Joshy ulysy: Altyn ordanyń saıası hám ekonomıkalyq júıesi

ASTANA. KAZINFORM – Bıyl Qazaqstan ataýly oqıǵany - Joshy ulysynyń qurylǵanyna 800 jyl tolýyn atap ótpekshi. Bul oqıǵa ortaǵasyrlyq Eýrazııanyń eń iri memleketteriniń birin jete túsinýge umtylǵan tarıhshylar men zertteýshilerdiń nazaryn aýdarady.

Joshy ulysynyń saıası jáne ekonomıkalyq júıesi 

1227 jyly Joshy qaıtys bolǵanda, onyń tikeleı baqylaýyndaǵy ıelik pen jaýyngerler onyń úlken uly Orde-Ejjen men ekinshi uly Batý arasynda bólindi. Mońǵoldardyń áskerı dástúrine saı Joshy ulysy eki qanatqa bólindi — sol jáne oń qanat, olardyń ózindik tústeri boldy: Aq Orda jáne Kók Orda. Dástúr boıynsha Orda-Ejen basqarǵan Aq Orda Joshy ulysynyń sol, Shyǵys qanaty j sanalady.

Alaıda, Aq Orda men Kók Ordanyń ornalasýyn jahandyq talqylaý jalǵasyp otyr: keıbir zertteýshiler oń qanatty Aq Orda, al sol qanatty Kók Orda dep sanaıdy. Sonymen qatar, Joshy ulysynyń alǵashqy bólinisi týraly da gıpoteza bar. Oǵan sáıkes oń qanat — aǵaıyndy Batý, Tańǵut jáne Shymbaıdyń, keıinirek noǵaıdyń ıeligide bolsa, ortalyq Batýǵa, al sol qanat — Orda-Ejenge tıesili.

Aq Orda qazirgi Qazaqstannyń keń aýmaǵyn qamtydy. Onyń shekarasy Jaıyq ózeniniń boıymen ótti. Bastapqyda Aq Ordanyń astanasy Balqash kóliniń janynda bolǵan, biraq keıin Syrdarııa ózenindegi Syǵanaqqa kóshirildi.

Mońǵol dástúrine saı, el armııa retinde qarastyryldy jáne jaýyngerlerdiń sanyna qaraı áskerı okrýgterge bólindi: túmen (on myń), myńdyq, júzdik jáne ondyq.

Aqsúıekterdiń memleketti basqarýǵa qatysýynyń negizgi nysany dástúrli taptyq-ókildi organ — quryltaı boldy. Onda mańyzdy memlekettik máseleler sheshildi.

Orda-Ejenniń urpaqtarynan shyqqan handar ózderiniń quryltaılarynda saılandy, al Batýdyń muragerleri olardyń isterine aralaspady.

Han keńesi tórt qarasha bekten turdy jáne Ulystyń eń bedeldi rýlarynyń ókili boldy. Olar Soǵys mınıstriniń qyzmetin atqardy.

Syrtqy saıasat

Joshy ulysynyń syrtqy saıasaty aýmaqty keńeıtýge jáne aımaqtaǵy pozıtsııany nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan. Orda áskerı jáne saýda memleketi boldy. XIII ǵasyrdyń ortasyndaǵy jaýlap alýlardan keıingi ulystyń syrtqy saıasaty batysta jańa jerlerdi ıemdenýge jáne óz bıligin Kavkaz mańy men Kishi Azııadaǵy kerýen joldaryna keńeıtýge degen umtylyspen aıqyndaldy.
Saýda alym jınaýmen jáne terrıtorııalardy jaýlap alýmen qatar ekonomıkanyń negizi boldy. Memleket aýmaǵy arqyly Eýropaǵa, Úndistanǵa jáne Qytaıǵa saýda joldary ótti. Orda halyqaralyq naryqtarǵa jún, bylǵary, astyq, tuz, jylqy, túıe, jibek, maqta-mata men asyl tastar jetkizdi.

Batysqa jasalǵan joryq pen Joshy ulysynyń shekarasy belgilegennen keıin basymdyq birtindep ózgerdi; Batystyń ornyna Shyǵys baǵyty basymdyqqa ıe bola tústi.

Altyn Ordanyń eń úlken saıası jáne ekonomıkalyq qýatty bolýy Ózbek hannyń bıligi tusynda boldy. Sol kezeńde ortalyq bılik aıtarlyqtaı nyǵaıdy, ımperııany basqarýdyń birtutas júıesi jáne negizinen shaǵyn jer ıelerinen turatyn úlken armııa quryldy. Shekara belgilendi jáne soǵystarda jeńiske jetti.

Materıaldyń aǵylshyn tilindegi túpnusqasyn myna silteme arqyly oqı alasyzdar.