JEŃІSKE 70 JYL: Stalınnen 17 Alǵys hat alǵan qazaq
Bizge Shápen Aýǵanov týraly derek ákelgen úlken balasy Muhamedııar aqsaqal men onyń kúıeý balasy, Astanadaǵy Sádýaqas Ǵylmanı meshitiniń naıb-ımamy Mamlıýk Musaevtyń aýyzsha aıtqan sózine aldymen senbedik. Qalaı senesiń, Memleket basshysynyń ózi Alǵysty 17 ret berýi múmkin be? Bir adamǵa 17 ret berilse, onyń qandaı qadiri bar degen oılarmen senbegen edik. Sóıtse, anyq jazylǵan anyqtama bar eken. Oǵan 163-shi Lenın, Qyzyl Tý ordendi Romno-Kıev atqyshtar dıvızııasynyń komandıri, Keńes Odaǵynyń Batyry, general-maıor Karlov qol qoıyp, mór basqan. Anyqtamanyń naqty datasy anyq kórinbeıdi, biraq 1946 jyly jazylǵanyn ajyratýǵa bolady. «Qyzylásker Shápen Aýǵanovqa berilgen bul anyqtama oǵan Keńes Odaǵynyń Marshaly Stalın joldastyń myna Alǵystardy bergenin rastaıdy», delingen onda. Sonymen, Alǵystar ne úshin berilgenin aıta keteıik: Osynsha soǵysqa qatysqannyń ózi úlken erlik. Al olardyń bárinen «Komandovanıeniń áskerı tapsyrmasyn úlgili oryndaǵany úshin» degen Alǵys alý erliktiń erligi ekendigi anyq. Stalınniń atynan shetsiz, sheksiz berile beretin bul Alǵystyń quqylyq mártebesi qandaı eken degen oımen Internetti kóp aqtardyq. Atyn da, zatyn da kóp jerge aralas¬tyrmaıtyn, al aralastyra qalsa, jerde qalmaıtyndaı etetin «kósem» óziniń atynan beriletin Alǵystarǵa da saq bolyp, arnaýly mártebe berse kerek edi. Biraq... qansha súzsek te, oǵan arnaýly mártebe berilmegenin bildik. Demek, mártebesi bolmaǵan soń onyń berilýine de eshkim shek qoımaǵan tárizdi. Alaıda, eń alǵashqy Alǵysty Stalın 1941 jyldyń 22 shildesinde arnaýly buıryqpen Áskerı-áýe qorǵanysynyń máskeýlik aımaǵyna jarııalapty. Odan keıin Alǵysty osy jyldyń aıaǵyna deıin azat etilgen Rostov, Kerch jáne Feodosııa qalalarynyń qorǵaýshylary alady. Osydan keıin Alǵystar 1942 jyl boıy berilmeı, tek bir jyldan soń, 1943 jyldyń basynan bastap jarııalana bastaıdy. Osy jyldyń 25 qańtarynda Stalıngrad, Don, Soltústik Kavkaz, Voronej jáne t.b. soǵystaryna qatysqan bólimder men jaýyngerlerge, komandovanııalarǵa Alǵys jarııalanady. Al 1943 jyldyń jaz aıynan bastap, Alǵystar árbir jaýyngerler men ofıtserlerge gramota túrinde berile bastaǵan. Onyń ústine mundaı Alǵystar nómirlenbegen. Tipti, barlyq áskerı bólimderde de ol birtekti atalmaıdy. Mysaly, bir bólimderde ol «quttyqtaý alǵysy» dese keıbirinde «jeńis alǵysy», t.t. atala bergen. Formaty men qaǵazy da biryńǵaı emes, qolǵa túsken qaǵazǵa áskerı bólimniń aty jazylyp, qol qoıylyp, mór basyp ustatady. Alaıda, bárinde de Stalınniń atynan beriletin bolǵan. Osy jerde aıta