Jemqorlar tizimi, aktıvterdi qaıtarý, zańsyz kýálikter - Ashat Jumaǵalımen suhbat

ASTANA. KAZINFORM – Qazir qoǵam qaıtarylǵan aktıvterdi tıimdi ıgerý, jemqorlyq úshin jaýapkershilikti kúsheıtý, áleýmettik nysandardyń qurylysy máselelerine erekshe nazar aýdaryp otyr. Osy oraıda, QR Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń tóraǵasy Ashat Jumaǵalı Kazinform tilshisine bergen suhbatynda jemqorlyqqa yqpal etetin júıeli sebepter men salada tıimdi standarttardy engizý jaıyn aıtty.

- Ashat Jumaǵalıuly, jemqorlyq derti – elimizde óte ózekti másele. Memleket basshysy sybaılas jemqorlyqpen kúres salasynda naqty tapsyrmalardy júktegen edi. Osy oraıda, Agenttiktiń atqaryp jatqan jumys baǵyty jaıynda túsinik berseńiz...

- Jemqorlyq – ádiletti qoǵam negizin buzatyn indet. Cybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi jemqorlyqqa yqpal etetin júıeli sebepter men jaǵdaılardy joıý boıynsha keshendi sharalardy júzege asyryp jatyr. Joǵary laýazymdy sheneýnikter arasyndaǵy, ásirese, halyqtyń ál-aýqatyna tikeleı áser etetin salalarda jemqorlyqty anyqtaý jáne onyń jolyn kesý boıynsha prıntsıpti kózqaras ustanylady. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy saıasat úsh negizgi baǵytta júzege asyrylyp keledi. Olar - qoǵamdyq sanany túbegeıli ózgertý, jemqorlyqtyń alǵysharttaryn júıeli túrde joıý jáne jemqorlyq úshin jaýapkershiliktiń bultartpastyǵyn qamtamasyz etý. Osy qaǵıda boıynsha 2026 jylǵa deıingi Sybaılas jemqorlyqqa qarsy saıasat Tujyrymdamasy ázirlendi. Strategııalyq qujat jemqorlyq alǵysharttaryn joıý, qoǵamda jemqorlyqqa qarsy myqty ımmýnıtet qalyptastyrý jáne barlyq baǵytta ymyrasyz kúresý boıynsha keshendi ári túbegeıli jumysqa baǵyttalǵan. Munda azamattarymyzdyń pikirimen qatar, ozyq sheteldik tájirıbe, halyqaralyq standarttar men óz tájirıbemiz eskerildi. Eń ózekti jańashyldyqtardyń biri – negizsiz baıyǵany úshin jaýapkershilikti engizý.

Shyǵyndardyń tabystan asýy qarjy salasynda tekserý nemese tergeý bastaýǵa belgi bolady. Bul «follow the money», ıaǵnı «aqshany qadaǵalaý» qaǵıdatymen tyǵyz baılanysty. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy saıasat tujyrymdamasyna sáıkes, Agenttik parasattylyqqa nemese jemqorlyqqa beriktikti tekserý «Integrity check» tetikterin ázirledi. Eń aldymen, halyqaralyq tájirıbeni muqııat zerdeledik. Mundaı testileý AQSh, Ulybrıtanııa, Aýstralııa, Rýmynııa, Grýzııa, Moldovada quqyq qorǵaý salasynda jeke quram arasyndaǵy zań buzýdy aldyn alý sharasy retinde qoldanylady.

Atalǵan ınstıtýtty engizý nátıjesinde memlekettik apparattyń sapaly quramy jaqsaryp, azamattardyń senimi arta túsedi. Sybaılas jemqorlyq qylmystarynyń jasalýyna jáne memleketke keltirilgen zalal túrindegi zardaptarǵa jol bermeý mańyzdy ekenin erekshe atap ótemin. Sondyqtan, Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmette negizgi ról jemqorlyqtyń aldyn alýǵa berilgen. Elimizdiń árbir óńirinde ákimshilik kedergileri men ashyqtyǵy joq protsesteri bar áleýmettik salalar aıqyndalyp, sybaılas jemqorlyq táýekelderiniń kartasyna biriktirilgen. Munda biz negizgi aldyn alý quraldaryn – sybaılas jemqorlyqqa qarsy monıtorıng pen jemqorlyq táýekelderin taldaýdy paıdalanamyz. Máselen, bilim berý júıesindegi jemqorlyq táýekelderine syrtqy taldaý júrgizildi. Agenttik tek 2023 jyly jáne bıyldyń 1 toqsanynda bilim berý salasynda 206 qylmystyq is tirkedi. Olar boıynsha keltirilgen zalal 14 mlrd teńgeden asty. Jymqyrýdyń eń kóp somasy Jetisý (5,3 mlrd teńge), Túrkistan (4,4 mlrd teńge), Qyzylorda (1,2 mlrd teńge), Almaty (1,1 mlrd teńge), Aqtóbe (437 mln teńge) oblystary men Almaty qalasynda (457 mln teńge) anyqtaldy. Qylmys jasaǵany úshin 267 adam áshkerelendi, onyń ishinde 118 adam sottalyp, túrli jazaǵa tartyldy.

