Jetistikpen shektelmeı, jańa deńgeıge jeteıik - Tamara Dúısenova

ASTANA. QazAqparat - Halyq danalyǵy densaýlyqty birinshi baılyq dep oǵan úlken mán beredi. Shynynda ol esh kúmáni joq shyn­dyq. Osy basty baılyǵyń - densaýlyǵyńnyń saq­shy­syndaı medıtsına qyzmetkerleriniń jylyna bir ret atalyp ótetin kásibı merekesi qarsańynda «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilshisi eli­miz­diń Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstri Tamara Dúısenovamen áńgimelesken edi, suhbat otandyq medıtsınada qandaı ózgerister bo­la­­tyny, jaqyn kezeńde halyqqa bul saladaǵy qyz­met kór­­setýdiń sapasy qalaı artatyny jaıynda órbidi.

- Tamara Qasymqyzy, Astana­da ótken ekonomı­kalyq forým­da Memleket basshysy: «Esh­qandaı memleket saýatty, bilimdi, deni saý jáne isker adamdarsyz damı almaıdy», dedi. Al ult densaýlyǵyn jaqsartý úshin qandaı ister atqarylýy tıis?

- Adam densaýlyǵynyń myqty bolýy kóptegen fak­tor­larǵa - ómir súrý saltyna, qorshaǵan ortanyń áseri­ne, densaýlyq saqtaý júıesine baılanysty, tipti, táýeldi deýge bolady. Dúnıejúzilik den­saý­­lyq saq­taý uıymynyń (DDSU) zertteýlerine súıensek, soń­ǵy jyl­dary aýrý túrleriniń dına­mı­ka­sy­nyń ózgerýi praktıkaǵa jańa teh­nologııalardyń enýine, medı­­tsı­nalyq qyzmettiń sapaly kór­setilýine táýeldi eken­digin baıqatty.

Memleket basshysy bizdiń aldymyzǵa qazaqstandyq­tardyń kútiletin ómir súrý jasyn 2015 jylǵy 71,8-den, 2020 jyly 73 jasqa deıin uzartý qajettigi týraly mindet qoıyp otyr. Ony júze­ge asyrý úshin biz qazirgi demo­grafııalyq ahýal men halyq­tyń densaýlyǵyn tereń saraptaý­dan ótkizgen otandyq jáne halyq­ara­lyq sarapshylardyń jumy­sy­na júgindik. Saraptaýlar kórsetkendeı, halyqtyń ósimi 2050 jylǵa deıin 65-ten asqan jáne 25-ke jetpegen (jumys isteýge qabi­letsiz) turǵyndar esebinen kóbeı­geli tur. Sonda atalǵan top­tyń qarasynyń ulǵaıýy, jumys at­qarýǵa qabiletti halyqtyń sany­nan eki esege artady eken. Al mun­daı jaǵ­daıda medıtsınalyq qyz­metke júginýdiń kóbeıetini anyq, ol óz kezeginde, densaýlyq saqtaý salasynda jáne eńbek resýrs­taryn saqtaýda jańa kózqaras pen tásil­diń qajettigi týatynyn aıqyndaıdy.

- Adamnyń jasyn uzartý min­deti burynnan qoıylyp keledi. Nátıjelerine toqta­lsańyz?

- Jalpy, «adamnyń ómir súrý uzaq­­tyǵyn arttyrý» óte keń aýqym­dy másele. Oǵan jetý úshin bar­lyq deńgeıde, ómirdiń san-sala­synda: ekologııada, bilimde, áleý­mettik salada deısiz be, óte keń kó­lem­degi ózgerister qajet. Al den­saý­lyq saqtaýǵa kelsek, bizde búgingi tańda qol jetkizgen aı­tar­lyqtaı jaqsy nátıjeler bar.

2005-2010 jyldary densaýlyq saqtaý salasyn damy­týǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamany júze­ge asyrý mundaǵy ınfraqury­lym­­dardy damytyp, kadr­lar­dyń bili­k­tiligin arttyrýǵa jaǵdaı jasady. «Salamatty Qazaqstan» baǵ­darlamasy negizinde densaý­lyq saqtaý salasynyń qyzmetine naryqtyq ekono­mı­kanyń meha­nızm­deri qalanyp, osy jyldar ishinde mem­lekettik bıýdjetten qarjylandyrý jeti esege deıin artyp, al ár jeke adamǵa shaqqanda ol alty esege ósti.

