1 sáýir. QazAqparat kúntizbesi: Ataýly kúnder, oqıǵalar, esimder
ATAÝLY KÚNDER
Kúlki kúni. Kúlki kúnin toılaý Frantsııada bastaý alǵandyǵy aıtylady. Ejelgi rımdikter «aqymaqtar merekesin» 17 aqpanda atap ótken. Al Shyǵys Úndistanda 31 naýryz kúni «qaljyńdaý salty» ejelden bar.
Ázil-qaljyńǵa bir ıyǵyn berip turatyn qazaqta da bul kúnge baılanysty ártúrli qyzyq áńgimeler bar. Erte kóktemniń ala quıyn minezin qaljyńmen jýyp-shaıǵysy kelgen halyq bul kúni jaqyndaryn «aldaýǵa» baryn salady.
Halyqaralyq qustar kúni. Merekeniń shyǵý tarıhy týraly naqty málimetter joq. Degenmen, 1906 jyly 1 sáýir kúni qustardy qorǵaý jónindegi Halyqaralyq konventsııaǵa qol qoıylǵandyǵy aıtylady. Konventsııanyń negizgi qaǵıdalary - jumyrtqa salý jáne jyly jaqqa qaıtý mezgilderinde qustardyń barlyq túrin qamqorlyqqa alý, joǵalyp ketý qaýpi bar qus túrlerin qorǵaý, qustardy aýlaýdyń keıbir túrlerine tyıym salý, qus ósirý jáne adamdardy tabıǵatty saqtaýǵa saýattandyrý úshin qoryqtar ashý.
Qazaqstanda geolog kúni - jyl saıyn sáýirdiń birinshi jeksenbisinde atalyp ótiledi. Elbasy N.Á.Nazarbaevtiń 2011 jylǵy 20 qazandaǵy Jarlyǵymen belgilengen. Bul kúni sondaı-aq Belarýs, Qyrǵyzstan, Reseı jáne Ýkraına geologtary kásibı merekelerin atap ótedi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1923 jyly «Erik» degen ataýmen qazirgi «Atyraý» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Alǵashynda taralymy 500 dana bolǵan. Qazirgi atymen 1990 jyldan bastap shyǵady.
1943 jyly Almaty qalasynda «Ortalyq Respýblıkalyq Memlekettik kınofotoqujattar muraǵaty» óz qyzmetin bastady.
Erejege sáıkes, Ortalyq Respýblıkalyq Memlekettik kınofotoqujattar muraǵaty ǵylymı-zertteý mekemesi boldy jáne ol QazKSR ishki ister halyq komıssarıatynyń muraǵattyq bóliminiń quzyrynda edi. Muraǵat quramyna respýblıka aýmaǵynda paıda bolǵan saıası, tarıhı, mádenı mańyzy bar kınofotoqujattar engizildi.
1988 jyly KOKP OK-niń, KSRO Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń jáne KSRO Mınıstrler keńesiniń qaýlysy shyqty. Onda Almatydaǵy L.Brejnev atyndaǵy alańnyń ataýyn Jańa alań dep ózgertý týraly aıtyldy.
1993 jyly «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik nagradalary týraly» № 2069-XII Zańymen «Dańq» ordeni bekitildi. Orden tek qana kúshtik qurylymdar ókilderine ǵana beriledi.
1995 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Mınıstrler kabıneti janyndaǵy Keden komıteti quryldy.
1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń qaýlysymen Ádilet mınıstrligi týraly ereje bekitildi.
1999 jyly Parıjde qazaq aqyny Muhtar Shahanovtyń «Órkenıettiń adasýy» atty epıkalyq poemasynyń tusaýkeseri ótti.
2004 jyly Astanada «Astana-Dýman» satıra jáne ıýmor ortalyǵynyń tusaýkeser rásimi ótti.
2005 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń qaýlysymen Reseıdiń Omby qalasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Konsýldyǵy ashyldy.