Bıýdjet qarajatyn jymqyrýdyń kóptegen faktisi bıýdjettik ótinimderdi qalyptastyrý protsesterin avtomattandyrýdyń, aldyn alý tetikteriniń jáne býhgalterlik eseptiń aqparattyq júıeleri men memlekettik derekter bazasynyń ıntegratsııalyq baılanystarynyń bolmaýynan oryn alǵan. Qazirdiń ózinde bıýdjetti josparlaý rásimin tsıfrlandyrý jáne bilim berý qyzmetkerleriniń bıometrııa boıynsha kelip-ketýlerin tirkeý júıesin engizý úshin quqyqtyq jaǵdaılar jasaldy. Bul qarjatqa suranysty asyra baǵalaý táýekelderin boldyrmaıdy.

«Ulttyq bilim berý derekter bazasyn» jańǵyrtý aıasynda memlekettik organdardyń, Densaýlyq saqtaý (medinfo.kz) jáne Eńbek (enbek.kz)mınıstrlikteriniń derekqorlarymen ıntegratsııa jasalyp, ár muǵalimge qatysty qujattar tsıfrlandyryldy. 2023 jyldyń 4-toqsanynda Agenttiktiń bastamasymen elimizdiń úsh óńirinde (Pavlodar, Aqmola jáne Túrkistan oblystary) qoldanystaǵy býhgalterlik júıeler bazasynda tsıfrlyq sheshimderdi engizý boıynsha qanatqaqty joba iske qosyldy. Jalpy, joba óziniń tıimdiligin kórsetti, al jańa tsıfrlyq sheshimder keń aýqymdy paıdalanýǵa daıyn. Tujyrymdamany odan ári iske asyrý turǵysynda para berý ýádesi men usynysyn krımınalızatsııalaý, zańdy tulǵalardyń jemqorlyq úshin jaýapkershiligin kúsheıtý, sybaılas jemqorlardyń jarııa tizilimin engizý boıynsha zańnamalyq sharalar toptamasy ázirlendi.

- Jemqorlyq memleketke zor zalal keltiretini anyq. Keıingi jyldary múlik túrindegi aktıvter men qarajatty memleketke qaıtarý qanshalyqty qamtamasyz etildi?

- 2022 jyldan beri Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet memleketke jáne kvazımemlekettik sektor sýbektilerine 1,03 trln teńgeden astam somaǵa múlik aktıvteri men aqshalaı qarajattyń qaıtarylýyn qamtamasyz etti. Bul jumystyń nátıjeleri birqatar joǵary laýazymdy adamdarǵa, olıgopolııa sýbektilerine jáne basqa da sheneýnikterge qatysty qylmystyq isterdi tergep-tekserýmen qorytyndylandy. Mysaly, Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmettiń aıaqtaǵan qylmystyq isteri boıynsha «ÓKM «Operatory» JShS boıynsha Qostanaı jáne Qaraǵandy oblystarynda ornalasqan, jalpy quny 20 mlrd teńgege jýyq 2 zaýyt memleket menshigine berildi. Taǵy bir mysal retinde Qostanaı oblysyndaǵy nıkel men kobalttyń iri qorlary bar biregeı «Shevchenkovskoe» ken ornynyń úlestes tulǵalaryna zańsyz berý túrinde aýyr zardaptarǵa ákep soqqan laýazymdyq ókilettikterin teris paıdalanǵany úshin sottalǵan Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrliginiń burynǵy vıtse-mınıstri Toqtabaevtyń isi boldy.

Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet qabyldaǵan sharalarǵa saı, sotqa deıingi tergeý satysynyń ózinde quny 5,6 trln teńgeden asatyn paıdaly qazbalar qory bar ken orny memleketke berildi.

Memleketke qaıtarylǵan aktıvterdiń edáýir bóligi Qaırat Satybaldyulyna qatysty qylmystyq isterge tıesili. Máselen, bıyldyń alǵashqy eki aıynda ǵana ol bıýdjetke 185 mln AQSh dollaryn qaıtardy. Bul rette, 82,6 mlrd teńgeden asady.

Nebári eki jyldyń ishinde ol somasy 732,8 mlrd teńgeden asatyn aktıvterdi qaıtardy. Negizgi bóligi – aqshalaı qarajat, onyń ishinde 661 mln AQSh dollary shetelden jáne 70 mln AQSh dollary qazaqstandyq shottardan. Bulardyń barlyǵy tikeleı bıýdjetke tústi. Ol qaıtarǵan aktıvterdiń qalǵan bóligin ákimshilik ǵımarattar, qymbat baǵaly úıler, páterler, avtokólikter, kommertsııalyq úı-jaılar, zergerlik buıymdar, aktsııalar men kompanııalardaǵy úlester, temirjol telimderi jáne basqa nysandar qurady.