Osyndaı atqarylǵan jumys­tar­dyń nátıjesinde, ortasha ómir súrý jasy 70-ke jetip, ólim-jitim  15,3 paıyzǵa, al ana men balanyń ómir­den ozýy 1,8-ge azaıdy. Degen­men, qazaqstandyqtardyń ómir súrý uzaqtyǵy Ekonomıkalyq yn­ty­maqtastyq jáne damý uıymy (EYDU) elderindegi azamattarǵa qara­ǵanda on jylǵa az. Sony­men qatar, jalpy álemge or­taq másele ınfektsııalyq emes aýrý­lardyń sanynyń artýy bizdiń elimizge de tán bolyp, adamdardyń dúnıe salýyn sara­laǵanda onyń jartysyna jýyǵy qan aınalymy júıe­siniń (26%) enshisine, jańadan paıda bolǵan qaterli isikterge (13%), jaraqat alýǵa (11%), áıel bosan­dyrý jáne balalar ólimine (3,6 %) tıesili bolyp otyr. Bul áleýmettik turǵyda adamnyń ómir súrý uzaq­ty­ǵyna keri áserin tıgizip, ári múgedekterdiń qatary­nyń ósýine yqpal etedi. Ekonomıkalyq turǵydan kel­gende de mundaı jaǵ­daı jumysqa qabiletti, bel­sen­di adamdardyń sanyn kemitip, jumys istep júr­gen adam­darǵa túsetin salmaqty aýyrlatady, ári qarjy­lyq jaǵynan joǵaryda atalǵan bes top úshin  kepildi me­dı­tsınalyq kómekke degen qara­­jat­tyń jartysynan astamy bólinedi degen sóz. Sondyqtan saralaı kelgende Memlekettik jańa «Densaýlyq» baǵdarlamasynda osy bes toptaǵy aýrýlardy emdeýge basymdyq berilgen.

- Saladaǵy problemalardyń sheshilýi jaıyna keńirek toq­talsańyz.

- Birinshiden, biz qoǵamdyq den­saý­lyq saqtaý qyz­metin qurý­dy josparlap otyrmyz. Bul (EYDU) elderiniń ozyq táji­rı­be­leriniń negizinde jáne Dúnıe­júzilik bank pen DDSU sarap­shylarynyń usynymy boıynsha qolǵa alyn­baq. Qoǵamdyq densaýlyq saq­taý qyzmetinde sa­­nı­tar­lyq-epı­de­mıo­logııalyq, sa­la­­mat­ty ómir salty jáne du­­rys tamaq­taný qyzmeti ınteg­ra­­tsııa­lanady da onyń aıasyna: ınfektsııalyq jáne negizgi ın­fek­tsııalyq emes aýrýlardy epıdemıologııalyq qadaǵalaý men monı­torıngti qamtamasyz etý; sektoraralyq ózara áreket­testikte saýyqtyrý is-sharalaryn keńeıtý jáne úıles­tirý men qamtamasyz etý; qorshaǵan ortanyń zııany týraly saýyqtyrý, durys tamaqtaný men salamatty ómir súrýge qatysty is-sharalarǵa qatysty turǵyndarǵa aqparat berý jáne azamattardyń olarǵa aralasý belsendiligin arttyrý. Ekinshiden, aýrýǵa alǵashqy medıtsınalyq-sanıtarlyq kómek deńgeıinde basymdyq berý jáne basqarýdy qamtamasyz etý.

Qazirgi kúni densaýlyqtarynda túrli dertteri bar, nozologııada 22 klastan turatyn 4 mıllıonnan astam adam dıspanserlik esepte tur, bul degenimiz - halyqtyń tórtten biri. Olardyń 40 paıyzyn arterıaldyq gıpertenzııa, sýsamyr nemese qant dıabeti  jáne sozyl­maly júrek aýrýy quraı­dy. Osy rette kóńilge úl­ken alań­daýshylyq týdyratyn másele, dıspanserlik esepte tur­ǵan jan­­dardyń ınsýlt, ınfarkt, júrektiń ıshemııa tárizdi aýrýlar­dan kóz jumýy.

