Jattyqtyrýshy Meńdihan Tápsiruly: Aýyr atletıka – qazaq halqynyń oń jambasyna keletin sport túri
BURYN KÚRES TE, BOKS TA AÝYR ATLETIKA TÚRІNE JATATYN
- Áńgimeni sportqa degen qyzyǵýshylyǵyńyz qashan oıanǵanynan bastasaq...
- Otbasymyzben birge kúres, boks, basketbol, voleıboldan jarystarǵa baryp, tamashalaıtynbyz. Sportshy adam maǵan ádemi tulǵasymen, erekshe bolmysymen tartymdy bolyp turatyn. Bastapqyda men boksty qyzyqtap, áýestendim. Qulaǵym aýyratyndyqtan, ata-anam bokspen aınalysýyma qarsy boldy. Sóıtip sportty tastap ketken kezimde Ulan-Batyrdan Nıetqabyl esimdi aýyr atletıkanyń sport sheberi kelip, úıirme ashty. Soǵan meni anam 12 jasymda ózi jetektep aparyp, jas mamannyń qolyna tapsyrdy. Sonymen mektep qabyrǵasynda birneshe ret el birinshiligine baryp, júldeli oryndar ıelenip júrdim. 1990-1991 jyldary altyn medal utyp alǵan kezim de bolǵan. 1991 jyly mektepti aıaqtaǵan soń joǵarǵy mektepti Ulan-Batyr qalasyndaǵy «Dene tárbıeleý mádenıeti ınstıtýtynda» basketbol jattyqtyrýshysy mamandyǵy boıynsha oqyp bastadym. Alaıda, 1992 jyly otbasymyz Mońǵolııadan atamekenimiz – Qazaqstanǵa kóship kelýine baılanysty, oqýymdy Almatydaǵy «Qazaqtyń dene tárbıesi mádenıeti ınstıtýyna» aýystyryp, birinshi kýrsty qaıtadan bastap, aýyr atletıkadan jattyqtyrýshy mamandyǵy boıynsha jalǵastyrdym.
- Ózińiz qatysqan alǵashqy jarys esińizde me?
- Sportshy jarysqa qatysý úshin úzdiksiz daıyndalady. Mine, sportqa eń alǵash baılanatyn jerińiz — osy. Jarysqa bir qatyssańyz boldy, odan alystaı almaı, sol ispen aýyryp qalasyz! Ol — erekshe sezim, qubylys. Kelesi jarysqa shyǵyp, jibergen eseńdi qaıtarý ma nemese árkez ózińdi kórsetip, dáleldegiń kelip turatyndaısyń... Men ınstıtýt qabyrǵasynda kóptegen jarystarǵa qatystym, sońǵy ret 1993 jyly 2-kýrstaǵy kezimde Almatyda ótken aýyr atletıkadan Ortalyq Azııa chempıonatyna Qazaqstan atynan shyǵyp, 5-oryn ıelengenmin jáne osy jarysta «QR Sport sheberi» ataǵyn qorǵaǵan edim.
TAŃERTEŃ – NAN MEN ShAI, KEShKE – ShAI MEN NAN»
- Sol halyqaralyq jarystan keıin ómirińiz qalaı ózgerdi?
- Ol jarystan keıin Qazaqstannyń qurama komandasyna shaqyryldym. Alaıda, sol kezeńdegi Qazaqstannyń ahýaly nasharlaý boldy. «Baıdaly túgil bas qaıǵy» deıtindeı zaman boldy ǵoı. Bapkerimiz jaǵdaıymyz qalaı ekenin suraǵanda biz ázildep «Tańerteń nan men shaı, al keshke shaı men nan ǵoı» dep jaýap beretinbiz. Men sol kezdegi keńes dáýirinen qalǵan jaqsy bir úrdistiń shetin aqyryna deıin kórgen baqytty stýdentterdiń birimin. Sol kezde ınstıtýt qabyrǵasynda jarystarǵa qatysyp, nátıje kórsetip júrgen stýdentterge túski asqa talon beriletin. Birinshi kýrsta oqyp júrgende solaı túski asty ınstıtýttyń ashanasynan tegin ishetinbiz, keıin ol da joq boldy... Sol jyldary oqý ornynda ne jaryq, ne ystyq sý bolmaı qalatyn kezder de bolyp qalatyn. Jalpy, sportshylar úshin qıyn kezeń boldy dep aıtýǵa bolady. Kóbi kúıbeń tirlikpen sportty tastap ketti. Solardyń biri men boldym.
