Jeńis kúnderiniń dańqy óshpeıdi...

ASTANA. 9 mamyr. QazAqparat - Aqıyq aqyn Muqaǵalıdiń: «Bárin de kór­di­ńizder, bárin de jeńdińizder!» degen jyr shýmaǵynda úlken maǵyna jatyr. Bıyl Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalyp, Uly Jeńistiń merekelenip kele jatqanyna - 67 jyl.

Shynynda adamzat tarıhyndaǵy eń qasiretti, zulmatty kezeń Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bolsa, sol soǵys qanshama adamdy jalmap ketti. Keıbir derekter boıynsha, bir ǵana Keńester Odaǵynyń ózinen soǵysqa 34 mln. 476 myń 700 adam qatysyp, 26,6 mln. adam qurban bolǵan. Onyń ishinde keıbir derekterde soǵysqa qatysqan qazaqstandyqtar sany 1 mln. 200 myń adamdy qurasa, sonyń 600 myńy, ıaǵnı árbir tórtinshisi soǵystan oralmaǵan. Bir sózben aıtqanda, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń Jeńisi kóp qurbandyqpen keldi.

Tarıhshylar 1941-1945 jyldar aralyǵynda oryn alǵan soǵystardyń ishinde eń kóp adam shyǵyny oryn alǵan shaıqastardyń birqataryn erekshe bólip tarqatady. Máselen, Uly Otan soǵysy kezinde eń kóp adam shyǵyny 1941 jyldyń 30 qyrkúıegi men 1942 jyldyń 20 sáýiri aralyǵynda Máskeý úshin bolǵan shaıqasta boldy. Sondaı-aq 1941 jylǵy 8 qyrkúıek  pen  1944 jylǵy 27 qańtardaǵy Lenıngradtyń qorshaýda qalýy da kóptegen adam ólimine ákelip soqqan. 872 kúnge qamaýda qalyp qoıǵan qala turǵyndary tek qarýdan ǵana emes, ashtyqtan da qyryldy. Budan bólek, eń aýyr shaıqastardyń qatarynda Zapolıareni qorǵaý (29 maýsym 1941 - 1 qarasha 1944), Rjevsk, Stalıngrad úshin (17 shilde 1942 - 2 aqpan 1943), Kavkaz úshin, Kýrsk qalasy úshin bolǵan shaıqastar atalady. Al áskerı operatsııalardan Ýkraınanyń oń jaǵalaýy, Belarýs operatsııasy, Baltyq boıy operatsııasy, Vısla-Oder operatsııasy, Shyǵys-Prýs jáne Berlın úshin operatsııasy (16 sáýir - 8 mamyr 1945) tarıhta qaldy.

Bulardyń ishinde soǵystyń aqyrǵy aqıqatyn aıqyndaǵan Berlın operatsııasy ekendigi anyq. Osy sońǵy shaıqas Uly Jeńiske ulasty. Bul qalaı bolǵan edi? Endi tarıhshylardyń izimen Berlın úshin bolǵan Jeńis shaıqasynyń árbir kúnin barlasaq.

1945 jyldyń 1 sáýirinde Joǵarǵy Bas qolbasshy I.Stalın memlekettik qorǵanys komıtetiniń barlyq múshelerin Kremlge jınady, onda Berlınge shabýyl jasaý jospary jasaldy. Berlınge shabýyldy I-Belarýs (marshal G.K. Jýkov), 2-Belarýs (marshal K.K. Rokossovskıı) I-Ýkraın (marshal I.S. Konev) maıdanynyń áskerleri júrgizetin bolyp kelisildi. Sonymen qatar Baltyq flotynyń, Dnepr flotynyń, áskerı-áýe kúshteriniń birqatar bólimderi de qatysatyn boldy. Berlın baǵytynda german qarýly kúshteriniń «Vısla» toby quramyndaǵy eki iri armııa (general K. Tıppelskırh) jáne «Ortalyq» tobyndaǵy eki armııa (general-feldmarshal F. Sherner) ornalasqan-dy. Berlınge shabýyl jasaýǵa qatysqan keńes áskerleriniń kúshi jaýdan áldeqaıda basym edi: keńes áskerinde 1 906 000 adam, 41600 zeńbirek pen mınomet, 7500 ushaq, 6250 tank, 155 900 adamnan turatyn polıak áskeriniń eki armııasy boldy. Nemisterdiń Berlındi qorǵaýǵa qoıǵan kúshterinde 1 mln. adam, 10400 zeńbirek pen mınomet, 3300 ushaq, 1500 tank boldy. Berlın operatsııasynyń aýqymynda Zeelov-Berlın, Shtettın-Rostok, Kotbýs-Podstam, Shtremberg-Torgaý jáne Brandenbýrg-Raten jeke shabýyldyq operatsııalary iske asyryldy.

