Jerdi tıimdi paıdalanbaıynsha, maqsatymyzǵa jete almaımyz – Sharýa qojalyǵynyń basshysy
Budan shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt buryn Han ordasy aýyldyq okrýginde «Bereke» qojalyǵyn qurǵan sharýa bastapqyda qıyndyq kórgenimen, qazirgi kezde osy óńirdegi irgeli sharýashylyqtardyń birine aınalyp otyr.
Kúni búgin 11 myńnan astam gektar jerdi paıdalanyp otyrǵan qojalyqta 1100-den astam iri qara, 300-diń ústinde jylqy baǵylýda. Jyl boıyna «Berekede» 17-18 adam jumys isteıdi. Olardyń arasynda alty traktordy júrgizetin mehanızatorlar da bar.
Maldy asyldandyrýmen birge qysy-jazy jaıyp baǵatyn sharýa jerdiń qazirgi jaı-kúıine asa alańdaýly.
-Eger mal qysy-jazy bir jerde baǵylsa, ol mań azyp ketedi. Ata-babamyzdyń kóship-qonyp júrgeni tegin emes. Kezinde Jáńgir hannyń da tuıaqty maldy ordaǵa kirgizbeı, qumnyń kóshýine tosqaýyl qoıý úshin orman ósirgeni tarıhtan málim. Osy oraıda óz oıyń qandaı?
-Iá, qazirgi tańda keıbir qojalyqtar jazǵy orynǵa kóshpeı, bir jerde otyra beredi. Maldyń tuıaǵy qoıa ma, sodan ol jer qý taqyrǵa aınalady. Sol sekildi óz jerin qorshap, shóp egemin deýshiler bar. Bizdiń jaǵdaıymyzda munyń da qısyny kelmeıdi. Sýarmaly jer bolsa, bir jón, jýsan shyqpaıtyn jerge shóp shyǵa ma? Qýańshylyq saldarynan ótken jyly gektaryna 1 tsentnerden ázer aldyq. Qumdaǵylar eshteńe emes, qazir qyrdaǵy sharýashylyqtar qystan áreń shyǵýda.
Bıyl ózim jazǵy orynǵa kóshkeli otyrmyn. Áıtse de meniń qasymdaǵy qojalyqtar kóshpese, budan paıda bolmaı qalýy múmkin. Óıtkeni mal jerime kirip ketip, jep qoıýy ábden yqtımal. Al eger jerdi tyńaıtsaq, Naryn qumynda bir-eki jylda, qyrda tór-bes jylda teńelip, burynǵy qalpyna keledi. Munyń sebebi qum jańbyrdy sińirip alady da, shóp tez shyǵady. Al qyrda jańbyr sýy sińbegennen keıin bý bolyp ushyp ketedi.
Ekinshi másele – jerdiń normatıvke sáıkes, durys bólinýi. 30 myń gektardaı jerdi alyp alǵandar bar, biraq maly 500 bastan aspaıdy. Sondaı-aq áskerı polıgonǵa berilgen aýdan menshigindegi jerde kórshiles Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdany Súıindik, Balqudyq aýyldarynyń sharýalary qonystanyp, mal baǵyp otyr. Muny da keıin qaıtarýǵa, zańdy negizde retteýge bolar edi.
-Bıyl Bókeı sultannyń Edil-Jaıyq aralyǵyna kóshkenine týra 220 jyl toldy. Osy óńirdiń tabıǵı baılyǵyn keler urpaq úshin saqtap qalý asa mańyzdy. Bul jóninde ne aıtar ediń?
-Jerimizdi ǵana emes, orman-sýymyzdy bolashaq urpaqqa amanattaı alsaq, odan úlken arman joq. Keńes dáýirinde tarıhı Bókeı ordasy jeriniń edáýir bóligi Kapýstın ıAr áskerı polıgonyna berilip, sonyń zardabyn el áli tartyp keledi. Mysaly, raketalar synalǵan Hakı sorynan ushqan tuz qazirgi tańda tirshilik ataýlyǵa zııanyn tıgizýde. Aıtalyq, otyrǵyzylǵanyna 30-40 jyldaı bolǵan jas qaraǵaılar da qulap jatyr. Demek, olar qartaıǵannan ólip jatqan joq. Munyń sebebi ushqan tuz qylqan japyraqty qaraǵaıdyń ınesiniń arasyna kirip, sodan qaıtyp shyqpaı, qýraýyna áser etedi dep oılaımyn. Sondyqtan Hakı soryna Qopa arqyly óziniń tabıǵı arnasymen sý jibermeıinshe, bul másele sheshiledi dep aıtý qıyn. Oǵan qosa Áımeken jer asty sý qorynan alynyp jatqan aýyz sýdy ornymen, shashpashyldyqqa salynbaı, únemdep paıdalaný kókeıkesti máselege aınalyp otyr. Eger buryn qumda 1-2 metrden sý shyǵatyn bolsa, qazir áldeqaıda tereńdep ketti.
Sońǵy jyldary kıiktiń kóbeıýi sharýa adamdaryn alańdatyp otyr. Qazirgi tańda kıikter Bókeı ordasy aýdanyn mekendeýde. Sondyqtan kıikterdi úırenshikti jerine, Qaztalov, Jánibek aýdandaryna qaraı aıdaý máselesin de esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Bolashaqta kıikter sanyn rettep, arnaıy rezervatta ustasa, sharýalarǵa da tıimdi bolar edi.
Taǵy bir mańyzdy jaıt, qasqyr eki-úsh jyldan beri aýlanǵan joq. Tipti kvota boıynsha bir aýdanǵa alty qasqyr atýǵa ruqsat etilgen. Sonyń saldarynan jyl saıyn qulyndar jamanaýyzǵa jem bolyp jatady. Malshylarǵa myltyq bere almaımyz, ruqsat joq. Bul da ózekti máselege aınaldy.
Memleket basshy Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda jerdi tıimdi paıdalaný, elimizdiń tabıǵı baılyǵyn saqtaý úshin aǵash egý, sondaı-aq shekaralyq aımaqtaǵy eldi mekenderge basa kóńil bólý kerektigin atap ótkeni belgili. Endeshe, buǵan barsha jurtshylyq úles qosýy kerek dep oılaımyn. Jáńgir han 1826 jyly irgesin qalaǵan Han ordasy aýylynda da orman sharýashylyǵy mekemesi bar. Qarjy bólinip, aǵash ta egiledi. Alaıda bul jetkiliksiz. Jas taldarǵa udaıy kútim qajet. Aýdanda keı eldi mekenderdi qum basyp qalý qaýpi tónip tur. Han ordasynyń ózinde tarıhı mekenniń sánin ketirip turǵan eski qoralar bar. Solardy buzyp, ornyna tal-terek nege otyrǵyzbasqa!?
Qoryta aıtqanda, shekaralyq aımaq sanalatyn Bókeı ordasy aýdanynda halyqtyń túpkilikti ornyǵyp qalýy úshin qolǵa alatyn sharýalar jetkilikti.