Osy jaıtty esepke alyp alǵash­qy medıtsınalyq-sanı­tarlyq kómek kóleminde Aýrýdy basqarý baǵdar­la­masy engizilip, onyń aıasynda derbestendirilip ýaqtyly esepke qoıý, saýyqtyrý jáne bilik­ti medı­tsınalyq járdem berý qam­tamasyz etiledi. Baǵdarlama qanat­qaqty joba retinde Pavlodar, Soltústik Qazaqstan ob­lys­taryn­­da qolǵa alynyp, ol qam­ty­­ǵan dıspanserlik eseptegi 1200 adam­nyń 75 paıyzynyń qan qysy­my turaqtanyp, sozylmaly júrek aýrýy­men aýyratyn pa­tsıent­terdiń statsıonarǵa jatyp em­delýi eki esege azaıǵan.

- Sonda jaqsy nátıjeleri bar bul joba ári qaraı jalǵasyn taba ma?

- Árıne jalǵasady. Aǵymdaǵy jyly biz onyń keńistigin ulǵaı­typ, jeti óńirge jetkizsek, keleshekte ol elimizge tutas engiziledi. Bul baǵ­­darlamanyń burynǵy­dan qaǵı­datty túrde aıyrmashyly­ǵy - pa­tsıent­tiń aýrýyn anyqtap ony naý­qas jandardyń dıspanser­lik regıstrine engizýinde ǵana emes, ol - patsıentti derbestendiril­gen esepke alyp jáne onymen áleý­mettik kelisimshartqa oty­r­ýynda. Eki bólikten turatyn kelisimshart boıynsha patsıent qajetti tekserýden belgilengen merzimde ótip turýǵa, emdeý ornyna ózi júrgizgen qan qura­myn­daǵy qant mólsheri, qan qysy­my­nyń kórsetkishi t.s.s. syndy derekterdi jetkizip turý­ǵa min­detti. Al alǵashqy medı­tsı­nalyq-sanıtarlyq kómek berý­shi (AMSK) mekeme naýqasqa dına­mı­kalyq baqylaý júrgizip, der ýa­qy­tynda ambýlatorlyq dárilermen qamtamasyz etýdi mindetine alady.

-Dınamıkalyq baqylaý degenimiz qalaı júzege asyrylady? Emhanalarda taýsylmaıtyn uzyn-sonar kezektiń bar ekeni aıan. Keıbir mamandarǵa jazylýdyń ózin 2-3 aı kútetin kezder de bolady.

- Munda patsıentterdi qabyl­daý naýqastyń emhanaǵa kelýin kútpeı áleýmettik kelisim­shartta kórsetilgen keste boıynsha júr­­giziledi. Oǵan qosa, patsıent qazir­­gideı bir ǵana dárigerdiń emes, mýltıtártiptik komandanyń qarap-tekserýinen ótedi. Bul onyń arnaıy maman dárigerlerge kire­min dep kezekke turýyn, aılap kútetin aldyn ala jazylýdy qa­jet et­peıtin bolady degen sóz. Jáne ol aýrýdyń aldyn alýdyń shara­­laryn der kezinde júrgizýge jol ashady.

Sonymen qatar, dıspanserlik esepte turǵan jobaǵa qatysýshy úshin ambýlatorııadan beriletin memlekettik kepildik aıasyndaǵy dári­lerge retsept alý da jeńil­deı­di. Naýqasqa tıesili dáriler áleý­mettik kelisimshartta kórsetiledi de, medbıke úsh aı úshin (50 myń teńgeden aspaıtyn mólsherde) bir ǵana retsept toltyrady.

Retsept boıynsha kelisý avto­mat­ty túrde júzege asyp, al dári­­hanamen aradaǵy baılanys «ISLO» aqpa­rat­tyq júıesi ar­qyly júredi. Osy jyldyń 1 shil­de­sinen júıeni synaýdan ótkizý Astanadan bastalady.