2006 jyly «Qazaqmys» korporatsııasynyń jańa taý-ken kásiporny Qusmuryn kenishinde ken óndirý bastaldy. Aýyr rýdanyń alǵashqy júzdegen tonnasy Qaraǵaıly baıytý fabrıkasyna jetkizildi. Qusmuryn kenishiniń óndiristik qýaty jylyna 1 mıllıon tonna ken óndirýge múmkindik beredi.
2006 jyly Máskeýde shyǵys ańyzdarynyń keıipkeri Qojanasyrǵa eskertkish ornatyldy.
2007 jyly el aýmaǵynda Qazaqstan Respýblıkasynyń «Oıyn kásipkerligi týraly» zańy kúshine enip, soǵan sáıkes buryn berilgen lıtsenzııalardyń merzimi aıaqtalyp, oıyn mekemeleri endi tek ǵana Qapshaǵaı men Býrabaıda ashylatyn boldy.
2008 jyly Almatyda belgili qylqalam sheberi, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy memlekettik syılyqtyń laýreaty, táýelsiz «Tarlan» syılyǵynyń, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń Sýretshiler jáne Kınemotografıster odaqtarynyń múshesi Ábdirashıt Sydyhanov týraly kitaptyń tusaýkeseri ótti.
Qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde jaryq kórgen shyǵarmada Ábdirashıt Sydyhanovtyń 100-den astam týyndylary bar. Joba avtory - qylqalam sheberiniń qyzy Záýresh Sydyhanova. Sýretshiniń jeke kórmeleri Reseı, Polsha, AQSh, BAÁ, Frantsııa, Shveıtsarııa, Kanada, Germanııa jáne Túrkııa memleketterinde, sondaı-aq elimizdiń óner murajaılarynda ótkizilgen.
2009 jyly elordamyzdaǵy Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda sheteldik qonaqtardyń qatysýymen Halyqaralyq mádenıetter jáne dinder ortalyǵynyń tanystyrylymy ótti.
Ortalyqtyń basty mindeti halyqaralyq uıymdarmen ózara is-qımyldy jolǵa qoıý, tózimdiliktiń qazaqstandyq modelin nasıhattaý bolmaq.
2010 jyly Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Astanadaǵy bolashaq opera jáne balet teatrynyń irgetasyna kapsýla qalady. Teatr Saraıshyq pen Táýelsizdik kósheleriniń jáne Turan men Qabanbaı batyr dańǵyldarynyń boıynda ornalasatyn bolady. Jobany «IT Engineering S.A.» atty shveıtsarlyq kompanııasynyń fılıaly qurastyrǵan. Ǵımarattyń aýdany 37,7 myń sharshy metrdi quraıdy.
2009 jyly Mádenıetter men dinderdiń halyqaralyq ortalyǵy óz jumysyn bastady. Ortalyqtyń maqsaty - halyqaralyq uıymdar arasynda ózara árekettestik ornatý jáne toleranttylyqtyń qazaqstandyq úlgisin nasıhattaý.
2011 jyly Jambyl oblysy Shý qalasynda Shý lokomotıv jóndeý zaýytynda jınaqtalǵan alǵashqy kombaın qoldanysqa berildi.
2016 jyly orta salmaqta IBF/IBO/WBA boıynsha álem chempıony, qazaqstandyq boksshy Gennadıı Golovkın Qazaqstanda ótetin World Expo 2017 kórmesiniń resmı ókili atandy.
1734 jyly Kanadada tuńǵysh maıak paıdalanýǵa berildi.
1778 jyly ırlandııalyq Olıver Polok amerıkalyq valıýtanyń qazirgi belgisi $ tańbasyn eń birinshi usyndy. 8 jyl ótkennen keıin dollar Amerıka Qurama Shtattarynyń ulttyq valıýtasy bolyp jarııalandy.
1976 jyly Stıv Djobs pen Stıv Voznıak Apple Computer, Inc fırmasyn resmı túrde tirkedi. Qazirgi ýaqytta Apple - álemdegi eń iri kompıýterler, telefon, aýdıopleerler men baǵdarlamalyq qamtama óndirýshilerdiń biri. Naryqtyq kapıtalızatsııa boıynsha álemdik kóshbasshyǵa aınaldy.