Osylaısha, 1945 jyldyń  16 sáýirinde Berlın operatsııasy qýatty artıllerııalyq jáne áýe shabýylymen bastaldy. Jaýǵa kútpegen jerden soqqy jasaý úshin Jýkov sha­býyl­dy tań qarańǵysynda bastap, qýaty kúshti projektorlardy paıdalanýǵa buıyrdy. Tańǵy 5-te qyzyl raketa shabýyl jasaýǵa belgi berdi. Araǵa birneshe sekýnd salyp, myńdaǵan «katıýsha» snarıadtary jaý bekinisterin talqandaı bastady. Jýkov keıin óz shyǵarmasynda bul jaıynda: «Gıtler ásker­leriniń esin jıdyrmadyq. Keńes áskerleri ústi-ústine oqty boratty. Alaıda, jaý qolyna tutqynǵa túsip qalǵan keńestik bir jaýynger nemis áskerlerine aldyn ala shabýyl bolatyn kúndi aıtyp qoıdy. Ony bilgen jaý áskerlerin Zelev bıiktigine ornalastyryp úlgerdi. Sol mańnan keńes áskerlerine qarsy shabýyl da jasaldy. Chýıkov bastaǵan 8-shi gvardııalyq armııa alǵy shepke jyljyp, Zelevtegi eldi meken­derdi maıdan dalasyna aınaldyrdy» dep jazady.

Sol kúni Gıtlerdiń «Berlın nemis áskerleriniń qolynda qalady» degen úndeýi jarııalanady. Degenmen, oǵan ol kezde nemisterdiń senýi ekitalaı edi. Berlındikter qatarynan bombalaýdan bas aýǵan jaqqa qasha bastaǵandary da boldy. Qalany tastap ketýge qarsy qatań buıryq shyǵaryldy. Qashyp bara jat­qandaryn nemisterdiń ózderi atyp tastaı berdi.

16 sáýir kúni Jýkov Stalınmen tele­fon arqyly habarlasyp, Konevtiń Neıseni alý jospary júzege asyp, eki tank armııasy Kotbýsty alyp, alǵa jyl­jyǵanyn málim­dedi. Marshal sonymen qatar shabýyl túngi mezgilde de toqtamaı jalǵasyp jatqanyn jetkizdi. Kelesi kúni Konev Joǵarǵy Bas qolbas­shymen habarlasyp, Berlınge shabýyl jasaýǵa ruqsat surady. Az ǵana únsizdikten keıin Stalın: «Men kelistim. Tankilerdi Berlınge buryńdar», - dep jaýap berdi.

18 sáýirde 214-shi dıvızııa Berlınge jaqyndap qaldy. Keńes áskerleriniń shabýylyna qarsy nemister myqty bekinis­ter daıyndap qoıǵan bolatyn. Jaý áskeri Oder men Neıse ózenderin myqty bekiniske aınaldyrdy. Onan bólek, Berlın syrtynda úsh qatar qorshaýmen áskerler jatty. Qala ortasynda toǵyz qabat qorshaý jasaldy. Árbir qorshaýda júzdegen nemis soldaty boldy. Ortalyq alań kúshti baqylaýǵa alyndy. Ásirese, memlekettik jáne ákimshilik mekemeler, Reıhstag pen ımperııa keńse­siniń mańyna aıryqsha nazar aýdaryldy. Qala ishinde 400-den astam temirbetondy qamal qoıyl­dy. Olardyń birqatary jer astyna kómildi. Gıtlershilder metrony da paıda­landy. Negizi Berlındi qorǵaýǵa daıyndyq jumystary 1945 jyldyń qańtarynan bastalǵan-dy. Sol ýaqytta kámelettik jasqa tolmaǵan balalar da nemis áskeri qataryna alynyp, jumysqa salyndy.

