Jaıyqtyń arnasy ózgerse, BQO-nyń 5 aýdanyna sý barmaı qalýy múmkin
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda Jaıyq ózeninen tirshilik nári qalaı alynyp otyr? Jalpy óńirdegi sý qoımalarynyń, gıdrotehnıkalyq qurylymdardyń jaǵdaıy neshik? Másleni Kazinform tilshisi saralap kórdi.
Jaıyq ózeniniń jaǵalaýy qalaı bekitiledi?
BQO tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń basshysy Marat Moldashev málim etkendeı, Jaıyq ózeniniń Oral qalasyna qarasty Krýgloozernyı kenti tusyndaǵy jaǵalaýyna aıryqsha toqtalýǵa bolady.
Marat Tóleǵalıulynyń sózine qaraǵanda, óńirdiń bas ózeniniń osy jerde tuzaq tárizdes jaǵalaýy sońǵy jıyrma jylda 172 metrden 60 metrge deıin jaqyndady.
— Atalǵan ýchaske tolyǵymen shaıylyp, ózen arnasy ózgergen jaǵdaıda Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesine sý aǵyny jiberilmeı qalady. Bul — 186 myń adam nemese oblys halqynyń 30 paıyzy turatyn Aqjaıyq, Báıterek, Jańaqala, Kaztalov jáne Tasqala aýdandarynyń iri eldi mekenderine melıoratıvtik sýdyń túsýi toqtaıdy degen sóz. Bul jergilikti sý qabyldaǵyshtaryn sýmen qamtýǵa baılanysty ekologııalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq kúrdeli jaǵdaıǵa ákep soǵady, — deıdi M.Moldashev.
Onyń aıtýynsha, osy máseleni sheshý úshin 2024 jyly Premer-Mınıstr Oljas Bektenovtiń tapsyrmasyna sáıkes Jaıyq ózeni jaǵalaýyn bekitý jumystaryna jergilikti bıýdjet esebinen 744,6 mln teńge bólinip, jumys bastalǵan.
Joba quny — 7,5 mlrd teńge. 2025 jyly respýblıkalyq bıýdjet esebinen 2 mlrd teńge qaraldy. Kúni búgin jobany aıaqtaý úshin 4,7 mlrd teńge qajet. Osyǵan oraı Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligine bıýdjettik ótinim aqpan aıynda joldanǵan.
Basqarma deregine sáıkes oblys ákimdigi taǵy bir mańyzdy joba — Jaıyq ózeniniń sol jaǵalaýyn sýlandyrý úshin jalpy uzyndyǵy 205 km bolatyn úsh magıstraldy kanaldy (Jaıyq-Shalqar, Aşy-Aznabaı-Taıpaq jáne Aznabaı-Taıpaq kanaldary) qalpyna keltirý jumysyn 2021 jyly bastaǵan bolatyn.
Magıstraldy kanaldyń sý kózi — Jaıyq ózeni, qalqymaly nasos stansasy arqyly sekýndyna 8 tekshe metr sý jiberý kózdelgen. 2022 jyly Aşy-Aznabaı-Taıpaq kanaly paıdalanýǵa berilip, ótken jyly Aznabaı-Taıpaq kanalyn rekonstrýktsııalaý jumystary aıaqtaldy.
— Qazirgi tańda Jaıyq-Shalqar kanalynyń rekonstrýktsııa jumysyn bitirýge 4,3 mlrd teńge kerek. Bul jóninde de mınıstrlikke ótinim jiberildi. Naqtylaı aıtsaq, joba quny — 4 mlrd 761,945 mln teńge. Ótken jyly jergilikti bıýdjet esebinen 476,194 mln teńge qarastyryldy. Bıyl buǵan 4 mlrd 285,7 mln teńge qajet bolyp tur, — deıdi basqarma basshysy.
Batys Qazaqstan oblysynda kóktemgi tasqyn kezinde eldi mekenderge sý basý qaýpi tónetini málim. Bul rette mınıstrlik bekitken 2025-2027 jyldarǵa arnalǵan is-sharalar josparyna sáıkes Tasqala aýdany Tasqala aýyly mańynda Jaıyqtyń salasy — Derkól ózeni arnasyn keńeıtý jobasy daıyndalyp, memlekettik saraptamanyń oń qorytyndysy alyndy.
Jobany qarjylandyrý úshin mınıstrlikten 622 mln teńge suratyldy. Munyń mánisi mynada, Derkólde tasqyn kezinde muz keptelisi saldarynan Tasqala aýylyndaǵy 7 959 jáne Birlik eldi mekenindegi 304 adamnyń turǵyn úıleri men qora-qopsylaryn sý basý qaýpi bar.
Sodan saqtaý úshin 7 km ýchaskede ózen arnasyn tazalaý, keńeıtý jáne túbin tereńdetý kerek.
