1 qarasha. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
1 qarasha. SENBІ
Vegetarıanshyldardyń halyqaralyq kúni. Ol etsiz tamaq jeýshiler qaýymdastyǵynyń 60 jyldyq mereıtoıyna oraı 1994 jyldan bastap atap ótiledi. Aljırdiń Ulttyq meıramy - Tóńkeris kúni (1954). Aljır Halyq Demokratııalyq Respýblıkasy - Soltústik Afrıkada, Jerorta teńiziniń batysynda ornalasqan memleket. Batysynda Marokko, Batys Saharamen, ońtústiginde Nıgermen, shyǵysynda Lıvııa, Týnıspen shektesedi. Ákimshilik jaǵynan 15 ýálaıatqa bólinedi. Astanasy - Aljır qalasy. Resmı tili - arab tili. Aqsha birligi - dınar. Antıgýa men Barbýdanyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1981). Antıgýa men Barbýda - Ortalyq Amerıkada ornalasqan memleket. Aýmaǵy Karıb teńiziniń shyǵys bóligindegi Kishi Antıl arhıpelagynyń Antıgýa, Barbýda jáne Redonda araldaryn qamtıdy. Astanasy - Sent-Djons qalasy. Memlekettik tili - aǵylshyn tili. Aqsha birligi - shyǵys karıb dollary. KHDR-diń baspa kúni (1945). Osy kúni Koreı Eńbek partııasy OK-iniń «Nodon sınmýn» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórgen bolatyn. Bolgarııadaǵy halyqtyq oıatýshylar kúni. Mereke bolgarlardyń ult bolyp qalyptasýyna zor eńbek sińirgen eldiń barlyq qaıratkerlerine arnalǵan. 47 jyldyq úzilisten keıin alǵash ret 1992 jyly atap ótildi. Túrkimenstanda densaýlyq kúni. Jyl saıyn qarasha aıynyń alǵashqy senbisinde toılanady. 2000 jyly el prezıdentiniń jarlyǵymen bekitilgen. ESTE QALAR OQIǴALAR 50 jyl buryn (1964) T.Ahtanov atyndaǵy Aqtóbe oblystyq drama teatrynyń orys trýppasy quryldy. Osy kezeń aralyǵynda 200-den astam spektakl qoıyldy. Kóptegen qoıylymdar negizi - adamdar taǵdyry, olardyń ósý óristeri, adamgershilik erikteri. Sahna sańlaqtary arasyndaǵy tanymal esimder qatarynda Leonıd Fomın, Lıýdmıla Shıpkova, Raısa Teleýova, Polına Savıtskaıa, Olga Pavlova, t.b. bar. 21 jyl buryn (1993) Túrikmenstanda jańa ulttyq valıýta - manat qabyldandy. 18 jyl buryn (1996) Almatyda birinshi halyqaralyq «Aınalaıyn» jas talanttar festıvali ótti. 17 jyl buryn (1997) Ulanbatyrda Qazaqstannyń Mońǵolııadaǵy Elshiliginiń ashylý saltanaty ótti. 13 jyl buryn (2001) Oralda «051 - qutqarý qyzmeti» memlekettik mekemesi quryldy. 10 jyl buryn (2004) Aqtóbede «Kazahstanskaıa pravda» jáne «Egemen Qazaqstan» gazetteriniń kúni ótti. Qalalyq Oqýshylar saraıynda gazetter delegatsııasy qalanyń qaýymdastyǵymen kezdesý ótkizdi. Kezdesý dıalog túrinde órbidi. Elimizdiń basty gazetteriniń jýrnalısteri muǵalimderdiń, ardagerlerdiń, oqýshylardyń kóptegen suraqtaryna jaýap berdi, atap aıtqanda, nashaqorlyq, qylmyskerlik máselelerin jarııalaý jaıy kóterilip, sport jýrnalıstıkasyn damytý t.b. máseleler áńgimege arqaý boldy. «Kazahstankaıa pravda» men «Egemen Qazaqstan» gazetteriniń jýrnalısteri Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe memlekettik ýnıversıteti jýrnalıstıka fakýltetiniń stýdentteri úshin sheberlik sabaqtaryn ótkizip, ólketaný murajaıynda «dóńgelek ústel» uıymdastyrdy, «Shalqar» baspahanasynda, pedagogıkalyq ınstıtýtta, «Aqtóbemunaıgaz SNPS» AAQ-da bolyp, Alǵa, Muǵaljar, Hromtaý jáne Shalqar aýdandaryna bardy. 