǵy resmı túrde tirkelip otyr. «Ǵasyr dertinen» Qazaqstan Reseı, Ýkraına men Belarýstan keıin tórtinshi orynda tur. Qaterli aýrý respýblıkanyń Qaraǵandy, Pavlodar, Ońtústik Qazaqstan, Qostanaı oblystarynda, sondaı-aq Almaty qalasynda birshama joǵary deńgeıde.
Rýmynııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Rýmynııa men Transılvanııanyń birigýi nátıjesinde birikken rýmyn memleketi quryldy (1918).
Qazaqstan Respýblıkasy men Rýmynııa arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy shildeniń 15-inde ornatyldy.
Islandııa memleketiniń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1918). Islandııa Danııadan táýelsizdik aldy. Búgingi tańda qoldanysta júrgen Islandııa Konstıtýtsııasy 1944 jylǵy maýsymnyń 17-de qabyldanǵan bolatyn. El bıligi prezıdent pen eki palataly parlament - altıngtiń qolynda. Atqarý bıligin prezıdent pen parlament aldynda esep berý arqyly prezıdent pen úkimet júrgizedi. Qazaqstan Respýblıkasymen dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy mamyrdyń 6-da ornatyldy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
8 1 jyl buryn (1933) Máskeýde A.M.Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýty ashyldy.
5 5 jyl buryn (1959) «Sport» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Bul respýblıkalyq basylym Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Dene tárbıesi jáne sport jónindegi komıtet pen Kásipodaqtardyń Qazaq respýblıkalyq keńesiniń organy bolatyn. Gazet eki tilde: qazaq, orys tilinde shyqty. Qazir «Sport. kz» dep atalady.
54 jyl buryn (1960) Qaraǵandy metallýrgııa zaýytynda koks batareıasy iske qosylyp, Qazaqstannyń tuńǵysh koksi alyndy.
23 jyl buryn (1991) Qazaqstan Prezıdentin tuńǵysh jalpyhalyqtyq saılaý ótti. Saılaý nátıjesinde Nursultan Ábishuly Nazarbaev kópshilik daýyspen jeńiske jetti.
20 jyl buryn (1994) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ýkraınadaǵy Elshiligi ashyldy.
17 jyl buryn (1997) Alashorda qaıratkerleri Álıhan Bókeıhan pen Mustafa Shoqaıǵa arnalǵan derekti fılm jaryq kórdi.
15 jyl buryn (1999) Astanada jańadan saılanǵan Qazaqstan Parlamentiniń alǵashqy sessııasy ashyldy. Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń tóraǵasy bolyp - O.Ábdikárimov, Májilisiniń tóraǵasy bolyp J.Tuıaqbaı saılandy.
10 jyl buryn (2004) Á.Qasteevtiń 100 jyldyǵyna arnalǵan tıyndar men poshta markalar albomynyń tusaýkeser rásimi ótti.
10 jyl buryn (2004) Almatyda resmı túrde Manash Qozybaev atyndaǵy kóshe ashyldy. Manash Qozybaev (1931-2002) - kórnekti qoǵam qaıratkeri, tanymal ǵalym, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty jáne Prezıdenttik Beıbitshilik pen rýhanı kelisim syılyǵynyń laýreaty.
10 jyl buryn (2004) Qazaqstan aýmaǵynda jańa poshta ındeksi engizildi. Buǵan deıin qazaqstandyqtar 70-shi jyldary engizilgen keńestik ındeksti paıdalanyp kelgen bolatyn. Jańa ındeks te 6 sannan turady, onyń 1-shi jáne 2-shisi oblys kody, 3-shi jáne 4-shisi aýdan kody, al qalǵan sońǵy eki san eldi mekenniń kodyn bildiredi.
8 jyl buryn (2006) Qazaqstannyń Ulttyq banki satýǵa eki kollektsııalyq jańa shaqa shyǵardy. 500 teńgelik shaqalardyń quny 5 myń teńge. «Regel qyzǵaldaǵy» men «Dırhem» 925-shy synamaly kúmisten jasalǵan, salmaǵy 31,1 gramm, dıametri - 38,61 mm. Birinshisiniń taralymy - 4 myń, ekinshisiniki - 5 myń dana. «Regel qyzǵaldaǵy» shaqasynyń syrtqy jaǵynda (revers) úsh qyzǵaldaq beınelengen. Regel qyzǵaldaǵy - sırek kezdesetin ósimdik, tek Shý-Іle taýlarynda ǵana ósedi. Al «Dırhemniń» bet jaǵy men syrtynda kóne shaqa beınelengen. Otyrar qalasynda júrgizilgen arheologııalyq qazbalar kezinde tabylǵan kúmis shaqa «Dırhem» dep atalǵan. Ol 16 ǵasyrda shyǵarylǵan.