Biz qaıtaratyn barlyq múlik pen aqsha tek memlekettiń paıdasyna túsedi. Tıisti rastaıtyn qujattar bar. Prezıdent jemqorlyqtan alynǵan qarajatty mektep qurylysyna jiberý týraly tapsyrma berdi. Osy baǵytta Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet Qarjy mınıstrligimen jáne basqa da múddeli organdarmen birlesip, Bıýdjet kodeksine tıisti túzetýler ázirlep, engizdi. Nátıjesinde, bilim berý ınfraqurylymyn qoldaýdyń arnaıy qory quryldy, onda qazir mektepterdi salýǵa ári jóndeýge paıdalanylatyn shamamen 153 mlrd teńge bar. Qor qarajatynan 43 mektep salynyp, paıdalanýǵa berildi, 19 mekteptiń qurlysyaıaqtalý satysynda, 2025 jylǵa taǵy 20 mektep josparlanǵan.

- El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev shaǵyn jáne orta kásipkerlikke qoldaý kórsetý boıynsha birqatar tapsyrmalar bergen bolatyn. Elimizdegi kásipkerlikti damytýǵa jáne bıznes qaýymdastyqtyń quqyqtaryn qorǵaýda Agenttiktiń róli qandaı?

- Prezıdenttiń bıznesti memlekettik organdardyń zańsyz aralasýynan qorǵaý jónindegi tapsyrmasyna erekshe kóńil bólinedi. Bıznes tek tekserýler men memlekettik apparattyń ákimshilik qysymynan ǵana zardap shekpeıdi. Bıznes jylýǵa, jer telimine, elektr energııasyna, jeńildetilgen memlekettik qarjylandyrýǵa ashyq jáne ádil qol jetkizýdi qajet etedi. Osy túıtkilderdiń basym bóligi jemqorlyq faktilerimen baılanysty. Bul óz kezeginde sebepterimen emes, saldarymen kúresý degendi bildiredi. Memleket basshysynyń tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda 2023 jylǵy 23 qańtardan bastap Agenttik «Bızneske jol» jobasyn iske asyryp keledi. Joba aıasynda ákimshilik kedergiler men qujattardy resimdeý kezinde áýre-sarsańǵa tap bolǵan kásipkerlerge kún saıyn kómek kórsetýdemiz, osyǵan qatysty jemqorlyq táýekelderin joıyp jatyrmyz. Bul turǵyda turaqty túrde bilikti zańgerlerdi shtatta qamtı almaıtyn shaǵyn jáne orta bızneske ekpin qoıylǵan.

Árbir anyqtalǵan másele boıynsha túpkilikti sheshimin tapqanǵa deıin tolyq súıemeldeımiz. Qazir kez kelgen kásipker árbir aýmaqtyq departament janynda jáne Agenttiktiń ózinde ashylǵan Antıkor-ortalyqtaryna júgine alady. Bul rette, 618 problemaly keıs sheshildi, 30 000-ǵa jýyq kásipkerge kómek kórsetildi, 1 300 kezdesý ótkizilip, oǵan 17 myń kásipker qatysty, 34 júıelik problema joıyldy.

Mysaly, buryn memleketimiz boıynsha ákimdikter azamattar men bıznestiń ótinishterin jer komıssııalaryna jiberip, jerdi jalǵa alýdy uzartýdy jasandy túrde keshiktirip otyrǵan. 2020-2022 jyldary olardyń sany 15 myńǵa jýyq boldy. Zańda mundaı rásim kózdelmegen, al jer komıssııalarynyń tıisti ókilettilikteri joq. Bizdiń usynysymyz boıynsha mundaı tájirıbe toqtatyldy. Qarapaıym kásipker úshin rásimderdi jeńildetý, bıznesti júrgizýdiń teń jáne ádil sharttarynyń bolýy mańyzdy.

- Sybaılas jemqorlyq áreketteri qoǵamnyń árbir salasynda tamyryn jaıǵan. Qoǵam belsendileri men jurtshylyq osyndaı indetpen kúreske qanshalyqty belsendi aralasyp júr? Halyqtyń jemqorlyqqa qarsy is-qımylǵa qosqan úlesi boıynsha naqty mysaldar keltire alasyz ba?

- Buǵan deıingi tájirıbe kórsetkendeı, qylmyskerlerdi jaýapkershilikke tartý jáne jazalaý tásili arqyly jemqorlyqqa qarsy kúres júrgizýdiń dástúrli ádisteri azdyq etedi. Azamattardyń quqyqtyq sana deńgeıin arttyrý boıynsha sapaly aldyn alý jumystary qajet.

