Jeti qazynamyzdyń biri qumaı tazynyń bolashaǵy ne bolmaq?
Qazaq qumaı tazylarynyń osy respýblıkalyq baıqaýynan bir kún buryn arnaıy dóńgelek ústel uıymdastyrylǵan bolatyn. Oǵan «Qansonardyń» basqarma tóraǵasy Oralbaı Ábdikárimov, Ulttyq sport qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Bekbolat Tileýhan jáne basqa da zertteýshi mamandar qatysty. Osy bas qosýda 17 qyrkúıek kúni Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asyljan Mamytbekovtiń buıryǵymen tazy men tóbet ıttiń standarttary bekitilgeni jarııa etildi. Ult janashyrlarynyń janaıqaıy elenip, tarıhı-mádenı mura retinde baǵalanatyn ulttyq qundylyqtarymyzdyń bótenniń menshigine aınalyp ketýiniń joly kesildi. Zańmen qorǵalatyn boldy. Endi elimizde qazaq halqy jeti qazynanyń birine balaǵan asyl tuqymdy ıtterdi damytýǵa aıryqsha kóńil bólinbek.
Dóńgelek ústel talqysynda qaısysy shyn asyl tuqymdy ıt ekenin saralaýǵa kelgende biraz talas týyndady. «Zoologııa ınstıtýtynyń» ǵylymı qyzmetkeri Konstantın Plahov tóbet pen tazynyń alǵashqy standarttary 1925 jyly bekitilgenin, 1959 jyly standarttar qaıta qabyldanǵanyn kóldeneń tartty. Onyń oıynsha, bul Keńes úkimetiniń standarttary eskirgen, Kóp nárse ózgerdi, kóp qan aralasty, sondyqtan ıtterdiń bul tuqymy tozdy dep otyr. «Sondyqtan standarttardy jasaǵanda qazaq halqynda saqtalǵan krıterıılerdi paıdalandyq. Tazy - júırik, qýyp jetken ańyn óltire alatyn azýly, usaq ańdy tistep ózi alyp keletin aqyldy, taǵy sondaı qasıetteri bolýy kerek. Bulardyń barlyǵy qumaı tazynyń standarttaryn alǵash aınalymǵa túsirgen A.Slýdskııdiń eńbeginde de jazylǵan. Biz sony da negiz ettik», - deıdi Konstantın Plahov. Desede, zertteýshilerdiń birazy bul ıt tuqymy azdy degen pikirmen kelispeıtindikterin bildirdi. Asyldy alystan tanı bilgen qazaq halqy ıttiń bul tuqymdaryn osy kúnge deıin saqtap jetkizip otyr. Mynaý ǵalymdarǵa jetip jatqan aqparat shamaly. Áıtpese, el ishinde áli de asyl tuqymdy ıt asyraıtyndar az emes, - degen ýáj aıtyldy.
Kimniń ıti naǵyz asyl tuqymdy bolatyndyǵyn qandaıda bir ólshemmen anyqtap berý bul talasta tarazy basyn basyp bere alǵan joq. Bul jerde árkim óz kózqarasyn tańyp, óz ıtin maqtaýǵa daıyn. Áıtsede, úkimet qabyldaǵan standarttarǵa saı keletin ıtter «Balqaraǵaıda» ótken qazaq qumaı tazylarynyń respýblıkalyq baıqaýynda anyqtaldy. Oǵan Qazaqstannyń barlyq aýmaǵynan tazy ósirýmen aınalysatyndar tolyq qatysyp otyr.
Qazaq qumaı tazylarynyń respýblıkalyq baıqaýyn QR Ulttyq sport túrleri qaýymdasyǵyna qarasty «Qumaı» federatsııasy men Respýblıkalyq «Qansonar» qaýymdastyǵy birlese uıymdastyrdy. Іs-shara aıasynda tazy ıtterdiń kórmesi, tazy ıtterdiń jarysy, búrkitterdiń básekesi, sonymen birge, kontserttik baǵdarlama kórermen nazaryna usynyldy. Osyndaı aýqymdy is-sharany uıymdastyrý arqyly qazaq halqynyń ıgiligi men tarıhı-mádenı murasynyń bir bóligi bolyp tabylatyn qazaq tazysynyń shyǵý tegin anyqtap, Qazaqstan aýmaǵynan taraǵanyn dáleldeý jáne ony barynsha tanystyryp, nasıhattaı otyryp saqtap qalý maqsat etilip otyr.