- Sportty tastap, nemen aınalystyńyz?
- Men 1996 jyly ınstıtýtty támamdaǵan soń áke-sheshem turatyn ShQO, Úrjar aýdanyna baryp, el qatarly saýda-sattyqpen aınalysa bastadym. Biraq, ol tirligim ózime unamady. Aqyry sol kúzde Almatydaǵy ózim oqý bitirgen ınstıtýtyma qaıtyp keldim. Ol jerdegi jattyqtyrýshym, ustazym Hlystov Mıhaıl Savelevıch maǵan «Eger osylaı qaıtyp keler bolsań, qaı ýaqytta da sen úshin bir oryn bar» dep aıtqan. Aıtqandaı-aq, meni birden aýyr atletıkadan oqytýshy-jattyqtyrýshy qyzmetine jumysqa qabyldady. Ol jerde 2006 jylǵa deıin jumys istedim.
ǴYLYMI JETEKShІMDE INSÝLЬT BOLDY
- Mońǵolııadaǵy oqý ornyna qabyldaý men Qazaqstandaǵy oqý ornyna qabyldaýda qandaı aıyrmashylyqtar bar?
- «Sapaly mamandar qaıdan shyǵady?» degen suraq týsa, jaýapty osy jerden tabýǵa bolar, bálkim. Bizdiń kezimizde Mońǵolııada jekemenshik joǵary oqý oryndary múldem bolǵan emes, tek memlekettik tegin oqytatyn ınstıtýttar ǵana boldy. Instıtýttarda ár jylǵa ózderi daıyndaıtyn mamandyqtar boıynsha oqýshy qabyldaý kvotalary bolady (ony bizde «bólis» dep ataıtyn edi). Sol kvota boıynsha konkýrs jarııalap, mektep túlekterin qabyldaıdy. Kvotalardy memlekettiń shalǵaı aımaqtaryna bólip taratady da, ondaǵy mektep bitirýshiler ózara qonkýrs ótkizip, ony utqandar ǵana ınstıtýt tabaldyryǵyn attaı alady. Konkýrs mektep bitirýshi túlekterdiń turyp jatqan aımaqtarynda ótedi. Osylaı, azamattardyń joǵary oqý ornyna qabyldanýy nemese qabyldanbaýy ózi turyp jatqan óńirden alystamaı-aq sheshilip qoıady. Oǵan tek mektep bitirýshiler ǵana emes, jáı adamdar da qatysa alady. Men mektep bitirgen 1991 jyly «Dene tárbıeleý mádenıeti ınstıtýtynan» bizdiń Baıólke aımaǵyna bir deneshynyqtyrý pániniń oqytýshysy jáne bir basketboldan jattyqtyrýshy mamandyǵy boıynsha eki bólis kelip, konkýrs jarııalady. Men jattyqtyrýshyny aldym. Al Qazaqstanda olaı emes, joǵaryda aıtylǵan protsesterden múldem bólek. Kez kelgen adam qalaǵan mamandyǵy boıynsha joǵary oqý ornyna ózi kelip, ınstıtýt qabyrǵasynda emtıhan tapsyryp, qabyldana beredi. Bul da konkýrspen júzege asady, alaıda keı mamandyqtarǵa talapker tabylmaı bos qalyp ta qalatyn kezder jıi bolady. Osylaısha, ol bos oryn óz ıesin taba almaı kaldy, naǵyz ıesi alys shalǵaıda qalyp qoıǵan bolýy da múmkin. Instıtýt qabyrǵasynda qyzmet etip júrgen kezimde osyndaı jaǵdaılardy kórip, qarsylyq kórsetetinmin, alaıda sheshimi tabyla qoımaıtyn is bolǵan soń, aqyry únsiz qalatynmyn.