Bul rette, byltyr tamyz aıynda Agenttik «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy volonterlik» jobasyn iske qosty. Joba aıasynda azamattar bıýdjet qarajatyn jumsaý tıimdiligine jáne óńirlerdiń problemalaryna monıtorıng júrgizedi, jemqorlyqqa qarsy is-sharalardy uıymdastyrý men osy taqyryptaǵy áleýmettik rolıkterdi ázirleýge atsalysady. Qazirgi kezde eriktiler qataryna 2,5 myńnan astam adam qosyldy. Olardyń atqarǵan jumysynyń arqasynda 3 mlrd teńgeden astam somaǵa memlekettik satyp alý baǵasynyń negizsiz artýyna jol berilmedi. Mysaly, «Órken» Shyǵys Qazaqstan óńirlik ǵylymı-ádistemelik bilim berý ortalyǵy 2024 jylǵa ınternetke qol jetkizý qyzmetin 303 mln teńge somasyna satyp alý boıynsha konkýrs jarııalady. Bul qyzmet basqa tapsyrys berýshilerde 3-5 mln teńge sheginde bekitilgen. Qabyldanǵan sharalar nátıjesinde 300 mln teńge únemdeldi.

Sonymen qatar, Mańǵystaý oblysy energetıka jáne TKSh basqarmasynyń «Kaspıı jylý, sý arnasy» MKK bıýdjetke 200 mln teńgege jýyq qomaqty somany qaıtardy. Naqtyraq aıtqanda, 2023 jylǵa arnalǵan satyp alý josparynda 247,7 mln teńge somasyna «úsh tizbekti stantsııanyń» bireýin satyp alý josparlanǵan bolatyn, al taýardyń bireýine naryqtyq baǵasy 45-50 mln quraıdy. Júrgizilgen jumystyń nátıjesinde onyń quny 49,6 mln teńgege deıin tómendetildi.

Budan bólek, Aqtóbe oblysynyń eriktileri qaldyqtardy shyǵarýǵa baılanysty tarıfterdi negizsiz kóterý faktisin anyqtady. Máselen, halyq úshin turmystyq qaldyqtardy jınaý men suryptaý tarıfteri byltyrdyń tamyz aıynyń sońynan bastap ulǵaıdy, biraq halyqqa qaıta esepteý 2023 jyldyń shildesinen bastap zańsyz júrgizilgeni belgili boldy. Osy másele boıynsha aýmaqtyq departament ákimdikke usynyshat joldady. Nátıjesinde, 42 mln teńgeden astam somaǵa 170 myńdaı abonent tólemi qaıta esepteldi.

Barlyq óńirde eriktiler turǵyn úılerdi, balalar oıyn alańdaryn, avtokólik joldaryn, stýdenttik jataqhanalardy, TKSh obektilerin abattandyrý sapasyna monıtorıng jasaıdy, sonyń nátıjesimen memlekettik organdar men uıymdar zań buzý derekterine qatysty kemshilikterdi joıyp jatyr.

Almaty oblysynda eriktilerdiń jemqorlyqqa qarsy mobıldi toppen birge adamdar kóp shoǵyrlanatyn oryndarǵa barý tájirıbesi engizildi. Olar Qazposhta pýnktteri, ákimdikter, HQKO-lar, mektepter, bazarlar men iri saýda ortalyqtarynda halyqpen kezdesip turady. Mobıldi top jalpy 30 eldi mekendi aralap, 570-ten astam suraǵy bar 1250-ge jýyq adamdy qabyldady. Óz kezeginde, suraqtardyń teń jartysy birden sheshimin tapty. Sonymen qatar, ótinish bildirýshiler tegin quqyqtyq keńes aldy. Aımaqtardaǵy korporatıvtik volonterlik aıasynda 186 bıznes sýbektisi osy jobany qoldap, óz obektileri men ónimderine jemqorlyqqa qarsy málimetti ornalastyrdy. Atalǵan nátıjeler jobanyń tıimdiligin kórsetedi. Sol sebepti, azamattardy jemqorlyqqa qarsy volonterlikti odan ári damytýǵa úles qosýǵa shaqyramyz. Óıtkeni jemqorlyqpen ymyrasyz kúreste kóbi qoǵamnyń árbir múshesiniń belsendi bolýyna baılanysty.

- Byltyr kúzde Memleket basshysyna jemqorlyq táýekelderi kartasyna engen, qurylysy uzaqqa sozylǵan 150-den astam nysannyń jaǵdaıy týraly baıandaǵan bolatynsyz. Qazir sol obektilerdiń qurylysy qaı deńgeıde?

- Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet óńirlerde jemqorlyq táýekelderiniń kartalaryn iske asyrý aıasynda qurylysy tym keshiktirilgen 156 áleýmettik nysandy baqylaýǵa aldy. Aýmaqtyq departamentterimiz jergilikti atqarýshy organdarmen birlesip zań buzýǵa jol bermeý jáne nysandardyń qurylysyn aıaqtaý boıynsha sharalar josparlaryn ázirledi. Jymqyrýǵa jol bermeý maqsatynda keshendi aldyn alý sharalary qoldanylady. Atap aıtqanda, monıtorıng, aqparattyq hattar, komıssııa otyrystary jáne t.b. Qajet bolǵan jaǵdaıda, aýdıtorlyq tekserýler taǵaıyndalyp, olardyń negizinde tıisti protsestik sheshim qabyldanady.

Problemaly obektilerdi salý máseleleri jergilikti ákimder janyndaǵy jemqorlyqqa qarsy is-qımyl máseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komıssııalardyń otyrystaryna shyǵarylady, sondaı-aq qoǵamdyq keńesterde qaralady.