— Oral qalasynyń ózinde Chıchernaıa jáne Shamsýtdınov kóshelerindegi turǵyn úıler Jaıyq ózeni jaǵasynan 5-7 metr qashyqtyqta ornalasqan. Kóktemgi tasqyn kezinde 500-den astam adam turatyn 220 úı sý basý aımaǵynda qalady. Osynyń aldyn alý úshin jaǵalaýdy nyǵaıtý jumysyna ákimdiktiń shuǵyl shyǵyndaryna arnalǵan rezervinen 1,4 mlrd teńge qarastyryldy, — deıdi M.Moldashev.
Gıdrotehnıkalyq qurylymdar men sý qoımalary jańartyla ma?
BQO tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń basshysy usynǵan málimet boıynsha óńirde 162 gıdrotehnıkalyq qurylym bar.
Sonyń ishinde sý jınaý syıymdylyǵy 669 mln tekshe metr 39 sý qoımasy jáne jalpy uzyndyǵy 2 019 km 63 kanal bar.
Kúni búgin oblys boıynsha 25 gıdrotehnıkalyq qurylym qanaǵattanarlyqsyz dep tanylǵan.
Úkimet bekitken QR sý salasyn damytýdyń 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan keshendi josparynda 158 is-shara kózdelgen. Sonyń 100-i oblys ákimdiginiń enshisinde.
— Jospar aıasynda, mysaly, Terekti aýdany Barbastaý ózenindegi sý qoımalarynyń kaskadyn toltyrý úshin sorǵy stansasy salynady. Jergilikti qazyna esebinen 45 mln teńgege tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme ázirlenip jatyr. Budan bólek, gıdrotehnıkalyq qurylymdar men ırrıgatsııalyq júıeler kúrdeli jóndelip, jańǵyrtylady. Derkólge qosa Shyńǵyrlaý ózeni tazartylady. Bul joba quny — shamamen 800 mln teńge. Ótken jyly 78,5 mln teńgege Chırov sý qoımasynyń rekonstrýktsııasy bastaldy. Bıyl munda 75 mln teńgege jumys óz máresine jetedi. Toǵyz sý qoımasyn qaıta jańǵyrtýǵa jobalyq-smetalyq qujattama daıyndaldy. Bári de retimen sheshilgen jaǵdaıda sý máselesi boıynsha basqa da kókeıkesti jobalardy qolǵa alamyz, — dedi M.Moldashev.
Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes «Batysırrıgatsııa» KMM qurylyp, shtatta 73 adamnyń ornyna 47 qyzmetker jumysqa qabyldanǵan.
Munyń sebebi, oblysta sý mamandarynyń tapshylyǵy baıqalyp otyr. Óńirdegi 104 gıdrotehnıkalyq qurylymnyń 85-i mekeme teńgerimine alyndy. Bıyl 31 arnaıy tehnıka satyp alýǵa 822,9 mln teńge bólindi.
Taǵy bir mańyzdy jaıt, oblysta sýarmaly alqap kólemin eki ese ulǵaıtý oılastyrylyp otyr. Ótken jyly sý únemdeý tehnologııasyn paıdalaný arqyly 2 777 ga sýarylatyn alqap iske qosylyp, jalpy aýmaǵy 10 160 gektarǵa jetti.
Bıyl 11 myń gektardyń ornyna 12 441 gektar alqap sýarylyp jatyr. Munyń kólemi 2028 jylǵa deıin 19 100 gektarǵa jetkizilmek. Sonda aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn turǵyndarǵa barynsha qolaıly jaǵdaı jasalady.
Oblystyń ońtústik aýdandaryn sýmen qamtýdyń mańyzy zor. Osy oraıda Reseıden sý satyp alynyp keledi. Bıyl Saryózen men Qaraózenge Edil sýy 21 sáýirden berile bastady. 30 maýsymǵa deıin eki ózen arqyly 41,597 mln tekshe metr sý jetkizildi.
Sol sekildi Jánibek sýarmalaý-sýlandyrý júıesine 5 mamyrdan 2 shildege deıin 10,669 mln tekshe metr sý alyndy.
Sýarý júıesi kommýnaldyq menshikten Qazsýshar mekemesine berile me?
Sý resýstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi «Qazsýshar» RMK Batys Qazaqstan fılıalynyń dırektory mindetin atqarýshy Raýan Husaıynovtyń naqtylaýynsha, mekeme teńgeriminde 14 sý qoımasy, 4 sý toraby, 2 sorǵy stansasy, 50 iri gıdrotehnıkalyq ǵımarat, jer arnasynda ornalasqan 1102,49 km magıstraldy jáne taratýshy kanaldar men 26 óndiristik jáne qyzmettik ǵımarat bar.