ketetin bir qyzǵylyqty jaıt bar. Soǵysqa deıin jáne soǵystan keıin barlyq orden-medaldar KSRO Joǵarǵy Keńesi tóralqasynyń jarlyǵymen berildi. Al soǵys kezinde erlikti qolma-qol yntalandyryp, madaqtap otyrý qajet bolǵan. Sondyqtan, polk komandırinen bastap, joǵarǵy qaraıǵy quramalardyń komandırleri KSRO Joǵarǵy Keńesiniń atynan jaýyngerler men ofıtserlerge qolma-qol orden-medaldar tapsyrýǵa quqyly bolǵan. Sonyń ishinde maıdannyń bas qolbasshysy dıvızııa komandırine deıingi, armııa qolbasshysy polk komandırine deıingi, korpýs, dıvızııa jáne brıgada komandırleri batalon komandırine deıingi barlyq jaýyngerler men ofıtserlerge, al polk komandıri tek qatardaǵy jaýyngerler men serjanttarǵa orden-medaldar berýge quqyly bolǵan (Stalınniń atynan beriletin Alǵys ta sonyń ishinde bolǵany haq). Biraq mártebesi «Qyzyl tý» ordeninen joǵary ordenderdi tapsyrý áli de Joǵarǵy Keńestiń quzyrynda qaldyrylypty. Qazaqtyń qaharman uly Baýyrjan Momyshulynyń komdıv bolyp júrgende 16 ret jaralansa da bir medal ala almaǵan Ádilgereıge birden eki medal men eki ordendi qatarynan tapsyryp júrgeni osyndaı quqy bolǵandyqtan eken. Sóıtip, basty áńgimemizge oralaıyq. Demek, Alǵys Stalınniń atynan dep aıtylǵanymen ony¬men marapattaýǵa polk koman¬dırinen bas¬tap, odan joǵarǵy komandırlerdiń báriniń de quqy bolǵan. Sondyqtan, Memleket basshysynyń atynan dep berilse de ony osy komandırlerdiń ózi tapsyrǵan. Alaıda, sonyń ózin 17 ret alǵan Shápen aǵamyzdy naǵyz batyr demeske lajyń joq. Osynsha Alǵys jarııalaǵansha orden-medal nege bermedi eken degen saýal da týady. Shápen ondaıdyń da buıyrǵanyn alypty. Shápen Aýǵanov burynǵy Soltústik Qazaqstan oblysy Qyzyltý aýdanynyń (qazirgi Aqjar aýdany) Uıaly aýylynan 1942 jyly áskerge alynǵan. Bul aýyl - «Egemenniń» alǵashqy redaktorlarynyń biri, halqymyzdyń asa kórnekti qaıratkerleriniń biri Smaǵul Sádýaqasovtyń týǵan jeri. Áskerge 36 jasynda alynǵan Shápen - ómirdiń birshama aşy-tuşysyn tatqan adam. Kózi ashyq bolǵan ákesi Hamzeni, ákesiniń aǵasy Zeınelǵabıdendi «halyq jaýy» dep atyp tastaǵan. Ózin de qýdalap, Omby oblysynyń Sharbaqtykól aýylynda otyrǵan jerinen ol Uıaly aýylyna qýǵynmen kelgen eken. Omby oblysynda turǵanda medresede oqyǵan ol dindi de qatty ustaǵan. Quran Kárimdi oqyp qana qoımaı, ony qazaqsha tápsirleýge de bilimi jetken. Sóıtip, ári saýatty, ári salıqaly jigitti 163-shi dıvızııaǵa kelgende ony baılanysshylar rotasyna jiberedi. Biraq jigittiń epti, batyl ekenin kórgen soń ony 177-shi barlaýshylar rotasyna jiberedi. Sóıtip, soǵystyń aıaǵyna deıin Shápen Aýǵanov barlaýshy bolǵan. Osy