Qazaq dástúrli tarıhynda ańshylyqtyń bir túri retinde tazy ıttermen ań aýlaýdy aıryqsha baǵalanǵan. Aýqatty adamdar men sal-seriler ermek etip, kóńil kóterý maqsatynda ıt júgirtip, qus salsa, al, keı adamdar kúndelikti tirshiliginiń qamy úshin arnaıy kásip etip nanyn taýyp jegen. Sondyqtan qazaqtardyń "It jaqsysy - tazy" dep áspetteýi beker aıtylmasa kerek. Qazaq jerinde taralǵan tazynyń birneshe túri kezigedi. Mysaly, Samarqannyń tazysy - alasa boıly, biraq múshe-múshesi ásem de súıkimdi bolǵan. Jem boıy men Atypay boıyndaǵy qazaqtardyń tazylary - taban júni men qulaǵyndaǵy shashaǵynyń uzyndyǵymen erekshelenedi. Eń sońynda, Ońtústik Sibir tazylaryna keler bolsaq, olar tabanynyń súıirlenip bitisimen, sondaı-aq ózderiniń óte kúshtiligimen daralanady. bular Ertis boıynda taralǵan.
Qazaq dalasyndaǵy ıtter týraly tarıhı jazba derekter saqtalǵan. Mysaly, Marko Polo jazbalarynda mońǵol ımperatorlarynda aýshy qustar men basy qazandaı, kesek tulǵaly ıtter týraly tamsana jazady. Mahmud Qashǵarıdiń "Dıýanı luǵat at-túrik" sózdiginde (HІǵ.) "taıǵan" sózin keltirip, oǵan "tazy, alǵyr ıt" degen anyqtama berdi (Qashǵarı M., Túrik sózdigi, A., 1998, 3-tom, 238-bet). Qyrǵyzdar osy kúnge deıin tazyny "taıǵan" dep ataıdy, al, ózge túrkilerde tazyny "tazy", "tazı" dep ataý qalyptasqan.
Qazaq tazylarynyń arasynda qasqyr alatyn kúshti ıtter de bolǵan. Olar jalǵyz jarym da ekeýlep nemese tobymen júrip, "utylap" ań alady, al úıretilgen bolsa aýshy quspen de tize qosyp qımyldaıdy. Buryndary el arasynda ataǵy shyqqan myqty tazylar týraly qyzyqty áńgimeler el aýzynda jıi aıtylatyn bolǵan. 1910 jyldary Zaısan elinde Sháken bolys degen adam Marqakól jaqtaǵy Qarataı elinide bir jylda jetpisten asqan túlki, onnan astam qasqyr alǵan Sarytuıǵyn degen tazyǵa qyzyǵyp, óziniń nemere inisi qaıtys bolyp, jesir qalǵan aıttyrylyp qoıǵan qyzdy qalyńsyz Sarytuıǵyn tazyǵa aıyrbastap jibergeni aıtylady. Budan biz sol kezeńderdegi qazaq qoǵamynda tazynyń alǵyr, myqtysy asa qymbatqa baǵalanatyndyǵyn ańǵaramyz.
Tazy ıtterdi alǵashqylardyń biri bolyp zerttegen A.Slýdskııdiń deregi boıynsha qazaqtar tazyny qalyńdyqqa beriletin qunǵa, ıaǵnı 47 baıtalǵa baǵalaǵan. Jaqsy tazynyń quny attyń qunynan da kem túspegen. Taza qandy tazylar Bókeı Ordasynda sol kezdegi aqshamen 50 somǵa teń kelgen. Keıinde el kedeılengen kezde ań alatyn ıttiń qarapaıym kúshigin bir qulyndy bıege satyp alǵan jaılar kezdesken.
Óz kezinde júırik attarmen qosa tazy ıtter de rý men el arasyndaǵy bitimgershilikke sebep bolǵan. Bir derekterde, Kenesary han qyrǵyzdarmen alǵashqy urystardyń birinde Aqyrtóbe degen jerde Búrge batyrdyń Qalsha degen uly bastaǵan 700 jigitin jeńiliske ushyratyp, Qalshany tutqynǵa alady. Qyrǵyzdyń Solty, Sarbaǵysh, Qusshy rýlary keńesip, Qalyǵul batyrdy basshy qylyp elshi jiberedi. Kenesary ári-beri oılanyp: "Maqul, men Qalshalaryńdy bosatyp bereıin, sender Solty Esqojanyń balasy Baıastannyń Kókdaýyl degen tazysyn berińder",- deıdi. Sol ýaqytta Kókdaýyl toǵyz qasqyr alyp, qazaq-qyrǵyzǵa aty shyqqan ıt eken. Tazyny kórip Kenesary súıingennen hantájin Qalshaǵa kıgizip jibergen degen qyrǵyzda áńgime bar.
Búgingi kúni ultymyzdyń umytylyp bara jatqan dástúrli mádenı qundylyqtary qolǵa alynyp, el arasynda nasıhattaý jumystary jaqsy júrgizilip jatyr. Osyndaı ıgi bastamalaryn halyq qoldap, ulttyq namysy bar azamattaryna oı salaryna senemiz.
Baqytjol Kákesh
