Joshy jáne onyń hanymdary: Tarıhı derekter
ASTANA. KAZINFORM – Joshy han ulan-ǵaıyr jerge bılik júrgizip, handar áýleti, onyń ishinde Qazaq handyǵy bıleýshileriniń negizin qalaǵan. Alaıda, onyń jeke ómirine qatysty málimet az. Aıtalyq, oǵan jar qalaı tańdaldy jáne súıikti áıeli kim boldy? Joshy ulysyn zertteý ǵylymı ınstıtýtynyń dırektory, PhD doktory Jaqsylyq Sábıtov aıtyp berdi.
— Joshynyń jeke ómirine qatysty qandaı jaıttar málim?
— Joshynyń jeke ómiri jaıly aıtqan kezde onyń óte mardymsyz zerdelengenin atap ótken jón. Joshy jaıly kitaptar bolǵanymen, onyń otbasy, balalary men áıelderi jaıly kólemdi maqalalar múldem joq. Joshynyń Ulys ıesi degen laqap aty bolǵany belgili.
Eger Joshynyń otbasy jaıly sóz qozǵar bolsaq, onda onyń balasy óte kóp bolǵanyn aıta ketý kerek. Derekkózderde keminde 40 uly bolǵany aıtylady. Al bizge shamamen 20 ulynyń esimi belgili.
Áıelderi men kúńderine kelsek, onda oǵan bala týyp bergen, negizinen uldardy dúnıege ákelgen 9 áıeli men kúńiniń esimi málim.
— Olardyń ishinen Joshynyń negizgi áıeli dep qaısysyn bóle-jara qaraýǵa bolady?
— Eger mańyzdy ári basty áıelderi jaıly aıtar bolsaq, onda 4 jaryn bólip atap ótýge bolady. Birinshi áıeli Kereıit rýynan shyqqan. Jazbalardyń birinde ony Nektutmysh (Nektumysh), al endi birinde Bektutmysh dep ataıdy. Ekinshi jazylýy birshama durys sııaqty. Ol eń bedeldi áıelderdiń biri boldy. Shartty túrde muny áýlettik neke desek te artyq emes. Óıtkeni, ol kereıitterdiń bıleýshisi Van-hannyń jıeni edi.
Munan bólek, Joshynyń Qońyrat rýynan eki áıeli bolǵan. Biriniń aty — Sartaq. Ol — Joshynyń úlken uly Orda-Eejeniń sheshesi.
Qońyrat rýynan alǵan ekinshi áıeli — Úki-hanym Batýdyń anasy. Úki-hanym Joshynyń sheshesi Bórte-hanymnyń týysy bolyp keledi.
Joshynyń mańyzy zor áıelderiniń biri — Han-sultan (Sultan-qatyn). Han-sultan — óte tanymal tulǵa, ol Muhammed Horezmshahtyń qyzy, Terken-qatynnyń nemeresi. Onda oǵyz bıleýshileri men qypshaq handarynyń qany bar. Naqtyraq aıtqanda, ákesi jaǵynan ol — Horezm bıleýshileriniń, oǵyz handarynyń urpaǵy, ájesi jaǵynan — ol qypshaq handarynyń urpaǵy. Munan bólek, ol sońǵy Batys qarahan qaǵandyǵynyń bıleýshisi Osman-hannyń (1201-1212) áıeli bolǵan. 1210 jyly ol Han-sultandy áıeldikke alǵan. Osman-han kóterilisi basyp-janshylǵannan keıin Muhammed Horezmshahtyń buıryǵymen han ólim jazasyna kesilgen. Munan soń Joshy Horezmshah jerin jaýlap alǵannan keıin Han-sultan tutqynǵa túsip, keıinirek bıleýshiniń áıeli bolǵan. Sirá, olardyń arasynda naǵyz súıispenshilik bolǵan sııaqty. Sebebi, Han-sultan Joshyǵa úsh ul týyp bergen. Al bıleýshiniń basqa áıelderinen bir, ary ketkende eki uldan urpaq súıgen.
Kereıit rýynan shyqqan Bektutmyshtan tipti urpaǵy da joq. Sartaqtan tek Orda-Ejen ǵana bar. Al Úki-hanym Batýdy ǵana (keıbir qoljazbalarda onyń Batýdan bólek Muhammedti dúnıege ákelgeni aıtylady) týǵan.
Aıta keterligi, Han-sultan Joshyǵa úsh ul týyp berdi: Berke, Berkeshar jáne Bora. Berke Joshy ulysy bıleýshileriniń biri boldy. Ol bılikke qıyn-qystaý kezeńde kelip, Joshy ulysynyń Mońǵol ımperııasynan táýelsizdigin saqtap qala aldy. Berke ómirden ozǵannan keıin Berkeshar Batýdyń nemeresi Altyn orda hany Meńgý-Temir hanǵa qyzmet etti. Ol Joshy ulysy shekarasynyń shyǵys bóligine jaýap berip, 50 myńdyq áskerge basshylyq jasady, sol qanattyń áskerı qolbasshysy boldy. Berkeshar 1269 jyly Talas quryltaıyna han atynan qatysty. Al Bora jaıly derekter óte mardymyz.
— Joshynyń jeke tulǵasy jaıynda ne aıtar edińiz?