rotada vzvod komandıri bolǵan E.Kýzmınniń jazýyna qaraǵanda: «Zadachı pered vzvodom stavılıs samye raznye: vyıasnenıe raspolojenııa ı dvıjenııa chasteı protıvnıka, obnarýjenıe voennyh obektov vraga, razvedyvatelnye boı, zahvat «ıazyka». Vzvod provel smelye ı derzkıe nalety na vrajeskıe kolonny, poseıal strah ı panıký v lagere protıvnıka ı prı etom kajdyı raz blagopolýchno vozvraşalsıa v svoıý chast». Árıne, mundaı operatsııalar jasaıtyn bólimderge eptiligimen qatar dene qýaty zor, erjúrek, tapqyr jaýyngerler basqa bólimderden tańdap alynatyn bolǵan. Sh.Aýǵanov ta sol tańdaýlylardyń arasynan tabylyp, jaýmen qoıan-qoltyq shaıqastyń eń qaýipti degen jerlerinde júrgen. Onyń sonshama Alǵys alyp júrgendiginiń syry da sol. Shápen Aýǵanovtyń soǵystaǵy erligi orden-medaldarmen de atalyp ótken. 1943 jyldyń 10 sáýirindegi dıvızııa komandıriniń buıryǵymen ol «Erligi úshin» medalin alǵan. Odan keıin rota komandıri Kolbah ony «Qyzyl Juldyz» ordenine usynady. Osy ordendi Shápen Aýǵanov 1945 jyldyń 22 mamyryndaǵy buıryqpen alady. Osy eki ortada, qyzylásker Sh.Aýǵanovty rota komandıri, aǵa leıtenant Kazarınh 1945 jyldyń 15 mamyrynda «Dańq» ordeniniń ІІІ dárejesine usynǵan. Alaıda, bul orden oǵan berilmepti. Shápen Aýǵanovtyń komandovanıeden alǵan Alǵystary Stalınniń atynan berilgen 17-men ǵana shektelmegen, ol «Dneprden ótkeni úshin» Voronej maıdanynyń qolbasshysy armııa generaly N.Vatýtınnen 1943 jyly, «Dýnaı ózeniniń jaǵasyndaǵy platsdarmdy qorǵaǵany úshin» 3-shi Ýkraın maıdanynyń qolbasshysy, marshal F.Tolbýhınnen 1945 jyly Alǵys alǵan. Bular týraly málimetter de dıvızııa komandıri jazǵan anyqtamada kórsetilgen. Bir sózben aıtqanda, qatardaǵy jaýynger Shápen Aýǵanovtyń soǵystaǵy erlikteri batyr ataǵyna tatyrlyq-aq sııaqty. Áıtpese, osynshama Alǵys jaıdan-jaı berile me? Biraq, baǵy janbaǵan kóp qazaqtyń biri bolyp, ol da bir ordenmen ǵana qalypty. Jan saýǵa degendeı qyzyl qyrǵynnan 1946 jyly aman kelgenin ózi de barlyq týǵan-týystary da shúkirshilik etken. Alaıda, arqasyndaǵy jaý snarıady salǵan jaraqat óle-ólgenshe jazylmaǵan eken. Biraq, soǵan qaramaı, ol ókimettiń qara jumysyn dál ózinikindeı kórip, jan aıamaı adal atqarǵan. Esil er 1965 jylǵy 13 qańtarda uzaqqa sozylǵan naýqastan 59 jasynda kóz jumady. Soǵystan alǵan jaraqat, jaý tylynda júrgende júıkege túsken aýyr qysymdar bár-bári onyń ómirden erte ketýine sebep bolǵan sııaqty. «Ornynda bar ońalar demekshi», artynda qalǵan ul-qyzy Muhamedııar, Qaıyrbek, Qaıyrgeldi, Lázzat, Altyn - bári úıli-barandy bolyp, ákeleriniń esimi men erligin umytpaı, eske alyp otyrady.