Kúni búgin Jaıyq ózeninen Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesine sekýndyna 24,5 tekshe metr sý jiberilýde. Mundaǵy sý qoımalary 75,3 paıyzǵa tolǵan nemese 195,9 mln tekshe metr.
Saryózendegi sý qoımalary — 78,6, Qaraózende — 43,4, Oralda Shaǵan sý qoımasy — 88,5 paıyzǵa tolǵan.
— Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń qoldaýymen qolda bar nysandardy kútip ustaý, qurylys-jóndeý jumystarynyń ónimdiligin arttyrý úshin fılıaldyń tozyǵy jetken jer qazý-qurylys tehnıkasyn jáne avtokólik parkin jańartý jumystary júrgizilýde. 2025 jyly oblysqa 41 jańa tehnıka kelse, sonyń 36-sy — Óndiristi damytý qory arqyly, beseýi — Qazsýshar ınvestıtsııalyq jobasy esebinen alyndy. Bıyl jyl sońyna deıin mekeme qosymsha 8 arnaıy tehnıkamen tolyqtyrylmaqshy. Búginde jańa arnaıy tehnıkalar qaıta jańǵyrtý, aǵymdaǵy jóndeý jáne mehanıkalyq tazartýǵa jumyldyrylyp, 33 shaqyrym arna tazalandy, 3 nysanda jóndeý, taǵy bireýinde qalpyna keltirý jumysy júrgizildi, — deıdi fılıal basshysy.
Onyń málimdeýinshe, bıyl barlyǵy 31 nysan aǵymdaǵy jóndeýden ótkizilip, 190 shaqyrym arna tazalanady. Sondaı-aq fılıal teńgerimindegi 4 nysanǵa kópfaktorly zertteý jumystary júrgizilýde.
Kúni búgin Aqjaıyq aýdany Toǵan eldi mekenindegi Kırov sý qoımasy qaıta jańartylyp jatyr. Nysannyń daıyndyq deńgeıi — 76 paıyz. Joba 2025 jyl sońynda bitpekshi.
Sonymen qatar Jaıyq-Kóshim sýlandyrý júıesiniń Shaǵan tarmaǵy men Kóshim magıstraldy kanaly mehanıkalandyrylǵan tazartýdan ótip jatyr.
Jobanyń merdigeri — «TOLAGAI-2050» JShS. Shaǵan tarmaǵynyń (48 km) jáne Kóshim magıstraldy kanalynyń (27 km) batımetrııalyq túsirilim jumystary tolyq aıaqtaldy.
Kóshim kanalynyń turaqty arnasyn betondaý jumystary 2026 jyly tolyq aıaqtalmaqshy, munda avtomattandyrylǵan sý esepteý qurylǵysyn ornatýǵa daıyndyq jasaldy.
Raýan Erlanuly sý resýrstaryn utymdy basqarý qajettigine nazar aýdardy. Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary, ıaǵnı ótpeli kezeńde Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesi men Jánibek sýlandyrý-sýarý júıesiniń keıbir sýlandyrý kanaldary men lımandy sýarý júıeleri respýblıkalyqtan kommýnaldyq menshikke, ıaǵnı aýyldyq okrýgtiń teńgerimine berildi.
Onyń paıymdaýynsha, sýarý-sýlandyrý júıesiniń jekelegen paıdalanýshylarǵa osylaısha ydyraýy muny utymdy paıdalanýǵa keri áserin tıgizgen. Jaıyq-Kóshim jáne Jánibek sýlandyrý júıeleri tutastyǵynan aıyrylyp, sý sharýashylyǵy keshenin biryńǵaı basqarý jáne ortalyqtandyrylǵan baqylaý múmkin bolmaı qaldy.
Jaıyq-Kóshim sýarý júıesi boıynsha uzyndyǵy 1 492,7 km kanal bolsa, sonyń 796,2 shaqyrymy nemese 53,3 paıyzy — respýblıkalyq, 696,5 shaqyrymy (46,7 paıyzy) — kommýnaldyq menshikte.
Júıege júktelgen 82 974 ga lımandy sýarý alqabynyń 26 239 gektary (31,6 paıyzy) — respýblıkalyq, 56 735 gektary (68,4 paıyzy) — kommýnaldyq menshikte qalyp otyr.
Al Jánibek sýlandyrý-sýarý júıesi boıynsha 320,85 km kanaldyń 191,68 shaqyrymy (59,7 paıyzy) — respýblıkalyq, 129,17 shaqyrymy (40,3 paıyzy) — kommýnaldyq menshikke tıesili.