10 jyl buryn (2004) Qaraǵandy qalasynyń «Aıala» vokaldy-horeografııalyq ansambli Máskeýde ótken «Tolqyn ústinde» halyqaralyq horeografııalyq baıqaýynda birinshi oryndy jeńip aldy. «Aıala» ansambli Qaraǵandy ekonomıkalyq ýnıversıteti janynan qurylǵan. «Tolqyn ústinde» baıqaýyna TMD-nyń ár elderinen barlyǵy 47 óner ujymy men 450 ánshi qatysty. 9 jyl buryn (2005) Qaraǵandyda «Ashyq Azııa - Ashyq murajaı» taqyrybynda І Ortalyqazııalyq murajaı festıvali ashyldy. Býdapesht qalasyndaǵy «Ashyq qoǵam» ınstıtýtynyń jáne Almatydaǵy Gete ınstıtýtynyń qoldaýymen Qaraǵandy oblystyq mádenıet departamenti men Deshti-Art ortalyǵy uıymdastyrǵan atalmysh festıvalge Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstan elderinen 30-ǵa jýyq murajaıdyń qyzmetkerleri, Germanııadan arnaıy kelgen sarapshy qatysty. 9 jyl buryn (2005) quny 9 mıllıon dollarǵa jýyq «Qazaq» teplohody Reseıdiń soltústik-batysynda, Karelııadaǵy «Onega keme jasaý zaýytynda» sýǵa túsirildi. «Reseıdiń tasymaldaý júıesin 2010 jylǵa deıin túrlendirý» federaldy baǵdarlamasy aıasynda jasalǵan bul teplohod - jergilikti keme jasaý zaýytynda sońǵy jyldary shyǵarylǵan ózi tıptes 4-shi keme. Keme orman aǵashtary men astyqtardy, iri gabarıtti júkterdi, sondaı-aq halyqaralyq standarttaǵy konteınerlerdi tasymaldaýǵa arnalǵan. Júk kótergishtigi - 5,1 myń tonnany quraıtyn «Qazaq» kemesiniń uzyndyǵy - 108,33 metr, eni - 16,5 metr, bortynyń bıiktigi - 5,5 metr. 9 jyl buryn (2005) Pavlodardyń Shafer úıi murajaıy qazaqtyń mýzyka tarıhynda óziniń qoltańbasyn qaldyrǵan ataqty kompozıtor Evgenıı Brýsılovskııdiń 100 jyldyǵyna arnap lazerli dıskisin shyǵardy. Onda ataqty sazgerdiń ánderi men romanstary, ol óńdep, notaǵa túsirgen qazaqtyń halyq ánderi jazylǵan. Evgenıı Brýsılovskıı - Qazaqstandaǵy kásibı mýzykalyq bilim berýdiń, Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııanyń negizin qalaǵandardyń biri. Onyń qazaqtyń halyq ánderi negizinde jazǵan «Aıman-Sholpan» jáne «Qyz Jibek» operalary - qazaqtyń osy saladaǵy mýzyka óneriniń qarlyǵashtary ǵana emes, halqymyzdyń mýzyka shyǵarmashylyǵynyń altyn qoryna aınalǵan asyl dúnıeler. 9 jyl buryn (2005) Qyzylorda oblysyndaǵy erte zamandaǵy turaqtarda qazba jumystaryn júrgizgen kezde biregeı zattar tabyldy. Qazba jumystary Jańadarııa-Syrdarııa salasy ózenderiniń jaǵalaýynda ornalasqan Shırek Rabat eski qalasynyń aýmaǵynda júrgizildi, qazirgi Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdany. Bul jumystar «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasynyń sheńberinde ótkizildi. Kólemi 40 gektar jerdi alyp jatqan eki qatarly qamal IV-V ǵasyrlarda tirshilik etken. Búgingi tańda ol arheologııalyq eskertkishterdiń tizimine engen. Qazba jumystary kezinde eki metrlik tereńdikte naızanyń ushtary, qysh ydystary, altynnan jasalǵan buıymdar tabyldy. 8 jyl buryn (2006) Soltústik Qazaqstan oblysynda elimizde tuńǵysh ret Qazaqstan Respýblıkasy Keden organdary ardagerleri keńesiniń oblystyq fılıaly quryldy. 