- Ómirińizde sportqa qatysty «Osyny nege istemedim?» degen ókinish týdyratyn jaǵdaılar boldy ma?
- 1997 jyly ınstıtýtta oqytýshy bolyp júrgen kezimde basshylarymnyń biri qosymsha zertteý jumysyn júrgizip, ǵylymı jumys qorǵaýyma bolatynyn aıtty. Sodan ózimizdiń ınstıtýtta, ustazym, p.ǵ.k., dotsent Mıhaıl Savelevıchtiń jetekshiligimen «Jattyǵý protsesin bıorıtmologııalyq esepteýler arqyly túzip basqarý» degen ǵylymı jumys taqyrybyn bekitip, aspırantýraǵa qabyldandym. Bul taqyryp men úshin óte qyzyq boldy. Taqyrypqa baılanysty barlyq oqý quraldary men materıaldardy zerttep shyqtym. Qurama komandaǵa zertteý jumysymdy júrgizip bastaǵan kezimde ǵylymı jetekshimde ınsýlt bolyp, ǵylymı jumysym toqtap qaldy. Negizinen ǵylymı zertteý jumysymnyń aıaqsyz qalǵany úlgermeýshilikten boldy desem, dálirek bolar. Sebebi, 2004 jyldan bastap Respýblıkalyq sport kolledjinde, odan ary Olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵynda aýyr atletıkadan aǵa jattyqtyrýshylyq jumysymdy, Respýblıkalyq aýyr atletıka federatsııasynyń bas hatshysy qyzmetimen qosa atqarý – úlken sharýa. Odan keıin basqa ispen aınalysýǵa múldem ýaqyt qalmaıtyn edi. Keıinirek elordadan bıorıtmologııa taqyrybyn zerttegen jas mamandy kórdim. Ol Olımpıadaǵa daıyndyq barysynda bıorıtmologııalyq esepteýler arqyly jaqsyraq nátıjege jetýge bolady degen taqyrypta Qazaqstan qurama komandalaryna lektsııa oqyp, óz qyzmetin usynyp júrdi. Bul – meniń zertteýlerim edi ǵoı, keıde onyń ornynda men bolsam jaqsyraq túsindirip, óz aýyr atletterime qoldanar edim dep oılanamyn.
ǴYLYMI JUMYS: AIYŃ TÝSYN OŃYŃNAN
- Ǵylymı jumysyńyz týraly tolyǵyraq aıta alasyz ba?
- Belgili tabıǵı qubylys sanalatyn kúnniń shyǵýy men batýy jáne aıdyń týýy men tolýy aralyǵynda adam aǵzasy ártúrli qalypta bolady. Ol qubylystar qaıtalanyp otyratyndyqtan, ol rıtm dep atalady. Osy rıtmderde adam aǵzasynda bolatyn qubylystardy zertteıtin ǵylym bıorıtmologııa dep atalady. Ol ár adamnyń dúnıege shyr etip kelgen sátine tikeleı baılanysty. Ár adamnyń aǵzasy aı men kúnniń kezeńderine baılanysty: kónil-kúıi, denesiniń fızıkalyq kúıi, aqyl-oı órisiniń kúıi de ózgerip turady. Osylaısha ár kúnniń, aıdyń adamǵa qalaı áser etetini esepteledi. 1 kúndik, aptalyq, aılyq, 1 jyldyq esepteýler jasaýǵa bolady. Mysaly, sportshynyń týǵan jyly, kúni, saǵaty anyqtalsa, bıorıtmologııalyq esepteý arqyly búgin ol jattyǵý barysynda ózin qalaı sezinetinin, qanshalyqty tez sharshap nemese qanshalyqty belsendi bola alatynyn anyqtap bilýge bolady. Bolashaqta bolatyn aı kúni belgilengen jarys kúninen artqa qaraı eseptep, sportshyǵa júktemeni sáıkesinshe taryltyp berýge bolady. Eki sportshy bir kúni týǵan bolsa da, jarys barysynda eki túrli nátıje kórsetedi, óıtkeni ekeýi de bıorıtmologııalyq saǵattary boıynsha daıyndyq jasap júrgen joq qoı. ıAǵnı qaısy bireýi bıorıtmologtyń keńesimen, onyń qurǵan josparymen jattyqqan bolsa, sol sportshy anaǵurlym jaqsy nátıje kórseter edi.
