Jońyshqanyń álemde joq jańa sortyn shyǵarǵan ǵalymnyń jańalyǵy eleýsiz qalyp otyr
PAVLODAR. KAZINFORM -Aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor Qudaıbergen Qanapııanov qurǵaq aýa raıynda mol ónim beretin jońyshqanyń jańa sortyn oılap shyǵardy. Ókinishke qaraı, onyń ónertabysyn Ertis-Baıan óńiriniń bıligi elep-eskermeı otyr. Ǵalymnyń sózinshe, jańa daqyl Qazaqstandaǵy jem-shóp máselesin túbegeıli sheship, mal eti men súttiń ózindik qunyn arzandatýǵa negiz bolady.
Ertistiń Pavlodar óńiri — topyraq qunary az, jaýyn-shashyn sırek túsetin aımaqtar qatarynda. Oblys Qazaqstandaǵy astyqty aýdandar qataryna engenimen, ár gektardan ónip shyǵatyn dándi-daqyldyń ónimdiligi boıynsha sońǵy satylardan kórinip kele jatqany shyndyq. Basty másele — ylǵaldyń az túsetini. Zertteýler kórsetkendeı, oblystyń ortalyq bóliginde jyl boıyna túsetin ylǵaldyń mólsheri — 200-270 mm aralyǵynda. Mundaı qurǵaq aýa raıy qalyptasqan, topyraǵy nársiz jerde egin ósirip, jyl saıyn astyq rekordyn jańartyp jatqan jergilikti dıqandardyń eńbegin naǵyz erlikke balaǵan jón bolar.
— Memleket basshysynyń tapsyrmasymen elimizdegi egin sharýashylyǵyn sýbsıdııalaýǵa 550 mlrd teńge, onyń ishinde Pavlodar oblysyna 27 mlrd teńge bólindi. Alaıda joǵary ónimdi astyq sharýashylyǵyn qurý bizdiń fermerler úshin áli de arman. Máselen, respýblıka boıynsha ár gektardan ortasha eseppen 10-12 tsentner astyq jınalsa, bizdiń aımaqta ol 9-9,3 gektardan aspaıdy. Respýblıkalyq ortasha kórsetkishti tómendetip otyrǵan bizdiń óńir. Astyq sapasynyń tómendeýi, jer qunarynyń joǵalýy 2000 jyldardan beri baıqalady. Biz bul qıyndyqtan shyǵý úshin qurǵaqshylyqqa asa tózimdi daqyldardyń óndirisine mán berýimiz kerek. Bul turǵyda meniń on jyldan astam mańdaı terimniń óteýi bolǵan jańa jońyshqa sorty osyndaı strategııalyq máseleni sheshýdiń bir joly, — dep bastady áńgimesin Qudaıbergen Qanapııanov.
Ádette elimizdegi jońyshqanyń qurǵaqshylyqqa tózimdi túrleri 350 mm jaýyn-shashyn jaǵdaıynda ósse, Pavlodarda suryptalyp shyǵarylǵan jańa sort 200-270 mm jaǵdaıynda jaqsy ónim berý qabiletin baıqatqan. Ǵalymnyń sózinshe, mundaı sort álemde joq. Óskende bıiktigi bir metrden asyp, dánderi de oıdaǵydaı shyǵady.
— Jańa sort shyǵarý isimen sonaý 2013 jyldan beri aınalysyp kelemin. Áýel bastan bizdiń klımatqa tózimdi, mal sharýashylyǵyndaǵy azyq máselesin sheshýge, jergilikti aýyl sharýashylyq ónimderiniń ózindik qunyn arzandata alatyn daqyldy ósirip shyǵarý mindetin alǵa qoıǵan edim. Kóp oılandym. Anaý bıdaıdyń ózi ejelde jabaıy bıdaıdan shyǵarylǵan. Pavlodar qalasynyń irgesindegi Kemeńger (burynǵy Krasnoarmeıka) alabynda uzaq jyl boıy túrli sorttar synalǵan. Biraq mol ónim beretin bıdaı bizdiń jerde óspeıtini ol shyndyq. Anaý Aqmola oblysynda jyldyq jaýyn-shashyn mólsheri — 350 mm, Qostanaıda — 355 mm, Soltústik Qazaqstanda shamamen 360 mm. Bizden bir jarym ese kóp ylǵal túsedi. Osy jaǵdaılardy jiti zerdeleı kele, men bizdiń jaqtyń klımatyna ábden beıimdelgen, ózge tuqymdastaryna qaraǵanda myqtyraq ósken jabaıy jońyshqa túrlerin izdeı bastadym. Aqyry ár jerden sanaýly sabaqtaryn taýyp, pisken ýaqytynda álgilerdiń qaýyzyndaǵy dánderin qolmen jınap aldym. Bular soqa túspegen jerde ósip tur edi. Odan soń Kemeńger mańynda egip kórdim, — deıdi ǵalym.