Bul jerde patsıentpen aradaǵy uıymdastyrý jumy­syn ýchaskelik dáriger men medbıke júzege asyra­tyndyqtan Dúnıejúzilik banktiń sarapshylarynyń qatysýymen tórt oqytý-úıretý sessııalary josparlanyp, sonyń alǵashqysy mamyr aıynda ótkizildi.

Jobaǵa qatysýshy alǵashqy býy­nnyń jumysyn jáne mýltı­tártipti komandanyń múshelerin yntalandyrý maqsatynda toqsan saıyn qosymsha aqy tóleý kózdel­gen. Eger patsıenttiń jaǵdaıy qalypty bolsa qosymsha aqy 20 paıyzǵa deıin ósetin bolady.

- Al jobaǵa ázirge qatyspaı­tyn adamdar úshin ne istelip jatyr?

- ASMK kóleminde saýyqtyrý sharalaryn kúsheıtýden tys bizdiń tarapymyzdan ıntegratsııalanǵan modeldi engizý esebinen statsıonar­lyq járdemniń sapasyn arttyrý­ǵa sharalar júrgizilýde. Statsıo­nar­da kómek kórsetý óńirlik qaǵı­­dat boıynsha jasalyp, kúr­deli tehnologııalyq qural-jab­dyq­­tardy qajet etpeıtin medı­tsı­na­lyq qyzmet naýqastyń turǵy­lyqty jerine jaqyn ortalyq­tarda júzege asatyn bolady. Al kúrdeli tehnologııa­nyń, joǵa­ry bilikti mamandar­dyń ara­­lasýyn qajetsinetin qyzmet túr­­leri aýdanaralyq, óńirlik jáne respýblıkalyq deńgeıdegi den­­saý­lyq saqtaý oryndarynda júr­giziledi. Jáne bul qyzmet den­saýlyq saq­taý mekemeleri arasynda akkre­dıtatsııa negizinde atqarylady. Em sharanyń sapaly, ári ýaqyt keti­rip kóp kúttirmeı, dıagnozdy adas­paı qoıyp, durys emdelýin­de pa­tsıent­tiń jol baǵ­darynyń naq­ty al­go­rıtmi anyq kórsetiletin bolady.

Búgingi kúni joǵaryda atalyp ót­ken bes top úshin bes Úılestirý ke­ńesi qurylyp, olardyń Jol kar­ta­sy jasaldy, árqaısysyna jaýapty respýblıkalyq densaý­lyq saqtaý mekemesi bekitildi.

- Jaqsy eken. Al osy Úıles­tirý keńesteriniń jumysynda qan­­daı da bir oń nátıjeler bar ma?

- Árıne bar. Bir mysal kel­­tireıin. Máselen, ınfarkt pen ınsýltke qatysty ıntegra­tsııa­­lanǵan medıtsınalyq járdem kór­­se­týdegi úılestirý keńesi dıs­pan­serlik esepte turǵan aýrý­lar­ǵa alǵashqy medıtsınalyq-sanı­­tarlyq kómek berýdiń ýaqy­tyly júrgizilmeıtinin anyqtady. Sarap­taý kórsetkendeı bir saǵat­tyń shamasynan beri tós súıe­giniń tusy aýyrǵanyn aıtyp dárigerlik kómekke júgingenderdiń sany 48 paıyz, ıaǵnı jartysynan tómen bol­ǵan. Al ekinshi deńgeıdegi den­saý­lyq saqtaý mekemelerinen aýyr­­ǵandaryna eki saǵattyń shamasy bolǵanda kómek suraǵandar 63 paıyzdy quraǵan. Úsh saǵattyń ishinde qaralǵandar bolsa 54 paıyz kóleminde. Osydan baryp, ınsýlt, ınfarkt syndy dertterden kóz jumatyndar sany joǵary.

Kelesi bir problema - densaý­lyq saqtaý oryn­dary­nyń medı­tsına­lyq resýrstarynyń tómengi stan­dart­tar­dyń ózine jaýap bere almaıtyndyǵy. Al óte ótkir máse­leniń biri- ınsýlt orta­lyq­tary­nyń jetispeýshiligi.