- Sonda eki sportshynyń bireýi myqty daıyndalyp, ekinshisiniń daıyndyǵy azdaý bolsa, jarys kezinde daıyndyǵy myqty bolǵan sportshy emes, «aıy ońynan týyp», ıaǵnı Kún, Aı jaqsy áser etip turǵan sportshy jeńip ketýi múmkin be?
- Dál solaı. Muny baǵy men baby sáıkesti dep te jatady. Bıorıtmologııany sportta júzege asyrsa, sózsiz jemisin beredi dep oılaımyn. Eń aldymen sportqa qabileti kúshti, daryndy, týma talantty tabýymyz kerek. Ol shapshańdyǵymen, bulshyqet qurylysy, dene bitimi ereksheligimen kózge túsip turady. Odan keıin onyń genetıkasyna deıin qaraý kerek. Mysaly, Ilıa Ilın – týma talant. Anasynyń densaýlyǵy jaqsy. Negizi kóp nárse ananyń densaýlyǵyna baılanysty bolady, sebebi sábı toǵyz aı anasynyń qursaǵynda jatady. Aıaq-qoly balǵadaı anadan batyr tulǵaly ul týady. «Súıegi – menen, eti - senen» dep beker aıtylmaǵan.
ILЬıA ILЬIN – AÝYR ATLETIKADAN EŃ JAS ÁLEM REKORDShYSY
- Ilıa Ilınmen tanystyǵyńyzǵa toqtalyp ótseńiz?
- 2004-2009 jyldar aralyǵynda men Respýblıkalyq olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵynda aýyr atletıkadan aǵa jattyqtyrýshy boldym. Sol kezde Olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵyna Ilıa Ilın keldi.
- Aǵa jattyqtyrýshy bolǵan kezde Ilıa Ilınniń talaı jarystarda oza shabatynyn bildińiz be?
- El birinshilikterinde oza shaýyp, kózge túsken talantty jasóspirimder iriktelip, Respýblıkalyq olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵyna tizimge alynady. Ortalyqtyń jattyqtyrýshylary olarmen jyl boıy oqý-jattyǵý jıyndaryn ótkizip, halyqaralyq jarystarǵa aparyp qatystyryp, «pisirgennen» keıin Qazaqstan ulttyq qurama komandasyna beredi. Osyndaı joldy Ilıa da júrip ótti. Ol Olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵyna kelgende 16 jastaǵy, óte zerek bala edi. Ony bizge qyzylordalyq jattyqtyrýshy Vılorıı Pak daıyndap ákeldi. 2005 jyldan bastap Vılorıı Pak ulttyq qurama komandaǵa erler aǵa jattyqtyrýshysy jumysyna tartyldy. Men Ilıa Ilınniń jeke jattyqtyrýshysy bolmasam da, halyqaralyq jarystarǵa daıyndap, qatysýyndaǵy búkil protsesti basqardym. Ol Beıjiń Olımpıadasyna deıingi barlyq halyqaralyq jarystarǵa meniń qolastymdaǵy komandammen baryp, kók baıraǵymyzdy jelbiretti. 2005 jyly ol nebári 17 jasynda álem chempıony atandy. Kelesi 2006 jyly Dohada ótken Azııa oıyndarynda altyn medal utty jáne osy jyly ekinshi márte álem chempıony boldy. Sol sebepti maǵan 2007 jyly «Qazaqstan Respýblıkasyna eńbek sińirgen jattyqtyrýshy» ataǵy berildi. Ilıa tek álem chempıony ǵana emes, ol odan da joǵary mártebege ıe. Álemdegi eń myqtylardyń esimi tirkeletin Gınnestiń rekordtar kitabyna «Aýyr atletıkadan erler jáne áıelder arasyndaǵy eń jas álem chempıondary» retinde engen sportshylardyń ekeýi de – qazaqstandyqtar. Olar – Ilıa Ilın (17 jasynda) jáne Zúlfııa Chınshanlo (16 jasynda) boldy.