Alǵashqy jyldary Qudaıbergen aǵa ózi ekken jońyshqa alqabyn kádimgideı suryptap ósirgen. Nashar shyqqandaryn joıyp, tek bıik ári sabaǵy myqtylaryn ǵana qaldyryp otyrady. Bular jyldar óte bir-birimen aıqas tozańdanyp, suryptala bastaǵan. Aqyr-sońy eńbegi esh ketpeı, arada 10 jyl ótkende álgi jerden ábden suryptalǵan jońyshqanyń jańa tuqymdaryn molyraq úgip alady.
Ókinishke qaraı, ǵalymnyń odan arǵy jospary iske aspaı qalady. Jańa sortty sýarmaly jerge egip, kóbeıtip alý oıymen oblys ákimdigine, oblystyq jer qatynastary basqarmasyna habarlasqan eken. Basqarma basshysy Murat Hamıtov «Ǵalymdarǵa beretin jerimiz joq, jer tek fermerlerge ǵana beriledi» dep meselin qaıtaryp tastaıdy. Amaly quryǵan ǵalym álgi dánderin 800 km jerdegi Kókshetaý óńirine aparyp, kezinde birge oqyǵan joldasynyń alqabyna baryp seýipti. Odan qalǵanyn Pavlodar qalasyndaǵy saıajaıdan ózi satyp alǵan jer telimine otyrǵyzǵan. Saıajaıdyń shyǵyndary úshin jyl saıyn óz qaltasynan qyrýar qarajat tóleıdi.
Qudaıbergen aǵa saıajaıǵa ózi bastap aparyp kórsetti. Eshbir sýarýsyz egilgen jońyshqanyń sabaqtary jaıqalyp, erekshe jaǵdaıda ósip kele jatyr. Munda ózi uzaq jyl suryptaǵan jońyshqanyń sary jáne kókshe túrleri bar. Aıtýynsha, sarysy qurǵaqshylyqqa asa tózimdi, biraq ónimi sál tómenirek, al kógi ylǵal molyraq bolsa asta-tók ónim beredi eken.
— Mynaý sary jońyshqanyń sabaǵynyń bıiktigi 1 metrden asady. Al quramyndaǵy aqýyzynyń mólsheri 25-30%. Mundaı mol ónimdi, aqýyzǵa baı ári qurǵaqshylyq jaǵdaıynda óse alatyn jońyshqa álemde joq ekenine ǵalym retinde bás tige alamyn. Gektarynan 30 gektar mal azyǵyn jınaýǵa múmkindik bar. Al anaý gúli kók tústi jońyshqa gektarynan 40-45 tsentner ónim beredi. Eshqandaı daqyl ondaı ónim berýge qabiletsiz. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev bılik ókilderi, sonyń ishinde mınıstrler men óńir basshylary ǵalymdardy qoldaý kerek degen tapsyrma bergen. Alaıda meniń oılap tapqan ǵylymı jańalyǵymdy eshkim elegisi kelmeı otyrǵany qynjyltady. Bul Memleket basshysynyń tapsyrmasy óńirimizde eskerilmeı otyr degendi bildiredi. Ákimdik kómek kórsetse, bul sortty baıaǵyda kóbeıtip, qazirdiń ózinde jergilikti sharýashylyqtarǵa taratar edim. Onyń nátıjesin sharýalar az ýaqyt ishinde baıqaıtyny sózsiz, — dep qosty ol.