ESІMDER
98 jyl buryn (1920-1943) Keńes Odaǵynyń Batyry BAIMAǴAMBETOV Sultan Birjanuly dúnıege keldi.
Ol Aleksandr Matrosovtyń erligin qaıtalady, qaıtys bolǵannan keıin Keńes Odaǵynyń Batyry (1944) ataǵy berildi. Lenıngrad maıdany 67-armııanyń, 43 atqyshtar dıvızııasynyń 147-atqyshtar polkynyń pýlemetshiler bólimshesiniń komandıri boldy. Qostanaı oblysynyń týmasy.
93 jyl buryn (1925-1998) kompozıtor, dırıjer, dáýlesker dombyrashy, KSRO halyq ártisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Halyq qaharmany TІLENDIEV Nurǵısa Atabaıuly dúnıege keldi.
Almaty oblysy Іle aýdanynda týǵan. Almaty konservatorııasyn (qazirgi Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııa), Máskeý memlekettik konservatorııasyn bitirgen.
1952-1961 jyldary - Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń dırıjeri. 1960-1964 jyldary - Qazaqtyń halyq aspaptar orkestriniń bas dırıjeri. 1968-1981 jyldary - «Qazaqfılm» kınostýdııasy mýzyka redaktsııasynyń bas redaktory. 1981 jyldan «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografııalyq ansambliniń uıymdastyrýshysy ári kórkemdik jetekshisi qyzmetterin atqardy.
«Altyn taýlar» operasynyń (Q.Qojamııarovpen birge), «Dostyq jolymen» baletiniń (L.Stepanovpen birge), «Orteke» balet-poemasynyń, «Meniń Qazaqstanym» kantatasynyń, orkestrge arnalǵan «Poema», «Ata tolǵaýy», «Aqsaq qulan», «Aqqý», «Arman», «Mahambet», «Kósh kerýen» poemalary men «Halyq qýanyshy», «Qaırat», «Jeńis saltanaty» atty kirispelerdiń, 400-ge tarta án men romanstyń avtory. 50-den astam dramalyq qoıylymǵa, 19 kórkem fılmge, 17 mýltıplıkatsııalyq fılmge, 14 derekti-hronıkalyq fılmge mýzyka jazdy.
Eki ret Eńbek Qyzyl Tý ordenimen marapattalǵan.
79 jyl buryn (1939) jazýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstan memlekettik syılyǵynyń laýreaty SALǴARAULY Qoıshyǵara dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Aýyl ómiri» gazetiniń redaktory, Qazaq radıosynyń Qostanaı oblysyndaǵy menshikti tilshisi, Qostanaı oblystyq teleradıo komıtetiniń redaktory, «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilshisi, aǵa tilshisi, bólim meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. 1994-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik saıasat jónindegi ulttyq keńestiń hatshysy. 1996-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi ishki saıasat bóliminiń konsýltanty. 2001 jyldan bastap L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń bas ǵylymı qyzmetkeri bolyp isteıdi. Ol 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy Elshiliginde mádenıet jónindegi keńesshi qyzmetin atqarǵan. Ǵalym Qytaıda bolǵan jyldary qazaq halqynyń tarıhyna qatysty qytaı derekterin aýdaryp, «Sıýńný», «Dýńhý. Gaýchy», «Túrikter. Jyýjandar», «100 qujat», «Tanym tarmaqtary», «Anyqtamalyq» atty kitaptar jazǵan. 2001 jyldan beri L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolyp isteıdi.
Medaldarmen marapattalǵan.