— Eger onyń ómiri, tulǵasy jaıly aıtar bolsaq, onda Shyńǵys hanǵa qaraǵanda Joshy barynsha beıbitshilikti súıgish adam bolǵanyn atap ótken oryndy. Onyń basty ermegi ańshylyq boldy, saıat qurǵandy óte jaqsy kórdi. Muny bıyl dúnıege kelgenine 800 jyl bolatyn dańqty «Aqsaq qulan» kúıi de dáleldeı túsedi. Kúı Joshy ólgennen keıin, shamamen 800 jyl buryn, 1225 jyly jazylǵan.
Adamnyń basty maqsaty — kórgen zábirińe kek qaıtarý dep sanaǵan Shyńǵys hannan Joshynyń aıyrmashylyǵy óte úlken. Joshy men Shyńǵys hannyń arasyndaǵy negizi qarama-qaıshylyq ta osydan týyndady desek artyq aıtqandyq emes. Shyńǵys han Joshyǵa Batys jurtyn jaýlap alýdy tapsyrdy. Al Joshy bul eldi jaýlap alýǵa asa umtyla qoıǵan joq.
Sonymen qatar Joshy meıirimdi bolǵan. Aıtalyq, Shyńǵys han barlyq merkitti jazalaý qajet dep sanasa, Joshy merkittiń bir sadaqshysynyń ómirin saqtap qalýǵa tyrysqan. Ol Shyńǵys hanǵa onyń tamasha sadaqshy ári erjúrek jaýynger ekendigin aıtyp, ólim jazasyna kespeýdi ótingen. Alaıda, Shyńǵys han onyń sózine qulaq aspaı, merkitti óltirýge buıyrǵan.
Munan bólek, olardyń jaýlap alǵan halyqtarǵa qarym-qatynasynda da aıyrmashylyq bar. Keıbir derekkózder Joshynyń Deshti-Qypshaqtyń jergilikti turǵyndaryna oń qarap, ákesiniń jaýlaryna shamadan tys qatygezdik tanytýyn artyq dep sanaǵan. Olardyń ómiriniń sońynda qandaıda bir dúrdaraz qarym-qatynas bolýy da yqtımal. Joshy Deshti-Qypshaqqa qonys aýdarǵannan keıin ol shaqyrylǵan quryltaılarǵa barýyn qoıady. Sondyqtan Joshynyń týystarynyń biriniń qolynan zorlyq-zombylyqpen qazaǵa ushyraýy týraly nusqa da bar.
— Joshynyń taǵy qaı ulyn atap ótýge bolar edi?
— Joshynyń uldarynyń ishinen qazaq handyǵynyń babasy bolǵan Tuqa-Temirdi bóle-jara aıtýǵa bolady. Ol Qyrymǵa bıligin júrgizip, Ulaǵshy qaıtys bolǵannan keıingi jáne Berke bılikke kelgenge deıingi dáýirde óziniń monetalaryn soqqan.
Tuqa-Temirden keıin Qyrymdy Uran-Temir bıledi, ol da — qazaq handarynyń arǵy atasy. Olar keıinirek Edil mańyna, al odan soń Jetisýǵa qonystanǵan. Tuqa-Temirdiń urpaǵy — Orys-han Jetisýda han boldy. Ol — Jánibek pen Kereıdiń arǵy atalary edi.
— Siz Joshynyń 1225 jyly ómirden ozǵanyn eske saldyńyz. Al tarıh oqýlyqtarynda Joshynyń 1227 jyly ólgeni aıtady. Ne ózgerdi?
— Shynymen de, buryndary Joshy 1227 jyly ómirden ozdy dep sanalǵan edi. Qazirgi ýaqytta tarıhshy mamandar jańa derekterdi saralaı kele, ol 1225 jyly qaıtys boldy degen qorytyndy jasap otyr. Bastapqy derekkózderde naqty data da eskertilgen. Sol sebepti 1227 jyl delingen data sál durys emes.
— Kóshpendi qoǵamda áıelder qandaı mártebege ıe boldy. Olarǵa bizdiń ata-babalarymyz qandaı ról júktegen?
— Shyndyǵynda kóshpeli qoǵamdaǵy áıel mártebesi barynsha joǵary boldy. Ol ádette oılap júrgendeı qajyǵan, garemde otyratyn shyǵys áıeli bolǵan joq. Mundaı bolǵan emes. Áıel eriniń seriktesi ári kómekshisi boldy, ózi de basshylyq jasaı aldy.
Eske salsaq, jýyrda Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» stýdııasynyń pavılondarynda «The Golden Empire» degen jumys ataýymen belgili halyqaralyq tarıhı serıal túsirile bastady.
Túrkııalyq kınokompanııa Joshy han týraly serıaldy tek qana Qazaqstanda túsiretini habarlanǵan bolatyn.
Aıta ketsek, Túrkistan sazdy drama teatrynyń repertýaryndaǵy «Bórte» qoıylymy kópshilik arasynda úlken suranysqa ıe. Qoıylymda Shyńǵys han men Bórteniń bala kezinde tanysýy, shańyraq kóterýi jáne sol kezdegi uly tarıhı oqıǵalar sıpattalady. Al, Joshy róli eki-úsh jerde kezdesedi. Degenmen, qoıylym barysynda Bórteniń tuńǵysh uly týraly aqparattar turaqty berilip turady.