Jeltoqsannyń jantúrshigerlik sátteri jadymyzdan óshpeıdi – Janbolat Eshov
Táýelsizdikke qazaq halqy ońaılyqpen qol jetkizgen joq. Ata-babalarymyzdyń san ǵasyrǵa sozylǵan azattyq jolyndaǵy kúresi 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy kezinde jalǵasyn tapty. Jalyndaǵan jastar sol kezdegi Keńester odaǵynyń kadrlyq saıasatyna qarsylyǵyn ashyq bildirip, alańǵa shyqty. Solardyń arasynda bolǵan Terekti aýdany Abaı atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektebi kórkem eńbek pániniń muǵalimi, «Batys-Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestiginiń múshesi Janbolat Eshov basynan keshkenin Kazinform tilshisine áńgimelep berdi.
– Janbolat Esenǵalıuly, 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy týraly aıtyp berseńiz...
– Jeltoqsan kóterilisi osy kúni keshege deıin Jeltoqsan oqıǵasy bolyp aıtylyp keldi. Shyn máninde bul qazaq jastarynyń otarshyldyq saıasatqa qarsy kóterilisi ekenin moıyndaıtyn ýaqyt boldy.
Ol kezde men Almaty qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy Eńbek Qyzyl Tý ordendi Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń (qazirgi QazUPÝ) kórkemsýret fakýltetinde, ekinshi kýrsta oqyp júrgenmin.
Áli esimde, 1986 jyldyń 16 jeltoqsan kúni, saǵat 8.00-de birinshi sabaq pedagogıka ádistemesinen semınar-sabaq bolatyn. Oqý ornynyń jertólesinde sabaqqa jınalyp jatqanbyz. Páterden keletin stýdentterdiń biri «Qazaq KSR Kompartııasy ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy D.A. Qonaevty alyp tastap, ornyna bóten bireýdi qoıypty, keshe televızordan aıtty, ne isteımiz?» dedi. Ózi me, álde basqa kýrstastardyń biri me, «Kóteriliske shyǵý kerek» degen sózder aıtylǵany esimde. Apaı kelip, sabaq bastalyp ketti. Ol kisi de bizdiń qoıǵan suraǵymyzǵa mardymdy jaýap bere almady.
Ekinshi sabaq bos bolatyn, jataqhanaǵa qaıtyp kele jatqanda, esik aldynda mılıtsıonerler júrdi. Men jigitterdiń sońynda kele jatqanmyn, bir qazaq mılıtsıoner jigiti «Jastar alańǵa ketip bara jatyr ǵoı, qosylmaısyńdar ma?» dedi. Men onyń sózine mán bermeı, jigitterdiń sońynan ishke kirdim. Sol kezde kóshe jaqtan jastardyń aıqaılaǵan daýystary estildi. «KazPI – pozor! Qorqaqtar, shyǵyńdar, qosylyńdar!» degen sózder qatty namysqa tıdi.
Sóıtsek, sherýge shyqqan jastar Sovet kóshesinde ornalasqan oqý ornynyń bas ǵımaratynyń aldyna kelip, esikteri tars jabylǵan ǵımarattyń ishine kire almaı, renishterin bildirip, jataqhananyń tusynan ótip bara jatqan kezi eken. Bólmedegi jigitterge jańaǵy mılıtsıonerdiń aıtqanyn jetkizip edim, olar da «Kettik!» dep qoldaı ketti. Aramyzda «Qoıyńdar» dep qarsy shyqqandar da boldy, biraq bir top jigit syrtqa shyqpaqshy bolǵanda, esikti jaýyp tastap, vahtanyń aldynan organnyń adamdary men ustazdarymyz jibermeı qoıdy.
– Sodan...
