Jat jurtqa jasyrynǵandar: Qashqyn kúdiktiler elimizge qalaı qaıtarylady
ASTANA. KAZINFORM – Sońǵy 5 jyldyń ishinde elimizde qylmys jasaý kúdigine ilinip, shetelge boı tasalaǵan 300-ge jýyq adam ekstradıtsııalandy. Dál osyndaı derekti agenttiktiń resmı saýalyna oraı Bas prokýratýranyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý komıteti usynyp otyr.
Kimderdi izdeıdi jáne qalaı?
2025 jyldyń 8 maýsymyndaǵy derekterge sáıkes, Qazaqstanda 2 158 adamǵa izdeý jarııalanǵan. Olar - jaýap alýdan, tergeýden, sottan, sondaı-aq jazasyn óteýden ne probatsııalyq baqylaýdan boı tasalap júrgen adamdar.
Іzdeýde júrgender qatarynda quqyq qorǵaý organdary qandyqol qaraqshylyq, alaıaqtyq jáne ózge de qylmystarǵa qatysy bar dep eseptegen kúdiktiler bar. Eger izdeýde júrgen adamdardyń qurylymyna kóz júgirtsek, ol bylaı túziledi:
- 253 adam asa aýyr qylmys jasaý kúdigine ilikken: adam óltirý, terrorızm, zorlaý, qarý qoldaný arqyly jasalǵan qylmys;
- 1 437 adam aýyr qylmysy úshin: tonaý, qaraqshylyq, iri kólemde alaıaqtyq jasaý;
- 315 adam orta aýyrlyqtaǵy qylmys jasaǵany úshin;
- 154 urlyq pen kishigirim buzaqylyqty qosa alǵanda adam ortasha aýyrlyqtaǵy qylmystyq is-áreket jasaǵany úshin.
Іzdeý geografııasynyń aýqymdy bolýyna qaramastan quqyq qorǵaý organdary tarapynan júrgizilgen jumys jemisin de berip otyr. Osy jyldyń basynan osy ýaqytqa deıin 885 is jabyldy. Onyń 850-inde kúdiktiler anyqtalyp, qolǵa tústi. Al taǵy 22 fakt boıynsha qylmystyq is qysqartylsa, taǵy 13-inde izdeý isin qozǵaý týraly qaýly joıyldy.
Jyl basynda izdeýde júrgen kúdiktilerdiń jalpy sanynyń 41 paıyzy qaı jerde júrgeni anyqtaldy. Alaıda, qylmys ta jańa jaǵdaıǵa beıimdelip, qashqyn kúdiktiler shetelde boı tasalaýǵa tyrysady. Olar ózderin izdeý qıynǵa soǵatyn elderdi tańdaıdy, al ekstradıtsııalaý jergilikti zańdardyń kúrmeýi kóp kúrdeli rásimderine baılanysty kesheýildep jatady.
Búginde Qazaqstannan tysqary aýmaqta 520 azamatymyzǵa izdeý jarııalanǵan.
Buryndary kúdiktiler negizinen TMD elderine qashyp ketetin. Al 2024 jyldan bastap olar boı tasalaıtyn elder geografııasyn aıtarlyqtaı ulǵaıta tústi. Qazaqstannyń kúshtik qurylymdary kúdiktilerdi álemniń ár qıyrynan – Ońtústik Koreıa men AQSh-tan bastap Kolýmbııa men Domınıkanǵa deıin indetip izdep taýyp júr. Kúdiktilerdiń boı tasalaıtyn elder tizimi mynadaı: Reseı, Túrkııa, Qytaı, BAÁ, Polsha, Germanııa, Izraıl, Ulybrıtanııa, Ispanııa, Shvetsııa, Chehııa, Italııa, Lıtva, Armenııa, Ázerbaıjan, Ýkraına, Grýzııa, Belgııa, Gretsııa, sondaı-aq kórshiles Qyrǵyzstan men Ózbekstan memleketi.
Qashqyndardy taýyp elge qaıtarýda Interpol kóp kómek kórsetedi. Ol memleketter arasynda qylmyskerlerdi ózara berý týraly naqty shart rásimdelmegen elderge de kómek qolyn sozyp, kúdiktilerdi ustaýǵa járdem beretin jahandyq uıym sanalady. Máselen, taıaýda ǵana Qazaqstan azamaty Komerýn Respýblıkasynyń aýmaǵynda ustalyp, Interpol kómegimen elge jetkizilgen edi. Al bul elmen Astana arasynda ekstradıtsııalaý týraly ekijaqty kelisim jasalǵan.
- Kúdiktige halyqaralyq izdeý jarııalanǵan kezde quramyna 196 el kiretin Interpoldyń barlyq múshesine «mynadaı adamǵa halyqaralyq izdeý jarııalandy» degen habarlandyrý avtomatty túrde jiberiledi, - deıdi Interpoldyń Qazaqstandaǵy Ulttyq ortalyq bıýrosynyń basshysy Mereı Maquljan Jibek joly telearnasyndaǵy «Pravda v detalıah» baǵdarlamasyna bergen suhbatynda.