6 jyl buryn (2008) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev Memlekettik nagradalar zańdaryna ózgerister engizdi, «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵyn belgiledi.
14 jyl buryn (2000) Mınskide Prezıdent N.Á.Nazarbaev qatysqan TMD memleketteri basshylarynyń sammıti ótti. Memleket basshylarynyń keńesinde TMD-ynyń Terrorızmge qarsy ortalyǵynyń qyzmetine qatysty máseleler talqylanyp, Halyqaralyq terrorızmge qarsy kúres baǵdarlamasy qabyldandy. Ortalyq, onyń qurylymy men ony qarjylandyrý týraly ereje bekitildi.
9 jyl buryn (2005) Almatyda «Qazposhtanyń» ortalyq keńsesinde jáne qalalyq poshta bóliminde bankomat pen elimizdiń basty poshta mekemesiniń termınaly ornalastyryldy.
Búginde bankomattar poshta qyzmetiniń aýdandyq basqarmasynyń árqaısysynda ornalastyrylǵan. Qazposhta shyǵarǵan KazCard ulttyq tólem kartasy protsessıng ortalyǵymen birlesip, el ishinde qolma-qol emes qarjyny tóleýdiń tıimdi quraly bolyp tabylady. KazCard RNN, SIK, tólqujat málimetteri, júrgizýshi kýáliginiń nómiri saqtalatyn, kópsalaly mıkroprotsessory bar barshaǵa arnalǵan tólem quraly.
9 jyl buryn (2005) Qyzylordada gaz-týrbınalyq elektr stansasy iske qosyldy.
Stansa qalaǵa 90 gekokalorııa jylý berýmen qatar qalany elektr qýatymen tolyqtaı qamtamasyz ete alady.
7 jyl buryn (2007) Ashǵabadta Qazaqstan Respýblıkasy, Túrkimenstan Respýblıkasy jáne Iran Islam Respýblıkasy Úkimetteriniń arasynda Ózen (Qazaqstan) - Qyzylqııa - Bereket - Etrek (Túrkimenstan) - Gorgan (Iran) jańa temir jol jelisiniń qurylysyna baılanysty Yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy.
Qazaqstan men Túrkimenstan kólik mınıstrlikteri arasynda «Ózen - Bereket» jańa temir jol jelisi qurylysynyń jobasyn iske asyrýǵa baılanysty Yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Túrkimenstanǵa sapary barysynda qol qoıylǵan bolatyn. Al Tegran qalasyndaǵy Sammıt kezinde Kaspıı jaǵalaýy memleketteriniń basshylary tarapynan Ózen - Qyzylqııa - Bereket - Etrek - Gorgan jańa temir jol jelisi qurylysynyń jobasyn iske asyrýǵa baılanysty yntymaqtastyq týraly Qazaqstan, Túrkimenstan jáne Iran Prezıdentteriniń Birlesken Deklaratsııasyna qol qoıyldy. Temir jol jelisiniń uzyndyǵy - 670 shaqyrym, sonyń ishinde Qazaqstan boıynsha - 130, Túrkimenstan boıynsha - 470, Iran boıynsha - 70 shaqyrym.
5 jyl buryn (2009) Elbasy «Aıryqsha jaǵdaılarda Biryńǵaı kedendik tarıftiń stavkalarynan erekshelenetin kedendik ákelý bajdarynyń stavkalaryn qoldaný sharttary men tártibi týraly hattamany ratıfıkatsııalaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy. Memleket basshysy sonymen qatar «Kedendik odaqtyń tarıftik preferentsııalarynyń biryńǵaı júıesi týraly hattamany ratıfıkatsııalaý týraly» jáne «Tarıftik jeńildikter berý týraly hattamany ratıfıkatsııalaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańdaryna qol qoıdy.
5 jyl buryn (2009) Almatyda Qazaqstannyń saýda kásiporyndarynyń І kongresi bolyp ótti.
Uıymdastyrýshysy - Qazaqstan kásipkerleri forýmynyń qoldaýymen Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne saýda mınıstrligi.
Forýmda saýdadaǵy ınnovatsııalyq tehnologııalarǵa baılanysty mańyzdy máseleler talqylandy.
4 jyl buryn (2010) Astanada Táýelsizdik saraıynda Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń VII Sammıti ótti.
Sammıtke EQYU qatysýshy elderi men áriptesteriniń, sondaı-aq iri halyqaralyq jáne aımaqtyq uıymdar - BUU, EO, TMD, EýrAzEQ, ShYU, UQShU jáne basqalarynan 73 resmı delegatsııa qatysty. Kezdesýdiń nátıjesinde Astana deklaratsııasy qabyldandy, Qazaqstan Prezıdentiniń aıtýynsha, ol EQYU ómirinde jańa kezeńdi ashady.