– Ekinshi qabatqa kóterilip, terezeden sekirip, qashyp shyqtyq. Bul kezde sherýge shyqqan jastar legi Sovet kóshesiniń boıymen JenPI-ǵa (qazirgi QyzPÝ) bet alyp barady eken. Biz qosyldyq, jolshybaı basqa da jastar qosyldy, sherýshilerdi toqtatpaq bolǵan ishki ister bólimi qyzmetkerleriniń áreketinen túk shyqpady. Qolǵa túsirip, mashınaǵa mingizip almaqshy bolǵan jastardy topyrlaǵan top qutqaryp alyp jatty. Namysqa boı aldyrǵan jastar mılıtsııadan esh qaımyqpady.
Beıbit ketip bara jatqan sherýshilerge bireýler taıaqtar úlestirip, qarýlandyra bastady. Kóshedegi avtobýstardy toqtatyp, ábes qylyqtar kórsettti. Umytpasam, Abaı dańǵylyna jetkende, qolyndaǵy taıaqtarymen bir ǵımarattardyń terezelerin qıratqany esimde. Sóıtsek, bular arnaıy qosylǵan arandatýshylar eken. Ne kerek, sol kezdegi Mır (qazirgi Jeltoqsan) kóshesimen aldymyzda kútip turǵan tosqaýyldy buzyp, Brejnev atyndaǵy jańa alańǵa jettik.
Alańda da biraz jastar jınalǵan eken, kelesi jaqtan Fýrmanov kóshesimen taǵy bir lek kelip qosyldy. Úkimet úıine qaraı baratyn joldy soldattar men mılıtsııa qyzmetkerleri tizbektelip jaýyp turdy. Minbege úkimet adamdary shyǵyp, jastardyń taraýyn ótindi. Al jastar D.A.Qonaevtyń ornynan ne úshin bosatylǵanyn, nege basqa ulttyń adamy basshylyqqa saılanǵanyn túsindirýdi talap etti. Halyqtyń arasynan bir áıel adam jáne bizdiń fakýltette bir kýrs joǵary oqyǵan (aty esimde joq) bir jigit trıbýnaǵa shyǵyp, jınalǵan jastardyń talabyn jetkizdi.
Bastapqyda bári tynysh, beıbit túrde ótip jatqanmen, organnyń adamdary shetke shyqqandardy ebin taýyp, ustap áketip jatty. Meniń de abaısyzda kópshilikten bólinip, trıbýnaǵa qaraı jaqyndap ketken sátimdi paıdalanyp, eńgezerdeı eki orys jigiti joǵarydaǵylarǵa dopsha laqtyrdy. Trıbýnanyń ústińgi jaǵynda turǵandar ári qaraı tartyp alyp, tepkiniń astyna aldy. «Prekratıt nemedlenno, ýbete ego» degen daýys toqtatpaǵanda, shynymen óltirip tastar ma edi!? Turǵyzyp, óz-ózime kelgende, áskerı kıimdegi, ıyǵynda pogony bar bir qazaq ofıtseriniń ursyp jatqanyn baıqadym. «Jedel járdem mashınasyna aparyńdar» degen buıryqpen eki jigit eki qolymnan ustap alyp kele jatty.
– Odan qalaı qutyldyńyz?
– Úkimet úıiniń aldynda tolyp turǵan mashınalardy kórgen kezde tez esimdi jıyp aldym da, qulaǵan jerde kózildirigim qalyp qoıǵanyn aıttym. Sol kezde jańaǵy ofıtser de artymyzdan aıqaılap, meniń kózildirigimdi kórsetti. Qasymdaǵy jigittiń bireýi kózildirigimdi alyp kelýge solaı qaraı bettedi. Osy kezde ekinshisi alańdap, basqa jaqqa qaraǵanyn paıdalanyp, men kópshilikke qaraı qasha jóneldim. Qashyp kele jatqanymdy kórgen bir top jigit júgirip kelip, meni qutqaryp aldy.
