Joǵary Sot sýdıasy Serik Ábinásirov: Alqabıler sotynda qaralatyn isterge qoǵam senimmen qaraıdy

ASTANA. QazAqparat - Bizdiń elimizde alqabıler ınstıtýty 2007 jyldyń 1 qańtarynan bastap jumys isteıdi. Otandyq alqabılerdiń on jylǵa jýyq tájirıbesi jaıynda «QazAqparat» agenttigine bergen suhbatynda Joǵary Sot sýdıasy Serik Ábinásirov aıtyp berdi.

- Serik Qazbekuly, alqabılerdiń halyq arasyndaǵy «tanymaldylyǵy» qandaı? Sebebi, alqabıler isti bolǵandardyń erikti tańdaýymen ǵana jınalady emes pe?

Sońǵy 10 jylda, sot óndirisine alqabılerdiń qatysýymen  qylmystyq ister boıynsha 2007 jyly - 36, 2008 jyly - 42, 2009 jyly  59 is qaralyp, sot úkimi shyqty. Asa aýyr qylmystar boıynsha isterdi qaraıtyn mamandandyrylǵan sottar qurylyp, Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 16 babynda kózdelgen qylmystardy qospaǵanda, alqabılerdiń qatysýymen qarastyrylýy múmkin barlyq asa aýyr qylmystar boıynsha ister osy sottyń qaraýyna berildi. Sonyń nátıjesinde, 2010-2014 jyldar arasynda qylmystyq isterdi qaraıtyn arnaıy sottar alqabılerdiń qatysýymen 1,5 myń adamǵa qatysty 1133 qylmystyq is qarady.

Alqabılerdiń qatysýymen osy jyldary 134 adam aqtaldy. 2015 jyly respýblıka boıynsha alqabıler soty 61 adamǵa qatysty bar-joǵy 42 qylmystyq isti qarady. Onyń ishinde 2 adam aqtaldy. 2014 jyly 121 adamǵa qatysty 64 is qaralyp, 3 adam aqtalǵan.

Kórip otyrǵanyńyzdaı, 2015 jyly alqabıler soty qaraǵan qylmystyq ister 35,4 %-ǵa kemigen. Sebebi, 2013 jyldyń 3 shildesinde protsestik zańǵa ózgerister engizilip, alqabıler sotyna sotty bolatyn qylmystyq ister qysqartyldy. Alqabıler sotynda qaralatyn qylmystyq ister sottylyǵy qysqartylǵannan keıin bul sotta tek Qylmystyq kodeks boıynsha aýyr jaǵdaıda adamǵa qasaqana qaza keltirilgen qylmys qana qaralatyn boldy.

Onyń ústine osy qylmys uıymdasqan qylmystyq toptyń múshelerimen jasalsa nemese asa iri kólemde esirtki satý faktisi anyqtalsa, mundaı qylmystyq ister alqabıler sotyna qaralýǵa berilmedi. Sonyń saldarynan alqabıler soty qaraıtyn qylmystyq ister birden qysqaryp ketti.

2016 jyldyń 6 aıynda alqabıler soty 42 tulǵaǵa qatysty 25 is qaraldy. Olardyń ishinde aqtaý úkimi shyǵarylǵan ister sany - 4. 2015 jyly 6 aıdyń ishinde 27 tulǵaǵa qatysty 18 is qaralyp, 1 adam aqtalǵan. Kórip otyrǵanymyzdaı, azamattarymyzdyń alqabıler sotyna senimi arta bastady jáne osy senimge nuqsan keltirip almaý mańyzdy.

 - 2016 jylǵy 1 qańtarda jańa QR QPK boıynsha alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sot aýqymy keńeıtildi...

-Bul El Prezıdenti N.Nazarbaev alǵa tartqan Bes ınstıtýtsıonaldy reformany iske asyrý jónindegi «100 naqty qadam» - Ult josparynda da alqabılerge nazar aýdarylǵan. 21­qadamda alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sottyń qoldanýyn keńeıtý kózdelip, soǵan oraı alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin qylmystyq ister sanaty anyqtalǵan.

2016 jylǵy 1 qańtardan bastap alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sottyń sottylyǵyna qylmystyq toppen birge jasalǵan adam urlaý, baıqaýsyzda adam ólimine alyp keletin qylmystar men ózge de aýyr qylmystar alqabılerdiń aralasýymen ótýge jol ashyldy.

- Serik Qazbekuly, degenmen alqabıler quramy zańnamaǵa qanyq bilikti mamandar emes, olardyń quzyryna qanshalyqty ıek arta alamyz?

-Alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sot - sot tóreligin atqarýda halyqtyń qatysý nysandarynyń biri. Bul ınstıtýt protsestiń jaryspalylyǵyn yntalandyrady, sonymen qatar, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtarynyń neǵurlym pármendi qorǵalýyna yqpal etedi. Sot isin júrgizýdiń osy nysanynyń basty aıyrmashylyǵy sottalýshynyń kináliligin nemese kinásizdigin kásibı sýdıanyń emes, sottalýshyǵa qatysty úkimdi qarapaıym adamdardyń sheshetindiginde bolyp otyr. Bul sottalýshy men basqa da qatysýshylar úshin sot isin júrgizýdiń qylmystyq protsesi shyn máninde ashyq ári ádil bolýyna negiz bolady. Alqabıler qylmystyq is­áreket jasaldy ma jáne ony jasaǵany úshin sottalýshynyń kinási bar ma nemese joq pa degen saýaldarǵa jaýap beretin bolǵandyqtan, olardyń pikirin jetkiliksiz dep sanaýǵa bolmaıdy.

Óıtkeni, alqabı sotta qaralatyn dáleldemelerdi zertteýge qatysýǵa, tóraǵalyq etýshi arqyly protseske qatysýshylarǵa suraq qoıýǵa, zattaı dáleldemelerdi, qujattardy tekserip­qaraýǵa qatysýǵa, zańnama normalaryn túsindirý úshin tóraǵalyq etýshige júginýge quqyǵy bar. Osy jáne basqa da quqyqtar alqabı mindettemeleri júktelgen azamattarǵa qylmystyq istiń mán­jaılaryn óz betinshe baǵalaý jáne alqabıler aldynda qoıylatyn suraqtarǵa jaýap berý múmkindigin beredi.

Alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sot qoǵamdy sot tóreligin atqarýǵa tikeleı tartady. Zań boıynsha alqabılerge qoıylatyn talaptarǵa saı keletin Qazaqstannyń árbir azamaty qylmystyq sot isin júrgizýge qatysýǵa quqyly. Bul sot tóreligin atqarý júıesimen etene tanysyp, onyń tetikterin uǵynýǵa birden­bir jol ashady.

 - Degenmen, sot tóreligin qamtamasyz etýdiń bul túri sonshalyqty minsiz dep aıta alamyz ba? Álde basqa bir qıyndyqtar bar ma?

Bul máseleler alqabılerge kandıdattar tizimin jasaýdyń sapasyna qatysty der edim. Alqabıler sotyna úmitkerlerdi usyný jergilikti jerdegi bıliktiń qolynda. Olar tizimdi úsh aılyq merzim beriledi. Bul merzim alqabıler quramyna qajetti úmitkerler tizimin sapaly jasaýǵa ábden jetedi. Degenmen, tájirıbe kórsetkendeı, jergilikti atqarýshy organdar jibergen tizimniń talapqa saı bolmaýy jıi kezdesedi. Keıde alqabıge kandıdattardyń meken jaıy naqty bolmaıdy, olardyń jumys orny, tirkelý orny durys kórsetilmeıdi, keıde memlekettik qyzmetshiler, áskerı qyzmetshiler de tizimge enip ketedi, sonyń saldarynan alqabıler shaqyrý boıynsha sotqa kelmeıdi. Ádette, sotqa bir júzden eki júzge deıin kandıdattar shaqyrylady. Biraq, keıde sonyń 40-qa jýyǵy da de kelmeı jatady. Osynyń saldarynan sottar alqabıler alqasyn qalyptastyra almaı, keıde sot protsesin birneshe márte keıinge qaldyrýǵa májbúr bolady.

 - Osy másele boıynsha naqty mysaldar boldy ma?

Máselen, 2015 jyly alqabıler quramyna úmitker retinde Aqmola oblysynda mundaı tizimge Kókshetaý turǵyny engen, degenmen keıin anyqtalǵanyndaı, onyń jasy 25-ke tolmaǵan, bul zańǵa qaıshy. Osy oblysta taǵy bir jaǵdaı oryn aldy, tizimge buryn marqum bolyp ketken azamattyń esimi enip ketken. Bul óz kezeginde marqumnyń týǵan-týystarynyń ashý-yzasyn keltirdi. Atalǵan oblysta alqabıler tizimine úmitker retinde buryn sotty bolǵan azamattar da engizilgen, tipti júrip-turýy qıyn egde jastaǵy zeınetkerler de kirgen. Sondyqtan, alqabılerge kandıdattardyń tizimin ýaqtyly jáne sapaly jasaý úshin jergilikti atqarýshy organdardyń qurylymynda turaqty jumys isteıtin, alqabılerge kandıdattardyń tizimin anda­sanda emes, jyl boıy daıyndaýǵa ýákiletti organ qurý kerek. Onyń quramyna otstavkadaǵy sýdıalar men jergilikti atqarýshy organ qyzmetkerlerin engizý kerek.

Memlekette alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sottyń bolýy, Bes ınstıtýtsıonaldy reformany iske asyrý jónindegi «100 naqty qadam» - Ult josparyna sáıkes, alqabılerdiń qatysýymen júrgiziletin sottyń sottylyǵyna jatatyn qylmystyq ister sanynyń keńeıýi quptarlyq. Ol azamattarymyzdyń zańdylyqty, ádildikti saqtaýǵa qatysýyn qamtamasyz etedi.