ESІMDER
76 jyl buryn (1938) jazýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri HASENOV Mádı dúnıege keldi.
Aqmola oblysynyń Zerendi aýdanynda týǵan. Kókshetaý pedagogıkalyq ýchılışesin, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn Zerendi aýdanyndaǵy «Úlgili» mektebinde muǵalimdikten bastaǵan. 1961 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde ádebı qyzmetker, keıin «Tyń ókili», «Kommýnızm nury» gazetterinde ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi bolǵan. Qalamgerdiń «Alǵashqy án», «Berlındi alǵan batyrlar», «Tulpardyń dúbiri», «Nartáýekel», «Qaısar», «Tyń tarlandary», «Qazaqstan», «Qaınar bulaq» atty áńgime, ocherk, povest, romandary jaryq kórgen.
«Tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgergeni úshin», «Eńbektegi erligi úshin» medaldarymen marapattalǵan.
6 5 jyl buryn (1949) Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi MEIRAMOVA Jumagúl Ómirzaqqyzy dúnıege keldi. Almaty oblysy Jambyl aýdanynda týǵan. Almaty óner ınstıtýtyn (T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy) bitirgen. 1972 jyldan M.Áýezov atyndaǵy Qazaq akademııalyq drama teatrynyń ártisi. 1996 jyldan - T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń oqytýshysy. Teatr sahnasynda Ǵ.Músirepovtiń «Aqan seri - Aqtoqty» spektaklinde Aqtoqty, S.Muqanovtyń «Shoqan Ýalıhanovynda» Katerına, M.Áýezovtyń «Aıman - Sholpanynda» Aıman, B.Rımovanyń «Abaı - Áıgeriminde» Toǵjan, Sh.Aıtmatovtyń «Ǵasyrdan da uzaq kúninde» Zárıpa, I.Ǵaıyptyń «Men ishpegen ý bar ma» spektaklinde Áıgerim rólderin oınady.
4 5 jyl buryn (1969) sport sheberi, Azııa chempıony, Qazaqstan Respýblıkasynyń toǵyzqumalaqtan memlekettik jattyqtyrýshysy JAQYPBAEVA Aınur Ábsadyqqyzy dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynda týǵan. Toǵyzqumalaqtan, dzıýdo kúresinen sport sheberi. Toǵyzqumalaqtan Qazaqstan Respýblıkasynyń - tórt, Qyrǵyzstannyń bes dúrkin chempıony bolǵan. Dzıýdo kúresinen Qazaqstan Respýblıkasynyń chempıony.
12 9 jyl buryn (1885-1949) geolog, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR-i eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty KASSIN Nıkolaı Grıgorevıch dúnıege keldi.
Reseı Federatsııasynda týǵan. Peterbor taý-ken ınstıtýtyn bitirgen.
1913-1917 jyldary - Qazaqstandaǵy geologııalyq partııalardyń geology, kollektory. 1917-1935 jyldary - Qazaq KSR Geologııalyq komıtetiniń geology, aǵa geology. 1935-1941 jyldary - Ortalyq Qazaqstan ǵylymı-zertteý jáne geologııalyq izdestrý ınstıtýtynyń sektor meńgerýshisi, aǵa geology. 1941-1942 jyldary - Qazaq geologııalyq basqarmasynyń Qazaqstan geologııasy boıynsha konsýltanty. 1942-1949 jyldary Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń Geologııa akademııasy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, konsýltanty qyzmetterin atqarǵan.
Negizgi ǵylymı eńbekteri Qazaqstan jeriniń geologııalyq qurylymyn zertteýge, onyń shıkizat qoryn ıgerýge arnalǵan. Ol petrografııa, stratıgrafııa, geotektonıka, metallogenııa, geomorfologııa, gıdrogeologııa salasynda jumys istep, mıneralogııa jáne paleontologııamen de shuǵyldanǵan. Qazaqstannyń geologııalyq kartasyn tuńǵysh jasaýshylardyń biri, sondaı-aq, Ramazan Borýkaevpen birge Bozshakól mys kenin tuńǵysh ashqan. «Mednye mestorojdenııa Severo-Vostochnogo Kazahstana» (birlesip shyǵarǵan), «Výlkanızm Kazahstana», «Metallogenıcheskıe protsessy Kazahstana v svıazı s ego strýktýroı ı výlkanızmom», «Osnovnye problemy geologıı Kazahstana», «Materıaly po paleografıı Kazahstana», «Razvıtıe geologıcheskıh strýktýr Kazahstana» atty eńbekteri jaryq kórgen.
1-dárejeli Otan soǵysy, 2 márte Lenın ordenderimen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
10 9 jyl buryn (1905-1996) saıası jáne qoǵam qaıratkeri AHMETOV Saǵyntaı dúnıege keldi.
Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Petropavl orys pedagogıkalyq tehnıkýmyn, Qoǵamdyq ǵylym oqytýshylary kommýnıstik ýnıversıtetin bitirgen.
1943-1946 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıteti sektorynyń meńgerýshisi, nasıhat jáne úgit bólimi meńgerýshisiniń birinshi orynbasary. 1946-1953 jyldary - Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Óner isteri jónindegi basqarmasynyń bastyǵy. 1953-1955 jyldary - Qazaq KSR Mádenıet mınıstrligi Óner isteri jónindegi basqarmasynyń bastyǵy. 1955-1958 jyldary - Batys Qazaqstan oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1958-1970 jyldary Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi Іs basqarmasynyń bólim meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1970 jyldan zeınet demalysyna shyqqan.
«Ogromnaıa sıla» atty kitaptyń avtory.
Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi 2-, 3-shaqyrylymdarynyń depýtaty.
Eńbek Qyzyl Tý, eki ret «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
4 9 jyl buryn (1965) QR Qorǵanys mınıstrliginiń «Qazarnaıyeksport» respýblıkalyq memlekettik kásipornynyń bas dırektory QURMANǴALIEV Áset Qabıuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Buhar Jyraý aýdanynda týǵan. E.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin bitirgen.
1990-1993 jyldary Qaraǵandy qalasyndaǵy halyq sharýashylyǵy salasynda jumys istegen. 1993-1998 jyldary - jeke kásiporynda zańger, Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly kúshteri Bas shtaby bóliminiń bas mamany. 1998-2008 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstrligi Ortalyq Ákimshiliginde áskerı qyzmette ártúrli laýazymdy qyzmetter atqaryp, Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstrligi Zań departamentiniń bastyǵyna deıin ósken. 2008-2009 jyldary - «Nur Otan» HDP Ortalyq ákimshiligi jetekshisiniń orynbasary - Zań basqarmasynyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisinde «Nur Otan» HDP fraktsııasy ákimshiliginiń jetekshisi. 2009-2010 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstrligi Ákimshiliginiń jetekshisi - Qorǵanys mınıstrligi kollegııasy hatshysynyń qyzmetterin atqarǵan. 22010-2011 - QR Qorǵanys mınıstriniń orynbasary. 2011 jyldan - qazirgi qyzmetinde.
5 8 jyl buryn (1956) «Tsesna-Astaq» kontserni» JShS basqarma tóraǵasy MEŞERıAKOV Nıkolaı Ilıch dúnıege keldi.
Aqmola oblysynda týǵan. Chelıabi polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen, ınjener-mehanık.
1981-1989 jyldary - «Tselınogradtıajstroı» tresiniń ınjeneri, komsomol komıtetiniń hatshysy, kásipodaq komıtetiniń tóraǵasy. 1989-1991 jyldary - «Tsesna» kommertsııalyq ortalyǵy dırektorynyń orynbasary. 1991-1992 jyldary - «Tsesna» kommertsııalyq ortalyǵynda bólim bastyǵy, bas dırektordyń orynbasary, «Tsesnabank» basqarma tóraǵasy, «Tsesnabank» AB baıqaýshylar keńesiniń tóraǵasy, «Tsesnabank» AAQ dırektorlar keńesiniń tóraǵasy. 1992-1999 jyldary - «Tsesna» korporatsııasynyń vıtse-prezıdenti, bas dırektory, birinshi vıtse-prezıdenti, basqarma tóraǵasynyń birinshi orynbasary.
1999 jyldan qazirgi qyzmetinde. «Qurmet» ordenimen, «Astana», «Qazaqstan Táýelsizdigine 10 jyl» medaldarymen, «Tsesna» altyn belgisimen marapattalǵan.
15 7 jyl buryn (1867-1946) polıak memlekettik qaıratkeri, 1926-1939 jyldardaǵy Polsha prezıdenti, ǵalym-hımık, ónertapqysh, polsha hımııa ónerkásibin qurýshylardyń biri MOSTsITsKII Ignatsıı dúnıege keldi.
8 5 jyl buryn (1929) Albanııanyń 4-shi prezıdenti (2002-2007) Alfred SPIRO MOISıÝ dúnıege keldi.
7 7 jyl buryn (1937) Latvııa Respýblıkasynyń 1999-2007 jyldardaǵy prezıdenti VIKE-FREIBERGA Vaıra Karlovna dúnıege keldi.
5 8 jyl buryn (1956) keńestik jáne reseılik estrada, tsırk jáne kıno ártisi, ıllıýzıonıst Amaıak AKOPıANdúnıege keldi.
6 9 jyl buryn (1945) reseı akteri, sóıleý janrynyń ártisi, Reseı halyq ártisi HAZANOV Gennadıı Vıktorovıch dúnıege keldi.