80 jyl buryn (1939-2014) jazýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty, Qostanaı, Torǵaı qalalarynyń qurmetti azamaty SÁRSEKEEV Qoǵabaı dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynyń Amangeldi aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Ulan», «Egemen Qazaqstan» gazetteriniń ádebı qyzmetkeri, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshysy, «Kitap jarshysy» gazetiniń redaktory bolǵan. 1986 jyldan «Jalyn» baspasynyń bas redaktory, Respýblıkalyq «Qazaqkitap» birlestiginiń bas redaktory, Respýblıkalyq kitap taratýshylar qaýymdastyǵynyń prezıdenti, «Saq» aktsıonerlik qoǵamynyń prezıdenti qyzmetterin atqarǵan. «Qazaq» gazetiniń bas redaktory bolǵan. Qalamgerdiń «Kilt», «Qarasha qazdar» atty povester men áńgimeler jınaǵy, «Qyzyl alaý», «Zamanaqyr» romandary jaryq kórgen. «Qol mergen», «Ybyraı Altynsarın», «Muńlyq-Zarlyq», «Fatıma», «Sarbazdar», t.b. pesalary respýblıkalyq teatrlarda qoıylǵan. 1999 jyly «Jol ústindegi áńgime», «Uly ustaz nemese Alashtyń Ahmeti - Ahmet Baıtursynov jaıly oı túıin», «Portretter» dep atalatyn áńgime-esseleri men eki tomdyq tańdamaly jınaǵy basylǵan.
69 jyl buryn (1949) «Qazaqstan qus ósirýshiler odaǵy» Zańdy jáne jeke tulǵalar birlestiginiń prezıdenti ShÁRІPOV Rýslan Ismaıluly dúnıege keldi.
Almaty oblysynda dúnıege kelgen. 1972 jyly Semeı zootehnıka-veterınarlyq ınstıtýtyn «veterınarııa» mamandyǵy boıynsha támamdaǵan.
1972-1976 jyldary burynǵy Taldyqorǵan oblysy Panfılov aýdany Kırov ujymsharynda mal dárigeri, 1976-1979 jyldary Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdany Alekseev qus fabrıkasynda bas mal dáriger, dırektordyń óndiris boıynsha orynbasary, 1979-1985 jyldary Almaty oblysy Jambyl aýdany «Stepnaıa» qus fabrıkasynyń bas mal dárigeri, dırektordyń óndiris boıynsha orynbasary, 1985-1995 jyldary Torǵaı oblysy Esil qus fabrıkasynyń dırektory, 1995-2003 jyldary Almaty oblysyndaǵy Alekseev qus fabrıkasynyń, «Vent» AQ, «Seımar» AQ, «Koger LTD» JShS dırektory. 2003-2009 jyldary Almaty oblysy «Almaty qus fabrıkasy» JShS dırektory bolǵan.
Qazirgi qyzmetinde - 2009 jyldan beri.
58 jyl buryn (1960) Parlament májilisiniń VI shaqyrtýynyń depýtaty JAMALOV Amanjan Mákárimuly dúnıege keldi.
Ǵalym, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty (1998), professor (2001). 1977 jyly Oral qalasyndaǵy 2-orta mektepti, 1983 jyly Máskeý temir jol ınjenerleri ınstıtýtyn, 1998 jyly Máskeý Taýar ótkizý jáne qyzmet kórsetý salalary memlekettik akademııasynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1983 jyly eńbek jolyn Batys Qazaqstan temir jolynyń Oral lokomotıv deposynda bastap, depo bastyǵynyń orynbasaryna (1990) deıingi kásibı-qyzmet jolynan ótken. 1990-92 jyly Oral oblysynyń komsomol komıtetinde, keıin ártúrli sharýashylyqtyq-kommertsııalyq qurylymda qyzmet atqarǵan. Qazirgi kezde Eýrazııa halyqaralyq menedjment jáne tilder ınstıtýtynda sabaq beredi. Onyń ǵylymı eńbekteri qarjy salasyn basqarýdy jetildirip, bank isin úıymdastyrýdy jaqsartý máselelerine arnalǵan.