19 sáýir kúni Berlınge shabýylǵa Rokossovkıı bastaǵan 2-shi Belarýs maıdany qosyldy. Onyń aldynda maı­dan qolbasshysy Stalınge habarlasyp, qala­nyń sol jaq bekinisin alýǵa daıyn ekenin jetkizdi. Sol kúni tańerteńgilik general Batov bastaǵan 65-shi armııa Oderdiń shyǵys jaǵalaýynan Prentslaý aýmaǵynan ótip, nemistiń «Vısla» tobymen shaıqasqa tústi. Bul ýaqytta marshal Konev Berlınge baǵyt alǵan bolatyn. Alaıda, 1-shi Belarýs maıdanynyń áskerleri Berlınge taıap qalǵan edi. Olar Ost-Oder men Vest-Oder aımaǵyndaǵy jaý áskerlerin joıdy. Shaıqasty sátti júrgizip kele jatqan 1-shi Ýkraın maıdany bolatyn. Olar asa qupııa oılastyrylǵan josparmen Berlınge taqap, oń jaq qanattaǵy bekinisterdi talqandaýdy bastady.

19-20 sáýirde 3-shi men 4-shi gvardııalyq tank dıvızııalary 95 shaqyrymǵa ilgerileı aldy. 1-shi Belarýs maıdany urys dalasyndaǵy shaıqasty jalǵastyra berdi. Berlınge shabýyl bastalǵan besinshi kúni - 20 sáýirde general-polkovnık V.I.Kýznetsov basqar­ǵan atqyshtar korpýsy Berlınge taıady.

20 sáýirde Gıtler óziniń týǵan kúnin sońǵy ret atap ótti. Tereńde ornalasqan býnker ishinde tańdaýly qonaqtar jınaldy. Olardyń qatarynda Gerıng, Gebbels, Gımmler men Borman, fıýrer­diń hatshysy Eva Braýn boldy. Qonaqqa kelgender qalany tastap qashý jóninde oılaryn jetkizip, jasyrynatyn orynnyń daıyn ekenin málimdedi. Buǵan Gıtler: «Men jeńemin nemese Reıhstagpen birge ólemin», - dep kesip aıtty.

22 sáýir kúni Berlınge Jýkov qarama­ǵyndaǵy áskerler kirdi. Atqyshtardyń bes dıvızııasy men tórt tank batalony jaý beki­nisterin barynsha talqandady. Gıt­lerdiń qalany tastamaý jónindegi buıryǵyna sáıkes turǵyndar kópqabatty úılerdi mekendedi. Tank kolonnalary kópqabatty úılerdi túgelimen joıyp jiberip jatty. Ashtyqqa shydamaǵan berlındikter júk tasıtyn poıyzdarǵa shabýyl jasap, dúkenderdi tonady. Qalaǵa jaryq, sý, gaz berý birneshe kúnnen beri toqtatylǵan edi.

24 sáýir kúni Berlınniń ońtústik shyǵys bóliginde 1-shi Belarýs maıdanyna qarasty 8-shi, 1-shi gvardııalyq tank armııalary, 1-shi Ýkraın maıdanyna qarasty 3-shi jáne 28-shi gvardııalyq armııalar túıisti. Nátıjesinde jaýdyń Frankfýrt toby joıyldy.

Bul ýaqytta 2-shi Belarýs maıdany Vest-Oder ózenin kesip ótip, jaýdyń 3-shi tank armııasyn joıyp jiberdi. Keńes áskeri Oder men Neıse ózeni mańyndaǵy jaý soldattaryn joıdy. Nemis áskerleri kóp shyǵynǵa ushy­rasa da qarsylasýdy jalǵastyra berdi. Al­dymen úmitterin quramynda 200 myń áskeri bar «Frankýfýrt-gýbernııasy» tobyna artty. Elba kópiri mańynda jaý­dyń 12-shi armııa áskerleri tutqynǵa tústi.

Rybalko bastaǵan tank armııasy Tsossen­­de ornalasqan nemis áskerleriniń bas shtabyn talqandady. Nemis áskerleri Potsdamǵa sheginip, general Krebs Gıtler­ge qalany endi eshkimniń de qut­qa­ra almaıtynyn jetkizdi. Ashýǵa býlyqqan Gıtler kúresti jalǵastyra berýdi buıyrdy. Fıýrer endigi úmitin 9-shy armııa men Venk basqarǵan 12-shi armııaǵa arta aldy. Berlınde Gıtlermen birge Reıh kóshbasshylarynan tek Krebs, Borman jáne Gebbels qaldy.