Beıbit sherýdi taǵy da arandatýshylar kelip búldirdi. Joǵary jaqtyń buıryǵymen qorǵanys tizbeginde turǵandarǵa dóreki sózder aıtyp, basyndaǵy bas kıimderin jerge laqtyryp, ashý-yzalaryn týdyrdy. Osy kezde qaqtyǵys bastaldy. Bul kezde qasymda kýrstas qyz-jigitterden basqa aýyldas jerlesterim Muhtar Nurlanbaev, Qaıyrbolat Ǵaısın, Marat Shaımardanov jáne basqa jigitter bar bolatyn. Qaqtyǵys kezinde qasymdaǵy birge barǵan adamdardan kóz jazyp qaldym. Eshkimniń kózine túspeıin dep qarańǵy kóshemen kele jatqanmyn, kósheniń kelesi betine ótpekshi bolǵanda, bir jeńil mashına toqtaı qaldy. Qazaq jigiti eken, qaıda bara jatqanymdy surady. Túrime qarap, alańnan kele jatqanymdy bilgen bolý kerek, sol jaqta turatyn apa-jezdemniń úıine aparyp saldy. Jýynyp, jylynyp, tamaqtanyp alǵasyn, «Qonyp ket» degen sózderine qaramaı, jataqhanaǵa kettim. Sebebi, qasymdaǵy jigitterdiń qaıda ekeni, alańdaǵy jaǵdaıdan keıin kim qandaı kúıde ekeni meni qatty alańdatty. Qas qaraıyp, jataqhanaǵa kelgenimde, sabaq beretin oqytýshylar ár bólmeni aralap, túsinik jumystaryn júrgizip jatty. Bizdiń jasaǵan is-áreketimiz úlken saıası qatelik ekenin aıtyp, sabamyzǵa túsirmekshi boldy...
– Tolqý kelesi kúni de jalǵasty ma?
– Iá, kelesi kúni jataqhana stýdentteri toptasqan túrde Komsomol kóshesin boılap, Lenın dańǵylymen alańǵa bet aldy. Kýratorymyz, marqum Qaıyrǵalı Omarbekov, taǵy basqa oqytýshylar aldymyzdan shyǵyp, bizdi toqtatpaq boldy. Biraq jastardy raıynan qaıtarý múmkin emes edi. «Meniń Qazaqstanym» ánimen Jańa alańdy betke alǵan jastardy ánshi Roza Baǵlanova apamyz tártip buzbaýǵa úgittep júrdi. Alańǵa jaqyndaǵanda, avtobýstyń tóbesine shyǵyp, bir aqyn aǵamyz óleń oqyp, jastarǵa rýh berip jatty. Alańǵa jetkende, jınalǵandar sany birinshi kúnge qaraǵanda, eki-úsh ese kóp eken. Trıbýnanyń ústinde, tómengi jaǵynda qaptaǵan formaly adamdar. BTR áskerı tehnıkasyna ergen áskerı mashınalardan qarýlanǵan soldattar tústi. Osy kezde alańǵa shyqqan jastar men bıliktiń soıylyn soǵýshylardyń arasynda qatty qaqtyǵys bastalyp ketti. Qoldaryndaǵy soıyldarymen, saperlik kúrekterimen qannen-qapersiz turǵan jastardy jigit, qyz dep qaramastan, aıaýsyz uryp, soǵa bastady. «Jabaıy ıttershe bir adamǵa 4-5-eýden jabylyp sabap jatqan jendetter», aınala ý-shý, azan-qazan shyńǵyrǵan daýystar. Alańǵa órt sóndirýshi mashınalar kelip, jastarǵa sý shasha bastady. Ústi-basymyz malmandaı sý, kún salqyn. Qulap, qolǵa túskenderin qoısha súırep, avtobýstarǵa tıep áketip jatty. Keıin bildik, ustalǵandardy nege qamamady desek, Almatydaǵy abaqtylarǵa syımaǵandyqtan, bizderdi uryp-soǵyp, avtobýstarmen qala syrtyna aparyp tastaǵan eken. Qaqaǵan aıazda, qatty jaraqat alyp, qasymdaǵy jigitterdiń kómegimen jataqhanaǵa jettim. Biraq ol jigitterdiń kim ekeni jadymda qalmapty. Bólmedegi jigitterge: «Ustap alyp, qamap tastaı ma degen qorqynyshpen qashyp-pysyp, tas qarańǵy jeti túnde jan saýǵalap, jeter jerimizge áreń jettik» depti. Jataqhanaǵa kelsem, ábden taıaq jep, birin-biri jubatqan jastar, bólmelerdi aralap, joq stýdentterdi izdep júrgen jora-joldastary, qaraly úıge jınalǵandaı úrpıisip otyrǵan qyz-jigitter. Almatyǵa arman qýyp kelgen jastardyń óte bir súreńsiz, qaıǵyly sátteri osy kúnder shyǵar. Allaǵa myń alǵys, taıaq jegenderi bolmasa, bári de aman eken.