«Sybaılas jemqorlyqqa qarsy volonterlik» jobasy sheńberinde osy obektilerdiń qurylys barysyna qoǵamdyq monıtorıngter júrgiziledi.

Júrgizilgen jumystyń nátıjesi boıynsha 38 nysannyń qurylysy aıaqtaldy. Olardyń ishinde sýmen jabdyqtaý nysandary, dene shynyqtyrý-saýyqtyrý keshenderi, mektepter, medıtsınalyq obektiler, turǵyn úıler, sport zaly, kópirdi, joldardy jáne kóshelerdi jóndeý, qazandyqtar men bógettik gıdrotorapty qaıta jańartý jáne turǵyn úı qurylysyna arnalǵan ınjenerlik-kommýnıkatsııalyq ınfraqurylym bar.

Atap aıtqanda, Pavlodar qalasyndaǵy Avıaqalashyq shaǵyn aýdanyndaǵy eki turǵyn úı bar, olardyń qurylysyna bıýdjetten shamamen 755 mln teńge bólingen. Bul nysandar bir jyl ishinde salynýy kerek edi. Alaıda olardyń qurylysy 5 jylǵa sozyldy. Munyń sebebi – JSQ-daǵy kemshilikter jáne jer jumystaryndaǵy irgetas qurylysy esebindegi qatelikter. Bıyldyń aqpan aıynyń sońynda bul nysandar paıdalanýǵa berildi.

Ózderińiz biletindeı, áli de jekelegen aımaqtardyń mektepterinde oqýshy oryndary jetispeıdi, balalar lyq toly synyptarda oqıdy. Atqarylǵan jumys nátıjeleri boıynsha Astana qalasynda, Aqtóbe, Batys Qazaqstan, Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynda 9 mekteptiń qurylysy aıaqtaldy. Mysaly, Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdanynyń kentinde 300 oryndyq mektep kelisimsharttyq mindettemelerdiń oryndalmaýyna baılanysty 2 jyldan astam ýaqyt boıy salynyp kelgen. Osy ýaqyt ishinde bul aýyldyń turǵyndary balalardy kórshi aýdandarǵa oqýǵa aparýǵa májbúr boldy.

Sonymen qatar, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan, Qostanaı, Batys Qazaqstan jáne Jambyl oblystarynyń 14 eldi mekeninde sý qubyrlarynyń qurylysy aıaqtaldy. Olardyń qurylysy bir jyldan úsh jylǵa deıin sozylǵan. Sondaı-aq, 6 sport kesheniniń qurylysyn aıaqtaýdy qamtamasyz ettik. 2 jyldan astam ýaqyt boıy ShQO Ulan aýdany Bozanbaı aýylynda dene shynyqtyrý-saýyqtyrý kesheniniń qurylys nysany salyndy.

Tıisti is-sharalar nátıjesinde talaptarǵa sáıkes kelmeıtin ári oryndalmaǵan jumys úshin 20 mln teńge bıýdjet qarajatyn utymsyz paıdalanýdyń aldyn aldyq. Bul nysandardyń árqaısysy óńirlerdiń turǵyndary úshin áleýmettik mańyzǵa ıe, olardyń ýaqtyly aıaqtalýy olardyń ómir súrý sapasyna áser etedi.

- Ashat Jumaǵalıuly, ózińiz atap ótken baǵyttar boıynsha jumystardan bólek, jemqorlyqpen kúres eń aldymen zańnamalyq deńgeıde júrgizilý qajet dep oılaımyn. Osy rette, sybaılas jemqorlyq máselesi boıynsha qandaı normatıvtik- quqyqtyq aktiler qabyldanbaq?

- Agenttik jemqorlyqqa qarsy saıasatty qalyptastyrýdy jáne iske asyrýdy júzege asyratyn ýákiletti organ retinde jemqorlyqqa qarsy is-qımyldyń tıimdi júıesin qalyptastyrý baǵytynda dáıekti sharalardy qabyldap jatyr. Zańnamany jetildirý jónindegi negizgi baǵdarymyz – qoǵamnyń pikiri, quqyq qoldaný tájirıbesi jáne halyqaralyq jemqorlyqqa qarsy standarttar. Agenttiktiń 2019 jyly qurylǵan sátinen bastap jemqorlyqqa qarsy túzetýlerdiń tórt toptamasy iske asyryldy, al qazirgi kezde zańnamalyq bastamalardyń besinshi toptamasy Parlament Májilisiniń qaraýynda. Onyń aıasynda halyqaralyq arenada qoldaý tapqan jemqorlyqqa qarsy kúrestiń tıimdi standarttary engiziledi.