Mine, osyndaı problemalardy sheshý úshin qazirgi kúnniń ózinde barlyq deńgeıdegi medıtsına qyzmet­ker­leriniń biliktiligin kóteretin oqytý kýrstary uıym­dastyryldy. Basymdyq berilgen baǵyttar boıynsha 143 maman kýrs­qa tartylyp, onyń ishinde kóp­shiligi «jedel mıokard ınfarkt» aýrýyna qatysty oqytylýda. Sony­­men birge, aýrýdy emdeý stan­dart­tary da qaıta qaralyp, klı­nıka­lyq hattamalar jáne patsıent baǵ­dary jetildirile túsip, qyzmet jumy­­syna monıtorıng jasaý men baǵa berý baǵdarlamasy jasalýda. Aǵymdaǵy jyly óńirlerde jedel mıokard ınfarkt aýrýlary úshin jabdyqtalǵan ıntensıvti tera­pııa palatalaryn, jansaqtaý bólim­derin ashý kózdelýde. Buǵan qosa, respýblıkalyq ınsýlt orta­lyǵyn ashý úshin qajetti norma­tıvtik-quqyqtyq aktiler daıyndaldy.

-  Jaqynda ǵana tórt jyldyq Onkologııalyq kómek­ti damytý baǵdarlamasy túıindeldi. Onyń nátı­je­leri qandaı boldy? Onkoaýrýlarǵa qatysty qosym­sha nendeı jumystar júrgizýdi mejelep otyrsyzdar?

- Iá, baǵdarlama aıaqtaldy, onyń aıasynda búkil el aýmaǵynda Ult­tyq skrınıng baǵdarlamasy keńi­nen júrgizilip, zamanaýı qa­jetti qural-jabdyqtar satylyp alyn­dy, 4 óńirlik onkoor­ta­lyqtar qury­lyp, olar jumys­taryn atqa­ryp, patsıentter targentti preparat­tarmen túgel­deı qamtamasyz etildi.

Onkoaýrýlardy basqarý­dyń ıne­gratsııalanǵan mode­lin úıles­tirý keńesi Gıýstav Rýssı (Frantsııa) atyndaǵy on­­ko­­logııalyq ınstıtýt­tyń jetek­shi­­si Aleksandr Egger­mont jáne Sha­rıte (Germa­nııa) klı­nı­ka­­synan professor Hentstiń qaty­sýy­men osy qyzmettiń búgin­gi jaǵ­daıyna saraptaý jasady. Alaı­da, joǵary mamandanǵan jár­dem kórsetýdegi oń ózgerister men sapa­ly kómektiń jaqsara túsýine qara­mastan, belgili bir problemalar áli saqtalyp tur.

Onyń biri - aýrýdyń dıagnozyn erterek anyqtaý. Kópshiliginde ókinishke qaraı, adamdar dertti ótkizip alyp qaralady. Sol sebepten de Ulttyq skrınıng baǵdar­la­masynyń tıimdiligi týrasynda sarapshylar baǵasy berilip, skrınıng júrgizý tártibin qaıta qaraý jóninde usynys ázirlendi. Ol talqylanyp baryp, zańnamalyq turǵyda bekitilmek.

Taǵy bir problema - dıagnostıka men emdeý ádisin tańdaý máselesi. EYDU elderi standarttary bo­ıyn­sha dıagnostıka úsh kezeńde júr­­giziledi. Alǵashqy kezeńde isik­tiń sapasy, ekinshide - emdeý ádi­si­­niń gene­tıkasy, úshinshide - ár jeke naý­qasqa qatysty targetti tera­­pııa­­ny belgileýde isiktiń bıolo­gııa­sy anyqtalady. Al bizdegi zert­hanalyq qural-jabdyqtar tek birinshi men ekinshi kezeńderdi ǵana júrgizýge múmkindik beredi. Úshin­shi kezeńdi atqarýǵa qol jet­kizý úshin emdeý ádisterin tań­daý jol­dary qaıta qaralyp ol óńir­lik erek­shelikterdi, onkoaýrýlar qu­ry­­lymyn sonymen birge, dıag­nos­tı­kaǵa qajetti zerthanalardy to­lyq jańǵyrtýmen júze­ge aspaq. Bul ju­mystar aǵym­daǵy jyldyń ekin­shi jarty­jyl­dyǵy­nan bastalady.