5-10 JYLDA SPORT SAıASATQA AINALYP KETTІ
- Dopıng daýyna toqtalyp óte alasyz ba?
- Sońǵy jyldary sport saıası oıynǵa aınalyp ketkendeı. Tyıym salynǵan preparat tizimi óte kóp. Olar tipti bizdiń kúnde iship-jeıtin tamaǵymyzdyń quramynan da tabylyp jatyr. Ondaı oqıǵa bolǵan. Mysaly, qazirgi tańda fermerler óziniń malyn tezirek ósirip, sapaly ónim alý úshin oǵan beretin jemine túrli dárýmender, tipti ósý gormondaryn qosyp jiberedi, al sol maldyń sútinen jasalǵan ónimderdi qoldanǵan nemese etin jegen adamnyń qanynan jańaǵy tyıym salynǵan zat tabylǵan. Al endi siz kinásiz ekenińizdi dáleldep kórińiz! Bizdiń sportshylar halyqaralyq jarysqa shyǵar kezde saqtyq úshin úıde eki ret, sosyn jarysqa barǵanda nemese medal utqan jaǵdaıda mindetti túrde dopıng tekseristen ótedi. Olımpıadaǵa barǵanda tipten qatań tekseriledi. Ushaqtan túse salysymen sportshynyń qanyn tekserýge alyp, 24 48 saǵat ishinde anyqtap, eger dopıng erejesin buzý anyqtalsa – sportshyny Olımpıadaǵa qatystyrmaıdy. Ilıa Ilın Beıjińde de, Londonda da osy protsesterdiń bárinen ótti. Sóıte tura, 2016 jylǵy Rıo-de-Janeıro Olımpıadasynyń aldynda, odan 8 jáne 4 jyl buryńǵy qanyn qaıtadan jańa apparatpen tekserip, tyıym salynǵan preparattar taptyq dep otyr. Eger Ilıa Ilın Rıodaǵy Olımpıadaǵa qatysyp, sol jerden dopıng tekserýden ótpeı, dopıng paıdalaný faktisi bolǵan bolsa – áńgime basqa. Onda kúdikti retinde onyń buryńǵy eki Olımpıadadaǵy synamalaryn qaıta tekserýin jón sanaýǵa bolar edi. Ondaı Ilıada bolǵan emes. Aqyry ony eki dúrkin Olımpıada jeńimpazy ataǵynan aıyrdy. Bul ádiletti me? Menińshe, aqylǵa syımaıtyn nárse...
REKORD JAŃARTÝYMYZ KEREK
- Ilıa Ilın osy synaqtan qalaı ótti?