7 jyl buryn (2007) Ádilet mınıstrligi men Qazaqstan Respýblıkasy zańnamalar ınstıtýtynyń uıymdastyrýymen «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy - Qazaqstannyń turaqtylyǵy men gúldenýiniń negizi» taqyrybynda dóńgelek ústel ótti. Onda jańadan ózgertýler engizý arqyly qabyldanǵan Ata zańymyzǵa ǵylymı túsiniktemeniń tanystyrylymy boldy. «Ata zańymyzǵa engizilgen ózgertýler óte zor maǵynaǵa ıe boldy jáne bul úrdistiń mańyzdylyǵy otandyq ǵalymdarmen qatar sheteldik kásibı mamandardyń tarapynan da joǵary baǵalanyp otyr. Osyǵan oraı Konstıtýtsııamyzdy tolyqtaı halyqaralyq talaptarǵa saı keledi, ári respýblıkamyzdyń odan ári damýyna oń áser etedi deýge bolady. 4 jyl (2010) ushqysh-ǵaryshker, Qazaqstan halyq Batyry, QR avıatsııasynyń general-leıtenanty Talǵat Musabaev Qurmetti legıon ordeni Frantsııanyń joǵary nagradasyna ıe boldy.
4 jyl buryn (2010) Qazaqstandyq delegatsııa ıÝNVTO Atqarýshy Keńesiniń sessııasyna qatysty. Qazaqstan oǵan 2007 jyldan bastap múshe.
3 jyl buryn (2011) Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde «Alash kósemsózi» 10 tomdyǵynyń tusaýkeser rásimi ótti. Jınaqta buǵan deıin ǵylymı aınalymǵa tolyq túspegen «Sholpan», «Jas Túrkistan», «Sana», «Tań», «Abaı» jáne «Saryarqa» gazet-jýrnaldarynyń jarııalanymdary jan-jaqty zerdelenedi.
3 jyl buryn (2011) QR Ulttyq banki nomınaly 50 000 teńge «proof» sapaly altyn monetany, nomınaly - 5000 teńge jáne 500 teńge kúmis monetany, sonymen qatar nomınaly - 50 teńge neızılber monetalaryn qoldanysqa engizdi. Olar Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵyna arnaldy.
3 jyl buryn (2011) QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevqa Vetnam ulttyq ýnıversıtetiniń qurmetti doktory ataǵy berildi.
2 jyl buryn (2012) Tarazda Halyq qaharmany Ǵazız Baıtasovqa eskertkish taqta qoıyldy
1 jyl buryn (2013) Qazaqstanda alǵash ret Nazarbaev Ýnıversıtetinde «Kaz Myth Fest» stýdenttik festıvali ótti. Ol kóne qazaq ulttyq mıfologııasyn nasıhattaýǵa arnaldy.
1 jyl buryn (2013) BUU ATMEÁK-te QR Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrliginiń qoldaýymen «jasyl» ekonomıkany qoldaý jáne G-Global-dy damytý Koalıtsııasy uıymdastyrǵan «Turaqty damý maqsatyndaǵy áriptestik» atty «Jasyl kópir» seriktestik baǵdarlamasynyń tusaýkeseri ótti. Іs-sharaǵa qatysýshylar Qazaqstannyń Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy jasyl ekonomıkaǵa kóshý, sý qaýipsizdigi jáne sý qorlaryn birigip basqarý máselelerin ilgeritý róline joǵary baǵa berdi.
214 jyl buryn (1800) AQSh prezıdenti Djon Adams atqarýshy derbes úıde (Aq úı) turatyn alǵashqy prezıdent atandy.
92 jyl buryn (1922) Mustafa Kemal Atatúriktiń bastamasymen Túrkııada sultanat joıyldy. 51 jyl buryn (1963) KSRO-da V.Chelomeıanyń konstrýktorlyq bıýrosy daıyndaǵan álemdegi eń alǵashqy adam basqaratyn manevrli ǵarysh kemesi ushyryldy. 21 jyl buryn (1993) Eýropalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq Eýropalyq odaqqa aınaldy.