Qabyldanǵan jáne iske asyrylyp jatqan zańnamalyq bastamalarǵa qysqasha toqtalyp óteıin. 2019 jyldyń qarashasynda sybaılas jemqorlyqqa qarsy saraptama ınstıtýty engizildi. Zańdar men zańǵa táýeldi aktilerdiń barlyq jobalary «sybaılas jemqorlyqqa qarsy elekten» ótedi. Basshylar qaramaǵyndaǵy adamdardyń jemqorlyǵy úshin derbes jaýapty boldy. 2020 jyly jemqorlyq faktileri týraly habarlaǵan azamattardy kótermeleý júıesi jetildirildi, sondaı-aq laýazymdy tulǵalardyń syılyqtar berýine jáne alýyna múldem tyıym salyndy. Memlekettik uıymdarda jaqyn týystardyń birge jumys isteýi aıtarlyqtaı shekteldi. Kvazımemlekettik sektordaǵy sybaılas jemqorlyq úshin jaýapkershilik kúsheıtilip, komplaens-qyzmetter engizildi (06.10.2020j. Zań).

Sybaılas jemqorlyqqa qarsy komplaens ınstıtýtyn ádisnamalyq qoldaý men tıimdiligin qamtamasyz etý maqsatynda Agenttiktiń (2023 jylǵy 31 naýryzdaǵy №112) buıryǵymen Kvazımemlekettik sektor sýbektilerindegi jemqorlyqqa qarsy komplaens-qyzmetter týraly úlgi ereje bekitildi. Úlgilik ereje jemqorlyqqa qarsy komplaens-qyzmetterdiń maqsattaryn, mindetterin, qaǵıdattaryn, fýnktsııalaryn jáne esepti aqparatty berý tártibin aıqyndaıdy. 2021 jyly jemqorlyq qylmystar úshin jaýapkershilik edáýir qatańdatyldy. Aýyr jáne asa aýyr jemqorlyq qylmystar boıynsha sottalǵandar úshin eń tómengi qaýipsizdiktegi QAJ mekemelerinde (kolonııa-qonystary dep atalatyn) jazasyn óteý jáne merziminen buryn bosatýdy qoldaný múmkindigi alynyp tastaldy.

Quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri men sýdıalarǵa jemqorlyq úshin jaza qatańdatyldy. Paraqorlyqtyń sanktsııasy 15 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa aparady. Budan kóp merzim tek adam óltirgender men zorlyq-zombylyqqa beriledi.

Memlekettik qyzmetshilerge, Parlament depýtattaryna, sýdıalarǵa Qazaqstan Respýblıkasynan tys jerlerde ornalasqan sheteldik bankterde shottar ashý jáne ıelený boıynsha jemqorlyqqa qarsy jańa shekteý engizildi (19.12.2020j. Zań). Memlekettik qyzmetshilerdiń tabystary men múlkin kezeń-kezeńimen jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý engizildi, al 2025 jyldan bastap bul barlyq azamattardy qamtıdy.

2022 jylǵy aqpanda Memleket basshysy 2022-2026 jyldarǵa arnalǵan Sybaılas jemqorlyqqa qarsy saıasatynyń tujyrymdamasyn naqty is-sharalar josparymen bekitti. Jospar 3 negizgi baǵytty qamtıtyn aldaǵy bes jylda júzege asyrylatyn 60-tan astam júıelik sharany kózdeıdi:

• sybaılas jemqorlyqqa qarsy mádenıetti qalyptastyrý;
• sybaılas jemqorlyqtyń alǵysharttaryn joıý;
• sybaılas jemqorlyq úshin jaýapkershiliktiń bultartpastyǵyn qamtamasyz etý.

Qarapaıym sózben aıtqanda, adam jemqor bolǵysy kelmeý kerek, onyń jemqorlyqqa múmkindigi bolmaý kerek jáne ol jemqor bolýdan qorqý kerek. Bizdiń jumysymyz osy atalǵan úsh baǵytty qamtyp otyr. EYDU elderiniń damý deńgeıine jetý maqsatynda Agenttik Tujyrymdamany ázirleý kezinde azamattardyń pikirin jáne ozyq halyqaralyq standarttardy barynsha esepke alýǵa kóńil bóldi.

2023 jylǵy qańtarda aqparat berýshilerdi qorǵaý jáne negizsiz baıyǵandarǵa jaýapkershilik zańnamalyq deńgeıde engizildi. Munyń mánisi, eger sheneýnik kirister men shyǵystardyń aıyrmashylyǵyn túsindire almasa, ol bıýdjetke alynady. Eger sáıkessizdikterde edáýir alshaqtyq bolsa, ol teris sebeptermen memlekettik qyzmetten shyǵarylady. Mundaı jaýapkershilikti engizý jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý protsesinde sheshýshi ról atqarady. Osy Zańda jemqorlyq faktileri týraly habarlaǵan adamdardy qorǵaý sharalary da belgilengen. Jemqorlyq faktileri týraly habarlaǵan adamdardy tártiptik komıssııanyń nemese ózge alqaly organnyń usynymdarynsyz tártiptik jaýapkershilikke tartýǵa, laýazymynan bosatýǵa nemese basqa laýazymǵa aýystyrýǵa bolmaıdy. Bul rette, memlekettik organ nemese uıym alqaly organnyń otyrysyna qatysý úshin Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmettiń ókilin shaqyrýǵa mindetti.