— Sý sharýashylyǵy nysandaryn utymdy paıdalanýdy uıymdastyryp, sýmen jabdyqtaýdyń barlyq tehnologııalyq protsesiniń barysyn biryńǵaı operatordyń basqarýy jáne tarıftik baǵa saıasatyn ádil júrgizip, sý tutynýshylardyń múddelerin qorǵaý mańyzdy ekendigi túsinikti. Osy baǵytta Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń jáne Batys Qazaqstan oblysy ákimdiginiń tapsyrmasy negizinde sýarý-sýlandyrý júıelerin tıimdi, biryńǵaı paıdalaný júıesine keltirý úshin Jaıyq-Kóshim jáne Jánibek sýarý-sýlandyrý júıelerine júktelgen kommýnaldyq menshiktegi aýdany 56,7 myń gektardy quraıtyn kóltabandy sýarý júıesi jáne jalpy uzyndyǵy 826 shaqyrym bolatyn kanaldardy respýblıkalyq menshikke berý jumysy júrip jatyr, — dedi R.Husaıynov.
Sý sharýashylyǵyn damytýdyń 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan 158 is-sharasynyń 58-i — respýblıkalyq nysandarda júrgiziletin jumystar.
Kúni búgin 14 sý sharýashylyǵy nysanynda qaıta jańǵyrtý jáne qurylys jumystaryn júrgizý úshin jobalyq-smetalyq qujattama jasalyp jatyr. 7 sý qoımasy kópfaktorly tekserýden ótýde.
Josparda bekitilgen is-sharalardy kezeń-kezeńimen 2028 jylǵa deıin júzege asyrý kózdelýde. Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesiniń kaskadty sý qoımalaryn, 7 magıstraldy kanaldyń qaıta jańǵyrtýdyń jobalyq-smetalyq qujattamasy ázirlenýde.
Jánibek sýarý-sýlandyrý júıesin qaıta jańǵyrtý boıynsha jobalyq-smetalyq qujattama memlekettik saraptamadan ótip jatyr. Al qaıta jańǵyrtý jumysyn júrgizý úshin Jaıyqbaı sýlandyrý kanaly kommýnaldyq menshikten respýblıkalyq teńgerimge berildi.
— Sonymen qatar oblys aýmaǵynda tasqyn sýdy jınaqtaý, sý qoımalarynyń kólemin arttyrý úshin Qaraózen men Saryózende jalpy kólemi 38 mln tekshe metr bolatyn eki sý qoımasyn salý josparlanǵan. Sonyń ishinde Kaztalov aýdany Jalpaqtal aýyly tusynda Qaraózende sý qoımasyn salýdyń jobalyq-smetalyq qujattamasy júzege asyrýdy bastaý úshin Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligine joldandy. Kaztalov aýdany Seksenbaı aýyly tusynda sý qoımasyn salý boıynsha tehnıkalyq- ekonomıkalyq negizdeme memlekettik saraptamadan ótip jatyr, — dedi fılıal basshysy.
Ǵalym ne deıdi?
Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti «Gıdrotehnıka jáne melıoratsııa» ǵylymı-bilim berý ortalyǵynyń jetekshisi, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Marat Ońaev josparlanǵan jobalardyń qaǵaz júzinde qalyp qoımaýy kerektigine nazar aýdardy.
— Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes elimizde 40 úlken sý qoımasyn salý kózdelse, sonyń ekeýi Batys Qazaqstan oblysynda júzege aspaqshy. Mine, osy ýaqtyly oryndalýy úshin der kezinde qarjy qaralyp, jumystyń sapaly atqarylǵany mańyzdy. Ekinshiden, qolda bar sý qoımalaryn tıimdi paıdalaný qajet. Mysaly, sý arnalaryn betondasa, sýdyń sińip ketip, rásýa bolýyna jol berilmeıdi. Jalpy, sý qoımalaryna monıtorıng jasap, kanaldardy tazartyp otyrǵan abzal. Kóktemde tasqyn kezinde sýdy ustap qalý da bir ǵanıbet, — deıdi ǵalym.
Taǵy bir másele, kóltabandarǵa sý merzimnen tys nemese mólsherden artyq berilse, ol jerler kólshikke aınalyp ketedi. Sol sııaqty sý jetkilikti berilmese de, kóltabandardan qajetti ónim alynbaıdy.
Sonymen qatar júıeli sýarylatyn jerlerde sý únemdi jumsalýy tıis. Qazirgi tańda sýbsıdııanyń kómegimen jańbyrlatqysh mashına alyp, tamshylatyp sýarý arqyly mol ónim alyp otyrǵan sharýa qojalyqtary bar.
— Sýarý kezinde jerdiń tuzdanýy, basqa da sıpattamasyn eskere otyryp, jumystanǵan jón. «Sýly jer — nýly jer» degendeı, sý barǵan jerlerdiń ekologııalyq jaǵdaıy da jaqsarady. Túptep kelgende, mundaı jumystyń bári ǵylymı negizde atqarylýy qajet, — dedi M.Ońaev.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstan oblysynda jańadan sý qoımalary qashan salynatynyn jazǵan edik.
