Jobalaýdan Aı orbıtasyna deıin – Qazaqstannyń ǵarysh salasyndaǵy áleýeti qandaı
ASTANA. KAZINFORM – 12 sáýir - elimizde Ǵylym qyzmetkerleri kúni. Sondaı-aq, 64 jyl buryn dál osy kúni qazaq dalasynan alǵash ret ǵaryshqa jol ashyldy. ıÝrıı Gagarınniń ǵaryshqa ushýy tutas adamzattyń ǵylymı-tehnıkalyq progresindegi úlken serpilis boldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi «Qazaqstan ǵarysh sapary» ulttyq kompanııasynyń jumysymen tanysyp qaıtty.
Qazaqstan ǵarysh monıtorıngin jaqsarta túspek
Ǵarysh tehnologııalary adam ómiriniń túrli salasyna enip úlgerdi. Búginde qoldaǵy telefon baılanysynan bastap, mekenjaı izdeıtin kartalar, shekara qaýipsizdigi, jaıylym jerleri, zańsyz qoqys úıindileri, sý tasqyny men orman órtteriniń bári ǵaryshtan túsirilgen sýretter arqyly qadaǵalanady. Bul úshin Qazaqstannyń jerdi qashyqtan zondtaıtyn 5 spýtnıgi jáne 2 telekommýnıkatsııalyq spýtnıgi jumys isteıdi.
Oǵan qosymsha, Qazaqstan 2027 jyly jerdi qashyqtan zondtaıtyn taǵy úsh spýtnıgin (12U CubeSat) ushyrady. Bul apparattardy elordada «Qazaqstan ǵarysh sapary» ǵımaratynda otandyq mamandar ázirlep jatyr.
− Qazir biz ortasha aıqyndyqta jerdi qashyqtan zondtaıtyn KazEOSat MR spýtnıgin jobalap jatyrmyz. Bul spýtnıktiń eki optıkalyq kamerasy bolady. Apparattyń barlyq komponenti ishki mehanıkalyq qurylymynda ornalasqan, bul qurylym ǵaryshqa ushqanda aýyr júktemelerge tótep berýi kerek. Bizdiń spýtnıkte ózimiz ázirlegen biregeı tehnologııany da synap kóremiz, − dedi «Ghalam» JShS mehanıkalyq júıeler sektorynyń jobalaýshy ınjeneri Darhan Dúısembekov.
Sonymen birge, 2028 jylǵa deıin Qazaqstan joǵary sapaly derekter beretin KazEOSat-HR spýtnıgin ushyrýdy josparlap otyr. Al 2029 jylǵa deıin radıolokatsııalyq tehnologııamen túsirilim jasaıtyn KazSarSat spýtnıgin ushyrý kózdelgen. 2030 jylǵa deıin 5 spýtnık jobalanady, óndiriledi, synaqtan ótedi jáne ǵarysh keńistigine ushyrylady.
Budan bólek, ǵarysh ortalyǵynda jasalǵan spýtnıkter ózge elderge eksporttalady. «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» UK AQ basqarma tóraǵasy Qaıyrjan Qojaevtyń aıtýynsha, 2029 jyly Kongo tapsyrysymen jasalatyn radıolokatsııalyq apparat ushyrylady. Osyǵan uqsas kelisim Mońǵolııamen de jasalǵan.
Jobalaýdan ǵaryshqa deıin – Jerserik qalaı jasalady
2010 jyly Qazaqstan men Frantsııa arasyndaǵy seriktestik aıasynda Ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheni jáne ony paıdalaný birlesken qazaqstandyq-frantsýzdyq kásiporyn – «Ghalam» seriktestigi quryldy. Dál osy jerdegi tehnologııalyq zerthanalar men óndiristik tsehtarda ǵarysh apparattary jasalyp, kóp uzamaı orbıtaǵa ushyrylady.
− Bizde ǵarysh apparatyn jobalaýdan bastap, qurastyrý, óndirý jáne synaq jumystarynyń tolyq tsıkli qamtylǵan. Otandyq ınjenerler ǵarysh apparatynyń borttyq basqarý júıesin, energııamen jabdyqtaý júıelerin, radıotaratqyshtaryn, kabel júıelerin jasap shyǵarady. Tutas mehanıkalyq qurylymy men baǵdarlamalyq jasaq, ınterfeısi de bizdiń mamandardyń qolynan shyǵady. Bir ǵarysh apparatyn ázirleýge 3-4 jyl ýaqyt ketedi, − deıdi «Ghalam» JShS dırektory Baýyrjan Almatov.
Ortalyq ınjenerleri jobalaǵan bólshekter men detaldar óndiriske jiberiledi. Kompanııanyń Naqty mehanıka bóliminde dáldigi 6 mıkronǵa deıin jetetin 4 tokar-frezer stanogy ornatylǵan. Osy stanoktar arqyly ǵarysh apparatyna qajet metall buıymdar jasalady. Sondaı-aq, ekrandy-vakýýmdy jylý oqshaýlaǵyshtar men elektrondy komponentterdi qurastyratyn tsehtar da bar.
Munda dáldik óte mańyzdy, sondyqtan japondyq koordınatalyq-ólsheý mashınasy buıymnyń jobaǵa saı ekenin jiti tekseredi. Standartqa saı kelmegen buıymdar keri qaıtarylady. Ásirese spýtnıktiń fotoapparaty, optıkasy óte sterıldi jaǵdaıda synaqtan ótedi. Injenerler tas-túıin jaraqtanǵan jáne kameraǵa bógde adamdardyń kirýine qatań tyıym salynady.