Chýıkov bastaǵan keńes áskerleri aerodromdy qorshaýǵa aldy. Stalın Gıtlerdi Berlınnen shyǵarmaý jóninde buıryq berdi. Bul ýaqytta Berlın otqa oranǵan edi. Sol kúnderdi nemis ofıtseri Edmýnd Heksher bylaısha eske alady: «Janǵan ottyń alaýynan tún kúnge aınaldy. Aınalanyń bári jap-jaryq, tipti gazet oqýǵa boldy. Biraq qalada gazet shyqpaǵany qash-sha-an... Bomba, atys, mına bir mınótke de tolastamady. Gıtler baǵynyshtylarynan álsin-álsin Venktiń qaıda ekenin suraı berdi».

27 sáýir kúni keńes áskerleri Ber­lınge túgelimen kirdi. Keshkilik Chýıkov armııasy Landver kanalynan Reıhstagqa jaqyn­dady. Bogdanov bastaǵan korpýs Tırgar­tende aıaldap qaldy. Onda jerasty qazylǵan okoptar kóp boldy. Árbir attaǵan qadam úshin áskerlerimiz shyǵynǵa ushyrap, qara jer qanǵa boıaldy. Rybalko tankishileri Vılmersdorf tusynan Berlındi oq astyna aldy. Sońǵy saǵattarda nemister qoldaryn kóterip, berile bastady. Kóbi atys jańǵy­ryqtarynan qulaǵy estimeı qalsa, keıbiri esinen adasty. Úıindiler arasynan tiri qalǵan nemis qarııalary men balalary qutqaryldy. Onyń ishinde soǵys tarıhynda aty qalǵan serjant Nıkolaı Masalovtyń erligin ataýǵa bolady. Ol Landver kanaly mańyndaǵy úıler úıindisinen óz ómirin qaterge tige otyryp, 3 jastaǵy nemis qyzyn aman alyp qaldy. General Chýıkov Jýkovtyń tapsyr­ma­symen Tırgartennen Vılgelmshtrassege jetti. Qalanyń ortalyǵynda janǵan ottan eshteńe kórinbedi. Urys ár kóshe men úıde jalǵasty.

 29 sáýir kúni 79-shy atqyshtar korpýsy «Gımmler úıin» talqandady. Ony alǵan soń Reıhstagqa jaqyndady. 29 sáýir kúni general Veıdlıng sońǵy ret Gıtlerge soǵys barysyn baıandady: «Erteń Keńes áskeri kantselıarııaǵa jetedi. Venk áskeri Elbada jeńilis tapsa, ózge ásker qatarlarynan derek joq».

«Gımmler úıin» alǵannan keıin kezekte eki úlken mindet turdy. Biri ımperııa keńsesi bolsa, ekinshisi Reıhstag edi. Oǵan 3-shi armııa áskeri daıyndaldy.

30 sáýir kúni 3-i armııa áskerleri Reıhstagqa jaqyndady. Keńse ǵımaratyna Tırgarten arqyly shabýyl­daýǵa bolatyn. Tırgarten janynda metro ornalasqan. Onda Berlın áskerleriniń jaralanǵan soldattary jaıǵastyrylǵan bolatyn. Fıýrer Shpree ózeniniń sýyn metroǵa jiberýdi buıyrdy. Bul habar jetkende jerasty týnnelinen shyǵýǵa jantalasqan berlındikterdiń kóbi bir-birin janshyp óltirdi. «Eger Gıtler óziniń qandastaryn sýǵa batyryp óltirýdi buıyrsa, ol soǵystan jeńilgendigin moıyndaǵany bolatyn»  dep jazdy buqaralyq aqparat ókilderi bul jaıynda.

30 sáýir kúni kómekshileri Gıtlerge keńes áskerleri Potsdamerplatts mańyna taıanǵanyn jetkizdi. Bul habardan keıin Gıtler Eva Braýnmen qoshtasyp, bólme­sine kiredi. Saǵat 15:30-da Gıtlerdiń bólme­si­nen qarýdyń atylǵan dybysy estildi. Geb­bels pen Borman kirgende beti qanǵa boıa­lyp, dıvanda jatqan Gıtlerdi kórdi. Eva Braýn bolsa, ý iship ómirmen qosh aı­tysty. Olardyń máıitteri benzın quıylyp, órteldi. Araǵa biraz ýaqyt salyp Sta­lın Gıtlerdiń múrdesin Más­keýge aldyrdy. Keıinnen belgili bolǵandaı, dúnıe júzine alapat soǵys ákelgen Gıtler­diń bas súıegi men mýndıri muraǵattan oryn alyp, ótken kúnge estelik retinde qoıylǵan edi.