– Jaralylar qalaı emdeldi?
– Jedel járdem shaqyrý nemese jaraqatyńmen dárigerlik kómekke júginý sol kezdegi jaǵdaılarǵa baılanysty qaýipti edi, sondyqtan árkim óz múmkindiginshe jan saýǵalaýǵa májbúr boldy. Kýratorymyz Qaıyrǵalı aǵaıymyz jataqhanaǵa kelip, túrlerimizdi kórip, shoshyp ketti. Tanys dárigerin alyp kelip, eshkimniń kózine túspeı, bir bólmege jatyp, emdelýimizge keńes berdi. Alla razy bolsyn, birinshi aman qalǵanymyzǵa, sosyn sol aǵaıymyzdyń arqasynda oqýymyzdy aman bitirip shyqqanymyzǵa táýbá.
Árıne, qanshama qazaq jastary qurban boldy, qanshasy oqýdan shyǵarylyp, jumystan qýyldy, qanshasy áli sol zulymdyqtyń zardabyn shegip júr?! Sol kezde alańǵa shyǵyp, jeltoqsan kýágeri bolǵan jandar muny esterinen esh shyǵarmaıdy. Bolashaqqa burmalanbaı jetýi úshin Jeltoqsan kóterilisine qatysqan ár adam óz esteligin jazyp qaldyrýy kerek dep oılaımyn.
Meniń aıtyp otyrǵanym, jantúrshigerlik sátterdiń bir kórinisi ǵana. Menen de beter zábir kórgen, sol kezdegi solaqaı saıasattyń zardabyn shekken, tipti ámirshil júıeniń qatygez tepkisine tótep bere almaı, ómirden ótip ketkenderi qanshama?!
– Sol kúnderi alańda bolǵanyńyz úshin keıin ókingen joqsyz ba?
– Óz basym sol kezde alańda bolǵanym úshin qýanbasam, esh ókinbeımin. Tek shyndyqty burmalamaı, keıingi urpaqqa sol kezdegi qazaqtyń qarshadaı ul-qyzdarynyń jankeshti qaısarlyǵyn, erjúrektiligin, elimizdi, jerimizdi aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen qorǵaǵan ata-babalarymyzdyń erliginiń jalǵasy retinde nasıhattap, Jeltoqsan kóterilisiniń tarıhı durys baǵasyn alýyna atsalysýǵa ázirmin.
– Jeltoqsan oqıǵasy ómirińizdi qanshalyqty ózgertti?
– Biz, Muhtar Nurlanbaev ekeýmiz burynǵy Taıpaq aýdany Qýraılysaı aýylynda týyp-óstik. Muhtar jáne búginde marqum Asqar Ótegenov úsheýmiz fotoǵa birge túsip qalǵan ekenbiz. Bul sýret Jeltoqsan kóterilisiniń 35 jyldyǵy qarsańynda ǵana jarııalanyp, ózimizdi tanydyq. Tómengi jaǵynda qaq ortada kózildirikpen turǵan menmin. Biz túsken fotonyń túpnusqasy Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybys jazbalary arhıvinde saqtaýly ekeni jóninde arnaıy qujat ta aldyq.