2007 jyldan beri - QR Parlamenti Májilisi 4-shi shaqyrylymynyń depýtaty («Nur Otan» HDP partııalyqtizimi boıynsha saılanǵan), Qarjy jáne bıýdjet komıtetiniń múshesi.
«Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» (2005), «Qazaqstan Parlamentine 10 jyl (2006), «Astananyń 10 jyldyǵy» (2008) medaldarymen, QR Prezıdentiniń Alǵys hatymen (2005) marapattalǵan. Áskerı ataǵy - maıor
35 jyl buryn (1983) Qostanaı oblysy ákiminiń orynbasary SPANOV Erlan Mahmutuly dúnıege keldi.
Ol Qostanaı oblysy Naýryzym aýdanynyń Qarameńdi aýylynda týǵan.
2004 jyly M. Dýlatov atyndaǵy Qostanaı ınjenerlik-ekonomıkalyq ýnıversıtetin bitirgen.
Eńbek jolyn 2004 jyly «Innovatsııalyq-konsýltatsııalyq ortalyq» qoǵamdyq birlestiginde kishi ǵylymı qyzmetker retinde bastaǵan. M. Dýlatov atyndaǵy Qostanaı ınjenerlik-ekonomıkalyq ýnıversıtetinde ekonomıka kafedrasynyń oqytýshysy, 2004-2009 jyldary Qostanaı oblysy ákimdiginiń ekonomıka jáne bıýdjettik josparlaý basqarmasynda jetekshi, bas maman, 2009-2012 jyldary bólim bastyǵy, 2012-2014 jyldary basqarma bastyǵynyń orynbasary, 2014-2018 jyldary basqarma basshysy boldy.
Qazirgi qyzmetinde - 2018 jyldyń qańtarynan.
209 jyl buryn (1809-1852) uly orys jazýshysy, dramatýg, synshy GOGOLЬ Nıkolaı Vasılevıch dúnıege keldi.
Reseıdiń Poltava gýbernııasynda týǵan. Nejın joǵary ǵylymdar gımnazııasyn bitirgen. 1834-1836 jyldary Sankt-Peterbor ýnıversıtetiniń jalpy tarıh kafedrasynda, «Sovremennık» jýrnalynda qyzmet atqardy. Gogol jas kezinen-aq ádebıet pen keskindeme ónerine ynta qoıyp, akterlikpen de aınalysty. 1829 jyly V.Alov degen búrkenshik atpen «Gants Kıýhelgarten» ıdıllııasyn jarııalady. Gogol esimin kópshilikke keńinen tanytqan «Dıkanka mańyndaǵy hýtor keshteri», «Mırgorod», «Arabeskı», «Taras Býlba» shyǵarmalary boldy. Qoǵamdaǵy «kishkentaı adamnyń» qorlyqqa toly ómiri «Shınel» povesinde psıhologııalyq turǵydan tereń ashylǵan. 1836 jyly Sankt-Peterbor teatrynda qoıylǵan Gogoldiń «Revızor» komedııasy qoǵamdyq ómirdegi eleýli oqıǵaǵa aınaldy. Ol sondaı-aq «Óli jandar» poemasyn, «Úılený», «Oıynshylar» atty komedııalardy, sondaı-aq basqa da dramalyq shyǵarmalar jazdy. Jazýshynyń dinı-adamgershilik ustanymyn baıandaıtyn «Dostarymen jazysqan hattardyń tańdaýly tustary» dep atalatyn kitaby V.Belınskııdiń synyna ushyrady. Gogoldiń dramalyq shyǵarmalary HH ǵasyrdyń basynda qazaq tiline aýdarylyp, ulttyq teatrymyz sahnasynda san márte qoıyldy. Jazýshynyń qazaq tilinde «Shyǵarmalarynyń» 6 tomdyǵy, «Tańdamalylarynyń» 2 tomdyǵy jaryq kórdi.
84 jyl buryn (1934) keńestik jáne reseılik telejýrnalıst, telejúrgizýshi, Reseı televızııa akademııasynyń birinshi prezıdenti Vladımır POZNER dúnıege keldi.