ESІMDER 82 jyl buryn (1930-2006) Qazaqstan Respýblıkasynyń qoǵam qaıratkeri, ádilet aǵa keńesshisi, ishki qyzmettiń general-maıory DOSBOLOV Dolda dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysy Jarma aýdanynda týǵan. Almaty zań ınstıtýtyn (qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy Іshki ister mınıstrliginiń akademııasy) bitirgen. 1950-1960 jyldary - Semeı oblystyq (qazirigi Shyǵys Qazaqstan oblysy) prokýrorynyń kómekshisi, Jańasemeı aýdanynyń prokýrory, Qazaq QSR prokýratýrasy jalpy qadaǵalaý bóliminiń prokýrory. 1960-1972 jyldary - Qazaq KSR Prokýrorynyń kómekshisi, Tyń ólkesi prokýratýrasy bóliminiń bastyǵy, Tselınograd oblysy (qazirgi Aqmola oblysy) prokýrorynyń aǵa kómekshisi, Qostanaı oblysy prokýrorynyń orynbasary. 1972-1975 jyldary - Gýrev oblysynyń (qazirgi Atyraý oblysy) prokýrory. 1975-1980 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń ákimshilik organdar bólimi meńgerýshisiniń orynbasary. 1980-1984 jyldary - Qazaq KSR ishki ister mınıstriniń orynbasary, birinshi orynbasary. 1984-1990 jyldary - Qazaq KSR-iniń ádilet mınıstri. 1990-1991 jyldary - Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń Іs basqarmasy ákimshilik organdar bóliminiń konsýltanty. 1991-1994 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrligi Oqý oryndary basqarmasynyń bastyǵy. 1994-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy soty tóraǵasynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. «Qurmet belgisi» ordenimen, birneshe medaldarymen, jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 81 jyl buryn (1933) zań ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty BAIMAQANOV Murat Tájimuratuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. M.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetin, Qazaqstan Ǵylym akademııasy Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. Eńbek jolyn Qazaqstannyń Ádilet mınıstrliginen bastaǵan. 1962-1992 jyldary Qazaqstan Ǵylym akademııasy Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtynyń (keıin Memleket jáne quqyq ınstıtýtynyń) kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, ǵylymı hatshysy, bólim meńgerýshisi, dırektordyń orynbasary, dırektor qyzmetterin atqardy. 1992-1995 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııalyq Sotynyń tóraǵasy boldy. 1996-2002 jyldary «Qaınar» ýnıversıtetiniń prorektory, zań fakýltetiniń dekany bolyp istedi. 1996 jyly «Ádilet» joǵary quqyq mektebiniń prorektory. Ǵalymnyń ǵylymı-zertteý jumystarynyń negizgi baǵyttary: memlekettik quqyq pen ókilettilik júıesi, konstıtýtsııalyq quqyq, memleket jáne quqyq teorııasynyń máseleleri. Qoǵamnyń quqyqtyq qarym-qatynastaryndaǵy, quqyqtyq sanadaǵy san alýan qarama-qaıshylyqtardy zerttep, qoǵamdyq sanada quqyqtyq túsiniktiń paıda bolýy men qalyptasýyn qarastyrǵan irgeli zertteý jumystaryna jetekshilik etti. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń jobasyn, sondaı-aq, memleket basqarý organdary týraly zań jobalaryn jasaýǵa qatysty. «Memleketti basqarýdy jáne quqyqty damytýdyń zańdylyqtary» respýblıkalyq ǵylymı keńesin basqardy. Sonymen qatar saıasattaný máselelerin zerttep, birneshe irgeli eńbekter jazdy. 1978-1993 jyldary Qazaqstan saıası ǵylymdar qaýymdastyǵyn basqaryp, AQSh, Frantsııa, Brazılııa, t.b. elderde ótken halyqaralyq kongresterde sóz sóıledi. 