Jasalyp shyqqan spýtnık ǵarysh keńistigine jiberilmes buryn Ǵarysh apparatyn qurastyrý jáne synaý kesheninde synaqtan ótedi. Bul aýmaqta 100 keliden 6 tonnaǵa deıingi apparattardy synap kórýge bolady. Ǵarysh qatelikti keshirmeıdi. Injener apparattyń aqaýsyz ekenine kóz jetkizý úshin 1,5-2 aıǵa deıin synaqty jalǵastyra beredi.
Al myna jańǵyryǵy joq kamerada apparattyń jerdegi jáne ishki sáýle kózderimen úılesimdigi tekseriledi.
− Kez kelgen qurylǵy, meıli ol ǵarysh apparaty bolsyn, tipti sizdiń telefonyńyz bolsyn, belgili bir mólsherde sáýle shyǵarady. Qazir de barlyq telefondar bir mezgilde sıgnal taratady, biraq bir-birine kedergi keltirmeı jumys istep tur, sebebi olar elektromagnıttik úılesim synaǵynan ótken. Ǵaryshta da ushyp júrgen zattar óte kóp, bári de sáýle taratady, sońǵy jyldary bul másele óte ózekti bola tústi. Sondyqtan biz ǵarysh apparaty ushyrylǵan sátten bastap, basqa spýtnıkterge kedergi keltirmeı, syrtqy radıosáýlege tótep berip, durys jumys isteı alýyn tekseremiz, − dedi elektrlik synaqtar ýchaskesiniń bastyǵy Anton Ivanov.
Ǵarysh keńistiginde spýtnık kúnniń +130 gradýs ystyǵyna jáne kún joqta -180 gradýs sýyq temperatýraǵa tap bolady. Oǵan qosa, 10⁻⁵ dárejeli tereń vakýýmǵa túsedi. Sol úshin munda termovakýýmdy kameralar ornatylyp, túrli temperatýrada synaq júrgiziledi.
Oǵan qosa, telekommýnıkatsııalyq ǵarysh apparatyn synaıtyn kishigirim antennalyq polıgon bar. Ádette baılanys spýtnıkteri jerden 36 myń shaqyrym qashyqtyqta jumys isteıdi. Polıgonda da aına kómegimen radıosıgnaldyń 36 myń shaqyrymnan ótýi ımmıtatsııalanady.
Qazaqstan Aı orbıtasyna qadam basty
Qazaqstannyń mamandary 2030 jylǵa qaraı Aı mańyndaǵy teleskop jasap shyǵarady. Jerdiń emes, Aıdyń orbıtasynda jumys isteıtin bul teleskop anaǵurlym naqty ári sapaly málimet jınaýǵa múmkindik beredi, oǵan qaptaǵan radıojıilik pen jaryq kedergi keltirmeıdi. Bul óte kúrdeli joba jáne tolyq iske asýyna 5 jyl ýaqyt kerek.
– Alǵashqy Aı mańyndaǵy teleskop jobasyn jasaý – qazirgi shekaradan shyǵý, naqty ǵarysh ǵylymymen aınalysa bastaıtynymyzdy bildiredi. Bul – tolyǵymen ǵylymı joba, oǵan Ghalam kompanııasy men Astrofızıkalyq zertteýler ınstıtýty qatysady. Qazirgi ýaqytta teleskoptyń dızaıny ázirlenip jatyr. 2029–2030 jyldarǵa qaraı seriktes tabylyp, alǵashqy Aı mańyndaǵy teleskop iske asyrylady dep senemin. Bul – kúrdeli joba bolǵandyqtan, birlesken túrde iske asady. Alaıda bastapqy bazalyq kezeńde ony Qazaqstan óz kúshimen júzege asyryp jatyr, – dedi «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» ulttyq kompanııasy» AQ basqarma tóraǵasy Qaıyrjan Qojaev.
Sonymen birge, bıyl jeltoqsanda Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy birlesken «Báıterek» ǵarysh jobasy aıasynda alǵashqy zymyran ushyrylady.
— Úkimetaralyq kelisim aıasynda biz ushý synaqtaryn 2023 jyly bastaýdy josparlaǵan edik, alaıda birneshe qıyndyq týyndady. Birinshiden, logıstıka máseleleri boldy. Ekinshiden, konstrýktorlyq qujattama ázirleýde bastapqy derekterge ózgeris engizildi. Osyǵan baılanysty «Báıterek» jobasyna tehnıkalyq ózgeris engizý qajettigi týyndady. Bul ózgerister eń aldymen jobany kommertsııalandyrýǵa qatysty boldy jáne biraz ýaqytty talap etti. Endi 2025 jyldyń jeltoqsanynda alǵashqy ushýdy kútip otyrmyz, − dedi Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi Aeroǵarysh komıtetiniń tóraǵasy Baýbek Oralmaǵambetov.
Aıta keteıik, Senat depýtaty Ǵalıasqar Sarybaev aldaǵy 5-10 jylda tórtinshi qazaq ǵaryshkeri ǵaryshqa sapar shegýi múmkin ekenin aıtty. Bir ǵaryshkerdi ǵaryshqa ushyrýǵa tolyqtaı daıyndaý úshin 60 mln dollardaı aqsha kerek.
Ǵalıasqar Tólendiuly ǵaryshqa ushý úshin daıyndalyp jatqan qazaq qyzdary da bar ekenin aıtady.