Joshy ulysyn zertteý ınstıtýty nemen aınalysady
ASTANA. KAZINFORM — Joshy ulysy qazaq memlekettiliginiń tarıhynda mańyzdy orynǵa ıe. Onyń tarıhı murasyn, Otan tarıhyndaǵy róli men ornyn zertteý úshin Qazaqstan Prezıdentiniń tapsyrmasymen belgili tarıhshy, PhD doktory Jaqsylyq Sábıtov basqaryp otyrǵan Joshy ulysy zertteý ǵylymı ınstıtýty quryldy. ǴZI dırektory Kazinform agenttiginiń tilshisine bergen suhbatynda ǵylymı ınstıtýttyń qalyptasý protsesi, jumysynyń negizgi baǵyttary, ǵylymı jobalar men ǵalymdardyń jetistikteri týraly aıtyp berdi.
— Jaqsylyq Muratuly, ǵylymı ınstıtýt qandaı sebeppen quryldy?
— Instıtýtty qurýǵa kóptegen sebep boldy. Birinshiden, Qazaqstan tarıhynyń eki kezeńi óte nashar zertteldi: bul 1206/1224-1502 jyldardaǵy Altyn orda kezeńi, sondaı-aq Altyn ordanyń ydyraýynan paıda bolǵan ordadan keıingi handyqtardyń tarıhy. Ekinshiden, Qazaq handyǵynyń tarıhy jan-jaqty zerttelmegen. Shyn máninde, XVII ǵasyrdyń keıbir onjyldyǵyn óte az bilemiz, eger bastapqy derekkózderdi zertteý barysynda kem degende eki abzatstyq aqparat jınalsa, onda ol jaqsy bolar edi.
Joshy ulysyn ǵylymı zertteý ınstıtýtyn qurýdaǵy basty maqsaty — Altyn orda men Qazaq handyǵynyń tarıhyn zertteý. Biz tarıhtyń osy kezeńderi neǵurlym zerttelgen jáne túsinikti bolýy úshin barlyq kúsh-jigerimizdi jumyldyrýymyz kerek. Osylaısha, hronologııalyq turǵydan Joshy ulysy ǵylymı zertteý ınstıtýty Qazaqstan aýmaǵynda Joshy ulysynyń paıda bolýynan bastap (1224-1225 jj.), Joshynyń urpaǵy qazaqtardyń sońǵy hany Kenesary basqarǵan 1847 jylǵa deıingi tarıhtyń 2 kezeńin qamtıdy.
— Instıtýttyń qalyptasý protsesi qalaı ótti: ǵylymı ujymdy qalyptastyrý, materıaldyq-tehnıkalyq bazany qalyptastyrý jáne, árıne, qarjylandyrý máselesi?
— Shyn máninde, ǵylymı mekemeniń qalyptasý protsesi jalǵasyp jatyr ári áli aıaqtalǵan joq. Shartty túrde aıtqanda, Qazaqstan Prezıdentiniń ınstıtýtty ashý týraly tapsyrmasy 2020 jyldyń tamyzynda aıtyldy, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń ǵylymı ınstıtýtty qurý týraly qaýlysy 2021 jyldyń qazan aıynda ǵana shyqty. Eń sońynda, 2022 jyldyń sáýirinde ınstıtýt túpkilikti zańdy rásimdeldi: quryltaıshlyq qujattaryn aldy, Jarǵysyn, naqty zańdy meken jaıyn bekitti, jarǵylyq kapıtalyn qalyptastyrdy. ıAǵnı, barlyq zańdy áreketti aıaqtady. Alǵashqy qarjylandyrý 2023 jyldyń aqpanynda bastaldy. Birinshi ǵylymı joba Shaǵataı ulysy men Moǵolstan tarıhyn zertteýge, sondaı-aq Haıdý ulysyn zertteýge arnalǵan baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý jobasy boldy. Osy jyldyń sońynda biz bul jobany aıaqtaımyz. Demek, bul ınstıtýt ǵalymdary jumys isteı bastaǵan alǵashqy jobamyz.
Osy joba aıasynda biz 10-ǵa jýyq túrli kitap daıyndadyq, onyń ishinde keıbir derekkózderdiń aýdarmalar jınaǵy, Shaǵataı ulysynyń tarıhyna arnalǵan jeke kitap, Moǵolstan memleketine arnalǵan jeke kitap, kórnekti saıası qaıratkerlerge, Shaǵataı ulysynyń, Ógedeı ulysynyń, Haıdý ulysynyń jáne Moǵolstan memleketiniń tarıhı tulǵalaryna arnalǵan entsıklopedııa bar.
— Instıtýttyń ǵylymı quramy týraly aıtyp berseńiz.