Qazirgi kezde Agenttik ázirlegen eki zań jobasy Parlament Májilisiniń qaraýynda. Birinshiden, jemqorlardyń jarııa tizilimin engizý eskerilgen. Tizilimge aýyr jáne asa aýyr sybaılas jemqorlyq qylmystar jasaǵany úshin sottalǵandar týraly málimetter engiziledi. Oǵan engizýge sottyń zańdy kúshine engen aıyptaý úkimi negiz bolady. Al, tizilimnen shyǵarý aqtaý úkiminiń zańdy kúshine enýi jáne sottylyqtyń ótelýi negizinde múmkin bolady. Bul reestr Agenttiktiń saıtynda ornalastyrylady. Jemqorlardyń jarııa tizilimi tıimdi profılaktıkalyq tetik bolatynyna senimdimin. Mundaı tizilimdi engizý qoǵamda sybaılas jemqorlyqqa tózbeýshilikti adamnyń jemqorlyq jasaǵany týraly aqparattyń jarııa bolýy jáne qylmys faktisiniń uıatty is-áreket bolýy arqyly qalyptastyrady.

Ekinshiden, parany usyný nemese para berýdi ýáde etýge jazany kúsheıtý qarastyrylǵan. Qoldanystaǵy halyqaralyq tájirıbeni eskere otyryp jáne júrgizilgen kelisimderdiń nátıjeleri boıynsha Qylmystyq kodeksti 366-1 («Para alýǵa kelisim berý, para suraý nemese talap etý»), 367-1 («Parany usyný jáne ýáde etý») jańa baptarmen tolyqtyrý usynyldy.

366-1-baptyń birinshi bóligi memlekettik qyzmetshiniń para alýǵa kelisim bergeni úshin onyń 1000 AEK-ke (3 mln 692 myń teńge) deıingi aıyppul túrindegi nemese 1 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteý boıynsha qylmystyq jaýaptylyǵyna ákep soǵady.

Ekinshi bóligi boıynsha para suraǵany nemese talap etkeni úshin 2000 AEK-ke (7 mln 384 myń teńge) deıingi aıyppul túrindegi nemese 2 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý sanktsııasy kózdelgen.

Para usynýdy/ýáde etýdi qylmys dep taný qoǵamda para týraly áńgimeniń ózi qolaısyz bolatyndaı tıisti mádenıetti qalyptastyrady, bul memleketke zııan keltirilgenge deıin paraqorlyqtyń jolyn kesýge múmkindik beredi. Sondaı-aq, zańdy tulǵalardyń jemqorlyq úshin jaýapkershiligin kúsheıtý jónindegi zań jobasyn atap ótkim keledi. Jasalǵan qylmysqa proportsıonaldy sanktsııalary kózdelgen zańdy tulǵalardyń jemqorlyq qylmystary úshin tıimdi jaýapkershilin engizý GREKO men EYDU-nyń negizgi usynymdarynyń biri sanalady.

Osylaısha, atqarylyp jatqan zań shyǵarý jumysynyń nátıjeleri jemqorlyqqa qarsy is-qımyl jónindegi jumysqa, onyń ishinde aktıvterdi ýaqtyly ári tolyq qaıtarýǵa oń áser etedi. Biz halyqaralyq yntymaqtastyqty belsendi damytyp, ozyq tájirıbeni zerdeleý jáne engizý úshin óz mamandarymyzdy shet elderde bilimin shyńdaýǵa únemi jiberemiz. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyldyń tıimdiligi úılestirilgen qyzmetti, onyń ishinde halyqaralyq deńgeıdegi jumysty talap etedi.

- Byltyr aqpan aıynda sońǵy úsh jylda arnaıy HQKO qyzmetindegi jemqorlyq týraly 23 qylmystyq is tergelgeni habarlandy. Bul ister boıynsha júrgizýshi kýáligin berý kezinde zańsyz is-áreketter jasalǵan. Osy rette, zańsyz berilgen júrgizýshi kýálikterin keri qaıtarý boıynsha sharalar qabyldandy ma? Jalpy, bıyl júrgizýshi kýáligin alý, avtokólikti tirkeý salasynda zańsyz áreketter anyqtaldy ma?

- Árıne, bul baǵytta aýqymdy is-sharalar atqaryldy. Agenttik tarapynan atalǵan qylmystyq ister aıasynda anyqtalǵan zańsyz áreketter boıynsha ishki ister organdaryna tıisti júrgizýshi kýálikteriniń kúshin joıý týraly hattar joldandy. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet HQKO-larda avtokólikti tirkeý kezindegi manıpýlıatsııalardy anyqtady. Sonymen, jyldyń basynda Arnaıy halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtaryna qatysty tergep-tekserýdi aıaqtady.