1 mamyrda 1-inshi armııa ásker­leri ońtústik Reıhstag mańyn qorshaýǵa alǵan 8-shi gvardııamen túıisti. 2 mamyr kúni general G.Veıdlıng buıryǵymen nemis áskerleri jeńilgendigin moıyndap, shabýyl toqtatyldy.

Berlın úshin shaıqasta keńes ásker­leri 70 jaıaý ásker, 23 tank dıvızııasyn joıyp, 480 myń nemisti tutqynǵa aldy, 1,5 myń tank pen 4500 ushaq qolǵa tústi. Soǵystyń sońǵy kúnderinde Berlınge shabýyl jasaý sátinde keńes áskerleri de edáýir shy­ǵynǵa ushyrady. 352475 jaýynger qaza tapty. Habarsyz ketkender sany - 78291. Al Polsha áskerleri 9 myń soldatynan aıyryldy. Sondaı-aq keńes áskerleri Berlın úshin shaıqasta 2156 tank pen 1220 mınomet, 527 ushaqty jumyldyrdy.

 Sóıtip, Berlın úshin shaıqas tek 2 mamyr kúni toqtatyldy. Potsdam kópirinde qolyna aq jalaý ustaǵan nemis áskerleri kórindi. Veıdlıng nemis áskerleriniń bárine berilý jóninde úndeý shyǵardy. Reıhstag ishinen eki qolyn kótergen nemister kóptep kórine bastady. Tutqynǵa túsýshiler qatarynda balaly áıelder men qarttar qatary kóp bolatyn. Kóshede ólgen adamdar sany myńdap úıilip jatty. Jalpy Berlın operatsııasy Uly Otan soǵy­synyń eń iri operatsııalardyń biri boldy. Qorshaýdy alatyn aýmaq 400 shaqy­rymdy qurady. Ol shaıqasta 3 maıdan men 41600 birlik qarý qoldanyldy. 8 myń ushaq, basqa da tehnıka jumyl­dyryldy. Osy kúnge deıin nemis áskerleriniń qanshasy opat bolǵany belgisiz kúıde qalǵan. Keıbir aqparattardyń málimeti boıynsha 125 myń berlındik mert bolǵan. Biraq bul da naqty málimet emes.

1945 jyly 8 mamyrdan 9 mamyrǵa qaraǵan túnde (00 saǵat 43 mınýtta) Berlınniń túbindegi Karlhorsta marshal Jýkovtyń shtabynda Germanııanyń sózsiz tize búgýi týraly hattamaǵa Germanııa qurǵaqtaǵy qarýly kúshteri atynan general-feldmarshal Keıtel, áskerı-áýe kúshteri atynan general-polkovnık Shtýmpf, soǵys-teńiz kúshteri atynan admıral fon Frıdebýrg qol qoıdy. Aktige qol qoıý rásimine keńes áskerleri atynan marshal G.K. Jýkov, Ulybrıtanııa qarýly kúshteri atynan marshal A.Tedder, AQSh qarýly kúshteri atynan general K. Spaats, frantsýz qarýly kúshteri atynan general J.-M. de Lattr de Tassını qatysty.

Osylaısha, 1945 jyldyń 9 mamyrynda Germanııa áskerleriniń sózsiz tize búgýi jónindegi aktige qol qoıyldy. Minekı, bul - ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵanyn anyqtaıtyn qujat edi. Sóıtip, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys Germanııa men onyń odaqtastarynyń jeńilýimen aıaqtalyp, soǵystyń basty qylmyskerleri Halyqaralyq sotta jazalaryn aldy. Soǵystyń basty qorytyndysy - álemdik órkenıetti quryp ketýden aman alyp qalýy, adamzatqa qas násilshildik fashıstik ıdeologııany joıýy boldy. Soǵys mıllıondaǵan adamdardyń sanasy men óı-órisine yqpal jasady, endi olar soǵysty boldyrmaý, álemdik órkenıetti saqtaý, adam quqyǵyn qorǵaý máselesine neǵurlym belsendi túrde aralasatyn boldy. Halyqaralyq qatynastarda beıbit qatar ómir súrý qaǵıdalary ornyqty, dúnıejúzilik demokratııanyń geosaıası, áskerı-saıası, ekonomıkalyq tuǵyrlary nyǵaıdy.