Bul habarlandyrý shekara, kóshi-qon, polıtsııa syndy ulttyq derekter bazasyna túsedi. Osydan keıin kúdiktini anyqtaý tetigi iske qosylady. Dál osyndaı jaıt Kamerýnda da bolǵan.
- Olar óz derekter bazasyna engizip, shekara arqyly tirkelýi, elge kirýi syndy jaıttardy teksere bastaıdy. Osylaısha, biz izdeýdegi adamdy anyqtadyq, - dedi spıker.
Kúdik Kamerýn aýmaǵynda, Ortalyq Azııadan shyqqan bosqyndar ádette bara bermeıtin elde qolǵa tústi. Degenmen, Bas prokýratýra jedel túrde ony berý týraly ótinim joldady. Kamerýndyq tarappen kelisimge kelgennen keıin Qazaqstannyń arnaýly ekstradıtsııalyq top qurylyp, onyń quramyna Bas prokýratýra men Interpoldyń Ulttyq ortalyq bıýrosynyń ókilderi kirdi. Olar kúdiktini elge alyp kelý úshin Kamerýnǵa attandy. Qashqyn elge jetkizilgennen keıin ýaqytsha ustaý ornyna qamaldy. Dál osy jaıt sot ádildiginiń oryndaýyna eshqandaı kedergi bolmaıtyndyǵyn kórsetse kerek.
Kimdi jáne ne úshin Qazaqstanǵa qaıtarady?
Úsh júzge jýyq adam – sońǵy bes jylda Qazaqstanǵa basqa elderden ekstradıtsııalanǵan qylmystyq is fıgýranttary. Geografııasy aýqymdy, kútý ýaqyty ár túrli, biraq túpki máni bir: memleket shetelde júrip jaýapkershilikten jaltarýǵa úmit artqandardy tabandylyqpen elge qaıtaryp jatyr.
Bas prokýratýranyń resmı derekterine sáıkes, 2020 jyly elge – 56, 2021 jyly – 34, 2022 jyly — 50, 2023 jyly – 55, 2024 jyly — 67, al 2025 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda 27 adam qaıtaryldy. Bes jyldaǵy jalpy san – 289.
- Shet memleket ekstradıtsııalaý týraly máseleni halyqaralyq sharttarǵa jáne ulttyq zańnamasyna sáıkes qaraıdy, - dedi Bas prokýratýranyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý komıteti.
Tájirıbe kórsetkendeı, negizgi kedergi - kóbinese ekstradıtsııalaý týraly ekijaqty kelisimniń bolmaýy nemese izdeýde júrgen adamnyń azamattyǵy.
- Shet memleketter ádette, halyqaralyq sharttyń nemese azamattyq tıistiliktiń bolmaýy sebebinen kúdiktini berýden bas tartady, - dep atap ótti komıtetten.
BAQ-ta belgili bir qylmyskerdiń Qazaqstanǵa nege berilmeıtini týraly kóp jazylyp jatady. Birqatar el Qazaqstanǵa óz azamattaryn berýden bas tartady. Ásirese, fıgýrant saıası bosqyn mártebesin alyp alsa, protsedýralar birneshe jylǵa sozylýy múmkin.
Eń uzaq izdeýde júrgender kimder?
Elimizdiń quqyqtyq statıstıka portalynda kezdeısoq paıdalanýshylar sırek kóz salatyn bir bólim bar. Dál osy «Іzdeý bólimi» eń uzaqqa sozylǵan qylmystyq isterdiń tizimin saqtaıdy. Bul - tek sandar men famılııalar ǵana emes. Onda kúdiktiniń qashý shejiresi, ár esimniń artynda úlken ister, offshorlar jáne joǵalǵan mıllıondar bar.
Bul adamdardyń keıbireýi jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy izdeýde. Olar qurlyqtardy, aty-jónderi men mártebelerin ózgertken - bireýi saıası bosqyn, bireýi iskerlik keńesshi. Biraq geografııanyń ózgerýine qaramastan, olardyń Qazaqstandaǵy derekteri ashyq kúıinde qalyp otyr.
Máselen, Vıktor Hrapýnov, onyń jubaıy Leıla men uly Ilıas 10-13 jyl boıy qashyp júr. El tarıhyndaǵy eń iri qarjylyq janjaldardyń biriniń fıgýranty Muhtar Áblıazovqa izdeý jarııalanǵanyna 16 jyldan asyp ketti.
Jańa atalǵan bólimge qosylǵan «jańa» esimder de bar: Qanat Sultanbekov, Anatolıı Balýshkın, Baqtııar Baıseıitov. Olardyń barlyǵyna sybaılas jemqorlyq, ekonomıkalyq alaıaqtyq, memlekettik satyp alý salasynda ókilettigin teris paıdalaný sııaqty aıyptarmen 2020 jyldan keıin izdeý jarııalanǵan.
Bul - tolyq tizim emes. Ol ondaǵan jyldar ótse de, jeńý qıynǵa sozyp otyrǵan jemqorlyq pen jazasyzdyq syndy jegi qurtty týdyrǵanyn kórsetedi. Biraq, memleket eski qaryzdardy esepten shyǵarmaq emes. Muny únemi este ustaý da qajet.
Aıta ketsek, izdeý jarııalanǵan adamdardy jasandy ıntellekt anyqtap jatyr.