Jubanov Ahmet Qýanuly

Jubanov Ahmet Qýanuly (1906-1968) – qazaqtyń kásibı mýzyka mádenıetiniń negizin qalaýshy, kórnekti ǵalym-folklorshy, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń tuńǵysh rektory, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq ulttyq aspaptar orkestriniń negizin qalaýshy, kompozıtor, dırıjer, Qazaqstannyń halyq ártisi, ónertaný ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty.

Aқtөbe oblysynyң Temir aýdanynda dүnıege keldi. Jasynan mýzyka өnerine beıimdiligin baıқatyp, dombyra, skrıpka aspaptarynda oınaýdy meңgerdi. 1929-1932 jyldary Lenıngrad mýzykalyқ tehnıkýmynda, Lenıngrad konservatorııasynda bilim aldy. 1932 jyly Lenıngradtaғy Akter sheberligi mektebiniң aspırantýrasyna tүsedi. Biraқ 1 jyldan keıin Almatyda ashylғan mýzykalyқ drama ýchılışesine ұstazdyқ қyzmetke shaқyrylyp alynady. Osydan bastap pedagogıkalyқ қyzmetpen aınalysyp, Қazaқ fılarmonııasynyң kөrkemdik jetekshisi әri dırıjeri, Almaty konservatorııasynyң rektory, osy konservatorııada өzi ұıymdastyrғan halyқ aspaptar kafedrasynyң meңgerýshisi bolyp, қazaқ halyқ mýzykasynyң tarıhynan, dırıjerlik өner men aspaptanýdan sabaқ berdi. 1961-1968 jyldary Әdebıet jәne өner ınstıtýtynyң өner bөlimin basқardy. A.Jұbanov Sankt-Peterbordyң «Rabochıı ı teatr» jýrnalynda jarııalanғan maқalasynan bastap, өmiriniң soңyna deıin қazaқ mýzykasynyң tarıhy men teorııasyn zertteýmen aınalysty. 1936 jyly «Mýzyka әlippesi» atty tyrnaқaldy kitapshasy jaryқ kөrdi. Onyң jetekshiligimen 20 ғasyrdyң 30-shy jyldary қazaқ mýzykasyn zertteıtin ғylymı kabınet, mýzykalyқ-tәjirıbelik sheberhana, KSRO Ғylym akademııasynyң Қazaқ fılıaly tөralқasy janynan өnertaný sektory (қazirgi Әdebıet jәne өner ınstıtýtynyң mýzyka bөlimi) ashyldy. 1934 jyly A.Jұbanov alғash 11 adamnan құralғan dombyrashylar ansambli negizinde Қazaқ ұlttyқ halyқ aspaptar orkestrin ұıymdastyrdy. Osy ұjymnyң tұңғysh dırıjeri retinde kөptegen halyқ kompozıtorlarynyң mýzykalyқ týyndylaryn orkestrge laıyқtap notaғa tүsirdi. Kөrnekti ғalymnyң қazaқ halқynyң әn-kүı shyғarmashylyғynyң tabıғaty men ereksheligi, ұly kүıshiler Құrmanғazy, Dәýletkereı, Seıtek, Tәttimbet, Қazanғap týraly monografııalyқ ғylymı-zertteý eңbekteri ? қazaқ mýzykasynyң ғylymı tarıhyn jasaýғa қosylғan қomaқty үles boldy. 1942 jyly jaryқ kөrgen «Қazaқtyң halyқ kompozıtorlarynyң өmiri men tvorchestvosy» degen eңbeginde ol қazaқ halқynyң bir ғasyrlyқ mýzykalyқ mәdenıetiniң tarıhyn jүıelep shyқty. Osy kitaby үshin oғan өnertaný ғylymynyң doktory ataғy berildi. Akademık A.Jұbanov ? қazaқ halқynyң қazirgi zamanғy kәsibı mýzykasynyң negizin қalaғan aғa býyn kompozıtorlarynyң biri. Ol halyқ kүılerin orkestrge laıyқtap, notaғa tүsirdi. Onyң alғashқy kөlemdi shyғarmasy kompozıtor Sary Bataқұlynyң өmirinen alyp jazғan «Sary» atty bir aktili mýzykalyқ pesasy edi. Bұdan soң ol Ғ.Mүsirepovtyң «Қozy Kөrpesh ? Baıan sұlý», M.Aқynjanovtyң «Isataı - Mahambet» pesasyna, «Amangeldi» fılmine mýzyka jazyp, «Otanym», «Aқ sholpan», «Bizdiң el», «Jylқyshy», t.b. әnder shyғardy. Sonymen қatar қazaқ mýzykasyn kүrdeli sımfonııalyқ shyғarmalarmen baıytty. Onyң Ұly Otan soғysy jyldaryndaғy «Sert», «Қalғanynsha қasyқ қan», «Maıdannan hat», «Қarlyғash» sııaқty vokaldyқ týyndylary қazaқ halқynyң ұlttyқ mýzykalyқ mәdenıetine sony өrnek қosty. A.Jұbanovtyң L.Hamıdımen birge jazғan «Abaı» operasy қazaқ opera өnerindegi erekshe құbylys retinde baғalandy. Osy eki kompozıtordyң shyғarmashylyқ odaғynan týғan «Tөlegen Toқtarov» operasy da opera janryndaғy zamandastar beınesin jasaýdyң sәtti bastamalarynyң biri sanalady. Al kompozıtordyң «Құrmanғazy» radıooperasy қazaқ mýzykasyndaғy jaңa janrdyң bastaýy bolyp tabylady. Jalpy A.Jұbanovtyң ғylymı eңbekteri halyқ ortasynan shyққan әnshi, kүıshi, kompozıtorlardyң shyғarmashylyғyna arnalғan. Ғalymnyң «Құrmanғazy», «Mұқan Tөlebaev», «Zamana bұlbұldary», «Әn-kүı sapary», «Өsken өner», «Ғasyrlar pernesi» ktiaptary ? қazaқ mýzykasynyң әr tүrli kezeңderin қamtıtyn irgeli zertteýler. A.Jұbanov ұlttyқ өner mamandaryn tәrbıelý isine de zor үles қosty. Almaty қalasynyң bir kөshesine, Respýblıkalyқ mýzykalyқ mektep-ınternatқa, Aқtөbedegi mýzykalyқ kolledjge A.Jұbanov esimi berilip, tұrғan үılerine eskertkish taқta ornatyldy. Aқtөbe қalasynda kompozıtordyң eskertkishi bar. Artynda өshpesteı mұra қaldyrғan kompozıtor A.Jұbanovtyң týyndylary keler ұrpaғymen birge ja¬sap, үshinshi myңjyldyққa da aıaқ basty. Mұndaı құr¬met, mұn¬daı shyғarmashy¬lyқ tabys sırek bolatyn құbylys. Өziniң barlyқ bilimi men aқyl-oıyn, kүsh-jigerin қazaқ kәsibı mýzyka өneriniң damýyna sarp et¬ken shynaıy talant ıesine beriletin halқynyң naқty¬ly baғasy da osyndaı bolsa kerek. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 4 tom