— Qalyptasý protsesi júrip jatqandyqtan áli de negizgi qarjylandyrý joq. Negizgi qarjylandyrý paıda bolǵannan keıin bizde shtat, shtattyq qyzmetkerler bolady. Eger ǵylymı quram týraly aıtatyn bolsaq, onda, árıne, kásibı tarıhshylardyń, birqatar shyǵystanýshylardyń (arabtanýshylar, sınologtar, parsy, túrki bilgirleri) qatary, «Tarıh» mamandyǵy boıynsha magıstratýrada, doktorantýrada oqıtyn kóptegen jas qyzmetker bar. Jalpy, adam kóp, bireýdi bóle jara aıtqym kelmeıdi. 2025 jyldyń qańtarynan bazalyq qarjylandyrý bastalǵannan keıin quramnyń aıtarlyqtaı jańarýy bolady.
— Instıtýttyń 2024 jylǵy qyzmetiniń aldyn ala nátıjeleri qandaı?
— Eger biz jyl nátıjesi jaıly aıtatyn bolsaq, onda, árıne, ınstıtýttyń mańyzdy ǵylymı nátıjeleriniń biri men joǵaryda aıtqan monografııalardy jazý, sondaı-aq ortaǵasyrlyq derekkózderdiń qoljazbalaryn aýdarý ekendigin atap ótken jón. Bizde «ıÝan shı» jáne «Mın Shı» qytaılyq tarıhı eńbekterdiń aýdarmalarynan úzindiler, sondaı-aq arab derekkózderinen Rýkn ad-Dın Beıbarystyń «Zýbdat ál-fıkra» (XIII ǵasyrdaǵy Joshy ulysynyń tarıhyna qatysty ekinshi mańyzdy derekkóz), Muhammed Salıhtyń «Sheıbanı-name» (Muhammed Sheıbanı ómirine qatysty derekkóz), «Tarhan-name» (Qazaqstan aýmaǵynan shyqqan jáne XVI ǵasyrda Sındte bılik etken Arǵyn jáne Tarhan áýletterine qatysty),«Haravıdiń «Tarıhı gerat», Kashanıdiń «Tarıhı Oljaıtý», Hasan-bek Rýmlýdyń «Mýızz ál-Ansab » (qazaq handarynyń tolyq shejiresi saqtalǵan XV ǵasyrdyń alǵashqy úshten birindegi Temir áýletiniń shejirelik derekkózi), «Ahsan at-tavarıh», Hondemırdiń «Habıb as Sıar» jáne basqalary bar.
Jalpy, bastapqy derekkózderdi aýdarý baǵytynda belsendi jumys júrgizilip jatyr. Árıne, ǵylymı aınalymǵa jańa tarıhı derekkózderdi qosatyn shyǵystaný salasyndaǵy kadr tapshylyǵy saldarynan onyń álsiz júrgiziletindigi belgili. Biz is júzinde kóptegen derekkózben jumys isteımiz jáne olar daıyn bolǵan kezde múmkindiginshe basyp shyǵaramyz.
Eger ǵylymı jarııalanymdar týraly aıtatyn bolsaq, onda 2023 jyly Scopus jáne Web of Science derekqorlaryna kiretin jýrnaldarda bizdiń ınstıtýt qyzmetkerleri 8 maqala, Ǵylym jáne joǵary bilim salasyndaǵy sapany qamtamasyz etý komıtetiniń tizimine kiretin qazaqstandyq jýrnaldarda 19 maqala jarııalady. 2024 jyly Scopus jáne Web of Science derekqorlaryna kiretin jýrnaldarda ınstıtýt qyzmetkerleri 15 maqala, Ǵylym jáne joǵary bilim salasyndaǵy sapany qamtamasyz etý komıtetiniń tizimine kiretin qazaqstandyq jýrnaldarda 61 maqala jarııalady. Bıyl ınstıtýt ǵalymdary ózderiniń ǵylymı belsendilikteriniń óte joǵary nátıjesin kórsetti.
— Aldaǵy kezeńde ınstıtýt aldynda qandaı mindetter tur?
— Qazirgi ýaqytta biz Shaǵataı, Haıdý jáne Moǵolstan ulystarynyń tarıhy boıynsha jobany aıaqtadyq. Ǵylymı jarııalanymdar boıynsha barlyq talap oryndaldy.
Kelesi jyly biz Qazaq handyǵynyń tarıhy boıynsha jobany aıaqtaýdy, sondaı-aq Qazaqstandaǵy ulttyq qurylymnyń tarıhı jady men saıasaty jónindegi jobany aıaqtaýdy josparlap otyrmyz. 2026 jyly bizde Altyn Orda tarıhy boıynsha jobany aıaqtaý josparlanǵan.
Sondaı-aq, biz Altyn orda tarıhyna arnalǵan Qazaqstannyń akademııalyq tarıhynyń 3 tomyn daıyndaýǵa qatysamyz. Bálkim, bizdi Qazaq handyǵynyń tarıhyna arnalǵan 4 tomdyq jumysqa da tartatyn shyǵar.
— Áńgimeńizge rahmet!