150-den astam eńbek, sonyń ishinde 14 monografııa jarııalady. 65 jyl buryn (1949) jazýshy, dramatýrg, Qazaqstan jýrnalıster odaǵy Kákimjan Qazybaev atyndaǵy syılyǵynyń ıegeri ÁBDІKÁRІMOV Seıilǵazy dúnıege keldi. Qytaı Halyq Respýblıkasynda týǵan. 1962 jyly ata jurty Qazaqstanǵa oralǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. Mádenıet mınıstrliginiń repertýarlyq redaktsııalyq alqasynyń redaktory, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń aǵa tilshisi, Qazaq teledıdarynyń kommentatory qyzmetterin atqarǵan. «Aǵa serjant» atty eki bólimdi dramanyń, «Úreıli kúnder», «Kópe-kórneý», «Mazasyz tún», «Qandy qarymta» pesalary men «Beý, Qatıra-aı» degen bir aktili komedııanyń, «Beles, beles, belester», «Óner muraty» (E.Tólegenovpen birigip jazǵan) jınaqtardyń avtory. 60 jyl buryn (1954) QR-nyń Pákistan Islam Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi, Bangladeshtegi elshisi qyzmetin qosa atqarýshy ShABARBAEV Baqytbek Seısebaıuly dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Kóktal aýylynda týǵan. Almaty pedagogıkalyq shetel tilderi ınstıtýtyn, Halyqaralyq qatynastar dıplomatııalyq sheteldik qyzmet akademııasyn (Pákistan) bitirgen. Komsomol qyzmetinde, orta mekteptiń muǵalimi boldy. 1994 jyldan - QR-nyń Pákistandaǵy elshiliginiń attashesi, úshinshi hatshysy, Karachıdegi QR Konsýldyq pýnktinde birinshi hatshy, keńesshi boldy. 2002 jyldan QR SІM konsýldyq qyzmeti departamentiniń keńesshisi. 2004 jyldan QR Dıplomatııalyq mıssııasynyń keńesshisi. QR-nyń Cheh Respýblıkasyndaǵy elshiliginiń keńesshisi. 2005 jyldan - QR-nyń Taıland Koroldigindegi ýaqytsha ókili - BUU-nyń ESKATO janyndaǵy QR ókili. 2006 jyldyń maýsymynan qazirgi qyzmetinde. Birneshe medaldarmen, QR SІM qurmet gramotasymen marapattalǵan. 40 jyl buryn (1974) tanymal balýan, erkin kúresten halyqaralyq dárejedegi sport sheberi DEŃGELBAEV Berik Shalǵymbaıuly dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Qaskeleń qalasynda týǵan. 1997-2000 jyldary birneshe márte respýblıka chempıony ataǵyn jeńip alǵan. Halyqaralyq balýandar básekelerinde de birneshe ret júldeli oryndardy ıelengen. 2000 jylǵy XIII Azııa oıyndaryna qatysqan. 29 jyl buryn (1985) aýyr atletıkadan QR quramasynyń múshesi, Azııa oıyndarynyń chempıony, 2012 jylǵy London Olımpıadasynyń chempıony MANEZA Maııa dúnıege keldi. Qyrǵyzstannyń Toqmaq qalasynda týǵan. 63 kıelige deıin salmaqta aýyr atletıkadan álem chempıony. Birneshe álemdik rekord ornatqan. «Qurmet» ordenimen marapattalǵan. QR eńbek sińirgen sport sheberi. 418 jyl buryn (1596-1669) ıtalıan kesindemeshisi jáne sáýletshisi Petro DA KARTONA (Petro Berrettını) dúnıege keldi. 232 jyl buryn (1782-1859) brıtan memleket qaıratkeri, Ulybrıtanııanyń 24-shi premer-mınıstri Frederık Djon ROBINSON dúnıege keldi. 136 jyl buryn (1878-1959) argentınalyq ǵalym-quqyqtanýshy, saıasatker, alǵashqy latynamerıkalyq Nobel syılyǵynyń laýreaty Karlos Saavedra LAMAS dúnıege keldi. 125 jyl buryn (1889-1961) keme jasaýshy ınjener, keme jasaý isin uıymdastyrýshy jáne torpedalyq kater jasaýshy GOINKIS Pavel Gýstavovıch dúnıege keldi. 122 jyl buryn (1892-1946) orys shahmatshysy, shahmattan áleem chempıony ALEHIN Aleksandr Aleksandrovıch dúnıege keldi.