- Ilıa Ilın – jigittiń sultany, ol – naǵyz chempıon. Ol kóp oqıtyn, bilimdi, zerek jigit. Biz onyń Olımpıadadan utyp alǵan eki birdeı altyn medalyn alyp qoıdy degen kezde sońyna deıin sengen joqpyz. 2008 jylǵy Olımpıadadan keıin ol dopıngsiz-aq kúızeliske túsken edi. Nebári 20-aq jastaǵy jas jigit Olımpıada shyńynan byraq shyqty, halyq maqtady, ardaqtap, asqaqtatty. Juldyzdy aýrýǵa shaldyqqandaı áserde boldy... Ol árbir sportshyda bolady jáne ondaı kezeńnen ótý ońaı emes. Onyń ondaı kúıge túsýine bizdiń halyqtyń qatty qolpashtap maqtaýy áser etkeni sózsiz. Degenmen, ol óz-ózin jeńe bildi. 2011 jyly álem chempıony bolyp, 2012-de London Olımpıadasynyń altynyn jeńip aldy. Sońǵy ret ol bıylǵy Azııa chempıonatynda qatysyp, 5-oryn ıelendi. Oǵan deıingi jarystarda ómirinde birde-bir ret jeńilip kórmegen jigit bolsa da kóńilin túsirgen joq. Jeńisteri alda ekenin aıtyp, ishki kúızelisin bildirgen joq.
- Dopıng daýynyń qandaı keri áseri boldy?
- 2016 jylǵy Olımpıadaǵa tolyq quramda qatysýǵa múmkindik boldy. Myqtylarymyz barmasa da, komandamyz joǵary kórsetkishterge qol jetkizgenin bilesizder. Dopıngke qatysty daýǵa baılanysty 2020 jyly Tokıoda ótetin olımpıadaǵa barýǵa bizge shekteý qoıyp tastady. Olımpıadaǵa tolyq lıtsenzııamen (tıisinshe 4 er, 4 áıel sportshy) qatysýymyz kerek edi, osy daýǵa baılanysty 1 er sportshy men 1 áıel sportshy ǵana qatysýǵa rýqsat berdi. Aýyr atletıkaǵa arnalǵan osy bir–bir lıtsenzııa úshin bizdiń sportshylar lıtsenzııalyq týrnırlerge qatysyp, jeke-jeke upaı jınap júr.
Kim joǵary upaı jınasa, sol Olımpıadaǵa barady. Negizgi úmitkerler sapyn Ilıa Ilın, Nıjat Rahımov, Denıs Ulanov, Ibragım Bersanovtar túzep tur. Al áıelder arasyndaǵy 1 joldamaǵa Zýlfııa Chınshanlo, Karına Gorıcheva, Ekaterına Bykova, Larısa Kobelevalar talasýda. Kelesi jyly bizdiń elde Lıtsenzııalyq Azııa chempıonaty ótedi jáne taǵy birneshe lıtsenzııalyq týrnırler bolady.
- Aýyr atletıkanyń bolashaǵy týraly ne aıtasyz?
- Aýyr atletıkany dene bitimi, minez, bulshyqet qurylymy turǵysynan alyp qaraǵanda qazaq halqynyń oń jambasyna keletin sport túri dep oılaımyn. Qazaqty osy turǵysynan alyp qaraǵanda basqa kez kelgen ulttan artyq, myqty qasıetke ıe dep bilem. Táýelsiz Qazaqstanda tórt dúrkin álem chempıony ataǵyn jeńip alǵan bir ǵana sportshy bar, ol shtangıst – Ilıa Ilın! Al, Anatolıı Hrapatyı bes dúrkin álem chempıony bolǵan. Osy rekordty jańartý kerekpiz! Sońǵy jyldary bizdiń jasóspirimderimizdiń Álem, Azııa chempıonattarynda jetken jetistikterin ózderińiz estip bilip otyrsyzdar. Jaqyn bolashaqta olar ánuranymyzdy dúnıeniń tórt buryshynda oınatyp, kók týymyzdy jelbiretip, atoı salatyn bolady!
-Suhbatyńyz úshin rahmet!
P.S. Meńdihan Tápsirulynan suhbat alýǵa kómektesken Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵyna alǵys bildiremiz.