Biz, sol kezdegi jastar saıasatqa múlde mán bermedik. Ásker qataryna baryp, basqa ult ókilderimen tanysyp, Baltyq jaǵalaýyndaǵy elderdiń ultjandylyǵyn, Kavkaz halyqtarynyń tiline degen qurmetin kórdik. Áskerden kelip, sanamyz jańa oıana bastaǵan kezde osy oqıǵa otqa maı quıǵandaı lap ete tústi. Sol kezdegi qazaq jastarynyń janarynan bala kezimizde kitaptardan oqyǵan, kınolardan kórgen batyr ata-babalarymyzdyń bolmysyn kórgendeı boldym. Sol kezde orystanyp ketýge az-aq qalǵanymyzdy tolyqqandy túsindim.
– Atalmysh oqıǵanyń ótkenine qyryq jylǵa jýyqtady. Ony halyq jadynda qaldyrý baǵytynda ne isteý kerek dep oılaısyz?
– Eki jylǵa jýyqtady, «Batys-Jeltoqsan» qoǵamdyq birlestigi qurylyp, óz oblysymyzdaǵy Jeltoqsan ardagerleriniń basy qosyldy. Keıingi urpaqqa Jeltoqsan kóterilisiniń shynaıy tarıhyn qaldyrý úshin jumystar bastalyp ketti. Osy jeltoqsan aıy bastalysymen halyqpen jıi kezdesip, ásirese, mektep oqýshylary men jastarǵa Táýelsizdik ár ult úshin eń qasıetti uǵym ekenin túsindirip, túrli is-sharalardyń kýási bolyp júrmiz. Oral qalasynda Jeltoqsanshylar saıabaǵyn ashý týraly bılik ókilderimen kelissózder júrgizildi. Jeltoqsan qaharmandarynyń qatarynda atalmaı júrgen batyr qyzymyz, qazirgi Aqjaıyq aýdany Qabyl aýylynda dúnıe esigin ashqan, sol kezde qaza tapqan Gúlzada Nábıqyzy Halelovany aqtaý jumystary júrgizilýde. Óz oblysymyzdyń Jeltoqsan kóterilisine qatysqan ardager batyrlardyń estelikter jınaǵyn kitap etip shyǵarý oıymyzda bar. «Jeltoqsan 1986» monýmentiniń jobasy usynyldy. Basqa da atqarylatyn jumys kóp, tek áli de jaltaqtaý bar ma, bılik tarapynan qoldaý tómen bolyp otyr.
– Sol kezdegi jastardyń boıynda otanshyldyq rýh basym boldy ma?
– Ol kezde bárimiz de Otanymyz – Keńester Odaǵy dep eseptedik qoı. Otanshyldyq rýh bizge ana sútimen berildi, mektepte Otanymyzdy súıýge úıretti, jastarǵa patrıottyq tárbıe joǵary deńgeıde júrgizildi. Al Jeltoqsan kóterilisi qazaq jastarynyń boıynda ultjandylyq qasıetti tutatty. Sol kezde Otanymyz Qazaqstan ekenine, qazaqtyń basyndaǵy máseleni tek qazaq basshy túsinetinine kóz jetkizdik. Otandy súıý degenimiz – óz ultyńdy súıý eken, óz tilińdi qurmetteý eken, jazylmaǵan qazaqtyń dala zańyna moıynusyný kerek eken. Otanshyldyq rýh degen osy bolsa kerek.
– Áńgimeńizge rahmet! Arman-maqsattaryńyzdyń oryndalýyna tilekshimiz.
Eske sala keteıik, budan buryn tarıhshynyń Táýelsizdik jolyndaǵy san ǵasyrlyq belester jańasha zerdelenip jatqany jóninde aıtqanyn jazǵan edik.
Sondaı-aq Eldos Toqtarbaı Kúnshyǵys pen Kúnbatys Alashorda degen qoldan jasalǵan qate uǵym ekeni jóninde pikir bildirdi.