Ǵalymnyń esebinshe, bul sort qoldanysqa engizilse, elimizdegi seldir shóp basqan mıllıondaǵan gektar jer jasyl maısaǵa aınalatyny anyq. Mysal úshin klımaty Pavlodar óńirine uqsas Qaraǵandy, Abaı, Aqtóbe, Batys Qazaqstan jáne ózge de oblystardy qamtamasyz eter edi. Nátıjesinde mal ósirýshiler quny arzan, nárliligi joǵary mal azyǵymen qamtylyp, sút sharýashylyqtarynda ónim sapasyn kóterýge, shıkizat qunyn arzandatýǵa múmkindikter paıda bolady. Dúkende satylatyn sút baǵasy 1,5 ese arzandar edi.
Jońyshqa — kópjyldyq ósimdik. Ol alǵashqy eki jylda sál ǵana qyltıyp, áýeli tamyrynyń tereńge enýine kúsh salady. Jer betindegi massasy óte tómen bolady. Odan soń ǵana sabaǵy jaıqalyp, qaýyzynda daqyldary óse bastaıdy. Turaqty ósýi 5-6 jyl shamasynda ǵana. Sondyqtan jańa tuqymdy tez arada kóbeıtip, fermerlerge taratý — ýaqyt kúttirmes máselege aınalyp tur. Ol úshin áýeli sýarmaly jerge egip, kólemin kóbeıtý shart. Biraq mundaı ǵylymı jańalyqty eleıtin bılik baıqalmaıdy.
Naryqtaǵy jaǵdaıǵa súıensek, qazirgi ýaqytta jońyshqa tuqymynyń bir tonnasy 800 myń teńge turady. Al bir tonna tuqym 142 gektar jerge jetedi eken (gektaryna 7 keli sebiledi). Jańa sort egilgen jerdiń ár gektarynan 40 tsentner nemese 4 tonna ónim alynady desek, álgi bir tonna tuqymnan 560 tonnadan astam sapaly jońyshqa jınap alýǵa bolady. Bul fermerler úshin qaı jaǵynan bolsyn tıimdi. Ǵalymnyń úlesine sýarmaly 100 gektar jer tıetin bolsa, 3 jylda oblystyń barlyq jerine seýip shyǵatyn jońyshqa tuqymyn óndirýge ábden bolady. Sýarmaly jerde gektarynan 1 myń kılogramǵa deıin ónim jınaý múmkindigi bar. sharýalar odan ondaǵan ese tıimdilik kórsetini anyq.
— Otandyq bilikti ǵalymdardy baǵalamaý saldarynan 2024 jyly Soltústik Qazaqstannyń kóptegen eldi mekenin sý alyp ketkenin kórdik. Bul — óte ókinishti jaǵdaı. Eger álgi esepsiz aqqan qyzyl sýdy ǵalymdardyń erkine berse, olar barlyq esepteýin shyǵaryp, burý, paıdalaný joldaryn usynar edi. Osyndaı baǵalamaýdyń saldarynan bir ǵana otandyq agroónerkásip salasy jyl saıyn trıllıondaǵan teńge paıdadan qaǵylyp otyr. Muny biz, kásibı ǵalymdar jaqsy bilip, kórip otyrmyz. Bizdiń keń-baıtaq jerimizdiń potentsıaly óte mol. Biraq jaýapty vedomstvolar jerdi, tabıǵı resýrstardy ǵylymmen baılanystyrmaı otyrǵany ókinishti, — dep qorytty sózin pavlodarlyq ǵalym.
Ǵalym óz saıajaıynda sabaǵynyń bıiktigi 2 metrden asatyn túıe jońyshqanyń sapaly sortyn da ósirip otyr. Onyń tuqymyn kóbeıtip, jergilikti sharýashylyqtardy qamtýǵa bolatynyn jetkizdi. Jońyshqanyń bul túrinen joǵary sapaly mal azyǵy daıyndalady.
Qudaıbergen Qanapııanovtyń sońǵy jyldary taǵy bir usynyp otyrǵan jańalyǵy — kópjyldyq shópterdi bıdaımen aralastyryp egý arqyly topyraq qunarsyzdanýynyń aldyn alý ádisi. Ol jaıynda keıin tolyǵyraq jazatyn bolamyz.
Eske sala keteıik, Jetisýlyq jas ǵalym shybynnan tyńaıtqysh ázirledi.