Týyndap otyrǵan endigi bir problema ol - termınaldy jaǵdaı­daǵy patsıentter úshin EYDU elderi qolda­natyn ádisterdi engizý máselesi. Jyl aıaǵyna deıin qajetti dárilerdiń tizimi jasalyp, AMSK ázirligine oraı ony kezeń-kezeńmen engizetin bolamyz.

Osy problemalardy esepke ala otyryp, onkoaýrýlardy basqarýdyń ınegratsııalanǵan modeline úsh deńgeı - bazalyq AMSK uıym­dary, oblystyq onkodıs­panserler men óńirara­lyq onkoortalyqtar jáne res­pýb­lıkalyq ǴZI engizildi. Sony­men qatar, onkoaýrýlarǵa kómek kórsetýdegi standarttardyń ózek­­tiligi boıynsha da jumystar aıaq­talyp qaldy.

- Jedel járdem jumy­syn­daǵy olqylyqtar kóp aıtylady. Bul oraıda ne der edińiz?

- Biz jedel járdem kórsetýdiń ıntegratsııalanǵan eki kezeńdik modelin qurýdy josparlap otyr­myz. Ol qalaı deısiz ǵoı, túsindireıin. Birinshi - jergi­likti jerde jedel járdem men sanı­tar­lyq avıatsııanyń birik­ken qyzmeti qurylady. Oǵan oblys­tyq sanıtarlyq avıatsııa, aýdandyq jedel járdem stansasy, qalalyq jáne selolyq okrýg kiredi. Ekinshi- respýblıkalyq qyzmetke sanıtarlyq avıatsııa, avtomattandyrylǵan GPS júıesi jáne telemedıtsınalyq qyzmet jasaı alatyn biryńǵaı dıspecherlik qyzmet kiredi. Bulaısha ıntegra­tsııa­­lanǵan qyzmet túrin retke keltirý medıtsınalyq kómek kór­setý­diń biryńǵaı standartyn engi­zip, tutas el aýmaǵynda biryń­ǵaı aq­pa­rat júıesin qurýǵa múmkindik beredi. Qazirgi ýaqytta barlyq óńir­lerge Almaty, Pavlodar qala­laryn­daǵy ıntegratsııalyq júıeni qurý­daǵy ozyq táji­rıbeni taratýda­myz. Bul jumystar tolyǵymen júze­ge asqanda el aýmaǵynda jedel jár­dem júıesiniń jumy­sy úıles­ti­ri­lip, sanavıatsııanyń qajet tusta je­del jetýi men telemedıtsına kóme­gimen oqıǵa ornynda jedel jár­dem dárigerlerine kerekti keńes­ter beriledi. Árıne, bul ret­te para­medıkter men osy júıede ju­mys isteıtin maman­dar­dy qaıta ázir­leý jumysy da atqarylatyny aıqyn.

Taǵy da aıta ketetin jaıt - barlyq úlken joldar boıyndaǵy qutqarý qyzmetteriniń jumysyn úılestirý. Oqıǵa oryn alǵanda jedel kómek kórsetýde ózara is-qımyldy úılestirýdi oqıǵa ornynda nemese aýdanaralyq travmatologııa bólimderi men aýdandyq ortalyq emhanalarǵa berý usynyldy. Sonymen qatar, olardy jabdyqtaý men ornalastyrý normatıvterin qaıta qaraý qajet. Qazir bul jumys ІІM-men birlese júrýde.

Jáne biz patsıentterdiń baǵ­daryn ózgertemiz, ol jedel jár­dem brıgadasy aýrýdy jaqyn jer­degi aýrýhanaǵa emes, patsıentke ma­mandanǵan bilikti járdem kór­setetin medıtsına mekemesine jet­kizedi. Bul oraıda biz Kanada men Túr­kııanyń tájirıbesin nazarǵa aldyq.

-Jumystaryńyzǵa tabys tileımiz. Áńgimeńizge rahmet.