Qylmystyq top 2022 jyldyń qańtar-mamyr aılary aralyǵynda zańnamada kózdelgen alymdar men tólemderdi tólemeı, shetelden ákelingen 475 avtokólikti zańsyz tirkegen. Bul áreketter memleketke asa iri mólsherde - 1,4 mlrd teńge somasynda zalal keltirdi. Aqparattyq júıeler jumysyndaǵy olqylyqtardyń sebebinen avtokólikterdi tirkeýge baılanysty memlekettik bajdar men tólemderdiń kóp bóligi bıýdjetke túspedi. Mundaı kemshilikterdi joıýdyń arqasynda 2023 jyly tirkelgen kóliktiń osyǵan uqsas sanymen bıýdjet túsimderi (2022 jylmen salystyrǵanda) 9 esege ulǵaıyp, 91,4 mlrd teńgeni qurady.

Sondaı-aq, bıylǵy 25 sáýirde Astana qalasynyń qylmystyq ister jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq soty arnaıy HQKO men polıtsııa qyzmetkerlerine jáne azamattyq tulǵalarǵa qatysty úkimdi jarııalady. Sot úkimimen 32 adam sottaldy, onyń ishinde qylmystyq toptyń uıymdastyrýshylary – Astana qalasynyń №2 Mamandandyrylǵan HQKO basshysy Sh. Bókebaev pen Astana qalasynyń Arnaıy HQKO mamandary A. Tam-Ogly men H. Tam-Ogly 9 jylǵa, 5 top múshesi 6 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Al HQKO mańynda júrip, óz kómekterin usynatyn 17 adamǵa ártúrli merzimder boıynsha bas bostandyǵynan aıyrý jáne shekteý túrindegi jaza berildi.

Budan bólek, Agenttik Іshki ister mınıstrligimen birlesip, arnaıy HQKO qyzmetine monıtorıng júrgizdi. Shara barysynda zańǵa qaıshy túrde avtokólikterdi tirkeý men júrgizýshi kýálikterin berý sharttary anyqtaldy. Atap aıtqanda, aqparattyq júıelerdiń qorǵalmaǵany, protsesterdi tsıfrlandyrýdyń jetkiliksizdigi, avtokólikti tirkeý rásiminiń jetilmegendigi, emtıhandardy qabyldaýdyń quqyqtyq olqylyqtary, avtomektepterde formaldy oqytylýy belgili boldy. Osy faktorlardyń barlyǵy zańsyz deldaldyq qyzmetterdiń paıda bolýyna yqpal etti. Monıtorıng nátıjeleri boıynsha Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi ýákiletti memlekettik organdarǵa birqatar usynystar joldady. Bizdiń usynystarymyzdan keıin arnaıy HQKO men ІІM-de avtokólikti tirkeý boıynsha jańa aqparattyq júıeler iske qosyldy. Ótinimderdi resimdeý jáne qaraý kezindegi derekterdi túzetý múmkindikteri alynyp tastaldy. Endi ózgeristerdi tek ákimshilik polıtsııa komıteti engize alady.

Tergeý barysynda «Azamattarǵa arnalǵan úkimet» memlekettik korporatsııasy» KE AQ-ǵa avtokólikterdi tirkeý tártibinen mámileniń jazbasha túrin alyp tastaý týraly usynys engizildi. Nátıjesinde, bıylǵy 10 sáýirden bastap bul mámileler avtokólik ıesiniń ETsQ kiltin mindetti túrde paıdalana otyryp (Qaǵıdalarǵa tıisti ózgerister engizildi) elektrondyq nysanda resimdeledi.

Bul shara myńdaǵan qylmystyq quqyq buzý áreketerin aldyn alyp, arnaıy HQKO qyzmetkerleri jaǵynan aıla-tásil jasaýdyń jolyn kesti. Sondaı-aq, ótinimderdi tirkeý rásimi jeńildetildi. Endi bul úshin tek JSN engizý qajet, al qalǵan derekter basqa aqparattyq júıelerden avtomatty túrde toltyrylady. Bul rette, júıeniń ózi mindetti tólemderdiń, aıyppuldardyń jáne ekinshi deńgeıdegi bankterdiń túbirtekterin tekseredi.

Júrgizýshi kýáligine emtıhan tapsyrý erejesi ózgertildi. Sonymen qatar, Іshki ister mınıstriniń buıryǵymen júrgizýshi kýálikterin berý rásimine mynalar engizildi: emtıhan tapsyrýshylardyń mindetti bıometrııasy, testileý protsesin tolyq beıne jazbaǵa túsirý, emtıhandardy qaıta tapsyrý reglamenti ózgertildi. ıAǵnı, talaptardy kúsheıtý arqyly óz qyzmetin usynyp júrgen túrli «kómekshilerdiń» qyzmeti toqtatyldy.

Budan bólek, 2023 jylǵy jeltoqsanda HQKO qyzmetkerlerin jemqorlyq quqyq buzýshylyq sýbektilerine jatqyzýǵa qatysty zańnamaǵa mańyzdy túzetýler engizilgenin eske salamyn. Bul ózgerister 2025 jylǵy qańtardan bastap kúshine enedi. Túzetýler qyzmetkerlerge teris is-qımyldar men quqyq buzý áreketterin jasaýǵa jol bermeýge jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan.