«Jastardyń jaıy janǵa batady» - baspasózge sholý

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi 11 qyrkúıek, beısenbi kúni jaryq kórgen respýblıkalyq buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy ózekti materıaldarǵa sholýdy usynady.

***

Reseıdiń jýyqta túsirgen «Poddýbnyı» fılminde Poddýbnyıdyń Qajymuqan esimdi túrik balýanymen beldesip, onyń jelkesin úzip jiberetini jaıly bir keleńsiz kórinis bar. Aıanyshty kúıde sulyq jatqan túrik balýanyn kilemnen súırep alyp ketedi, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Qajymuqan men Poddýbnyı: kim kimdi jeńgen?» degen maqalada.

Qazaq emes túrik balýany de­lin­genmen, esiminiń Qajymuqan bolǵany sebepti, kez kelgen qazaq kórermeniniń «Poddýbnyı» fıl­miniń osy jerine kelgende, aıran-asyr qalatyny anyq. Onyń ústine Qajymuqannyń tek qana Reseıdiń atynan emes, túrik eliniń de, tipti japon eliniń de atynan kúreske qatysqany tarıh­tan belgili. Rejısserler túrik balýanyna basqa esim tappaı, Qa­jymuqannyń atyn tańdaýy kez­deı­soqtyq pa, álde qazaq baty­ryn tómendetý úshin ádeıi isteldi me, ol jaǵyn tap basyp aıta al­maı­myz.

Qajymuqan men Poddýbnyı­dyń kúresiniń shyndyǵy tarıhta qalaı bolyp edi, shyn máninde, kimdi-kim jeńgen? Biz osy suraqqa tolyq jaýap alý úshin, belgili qajymuqantanýshy Qalıákpar Ámirjanov aqsaqaldy sózge tart­qan edik, deıdi maqala avtory.

«I.Poddýbnyı men Qa­­­jymuqan Reseı baspasóz aqpa­ratyna qaraǵanda tórt ret kez­desedi. Birinshisi, Sank-Peter­borda Fors parkinde (1907 j.), ekinshisi, Sankt-Peterborda (1913 j.), úshinshisi, Oralda (1913 j.), tórtinshisi, Tbılısıde (1913 j.). Resmı basylymdarynda: úsh kezdesýi tepe-teń, al bireýinde I.Poddýbnyı jeńgen bolyp shy­ǵady. I.Poddýbnyıdyń osy jeńi­sine kúmándimin. Poddýb­nyı Amerıkaǵa barǵysy kelip, tastańqyrap ketken kúresin bas­tap, Amerıkaǵa joldama alǵan­nyń biri Qajymuqanmen kúresedi. Osy kúreste I.Poddýbnyı jeń­gen bolyp jarııalanady. Al Qa­jymuqan jeńgende ne bolar edi? I.Poddýbnyı, birinshiden, Ame­rı­kaǵa bara almas edi, ekinshiden, «chempıondardyń chempıony», orys kúreskerleriniń urany, qolǵa ustaǵan týy, qaıdaǵy bir Mýhanýradan (Qajymuqannan) nege jeńiledi degen ulttyq namys turdy», - deıdi ǵalym.

Onyń óz pikiri boıynsha, Qajekeń I.Pod­dýb­nyıdy jeń­gen jáne bir ret emes. 1907 jyl, Sankt-Peterbor qalasyndaǵy «Fors» parkinde I.Poddýbnyımen birinshi ret kúresken Qajymuqan eki kún kúreste teń túsken. Sodan beri Ivan Maksımovıch Qajekeńdi óte syılap, jarystaryna kóz salyp júrse kerek.

Sankt-Peterbýrgte Amerı­kaǵa barýǵa joldama alǵannyń biri Qajymuqan edi. I.Poddýb­nyımen birinshi kezdesýi 1907 jyly bolsa, ekinshisi, 1913 jyl­dyń basynda ótken. Reseı bas­pasóz quraldary «osy joly Qajymuqan utyldy» dep ja­rııa­la­ǵan. Qajekeń úlken oıǵa qala­dy. Sol jyldary birinshiliktiń jarysy Oralda jalǵasqan. Sonda buryn bir ret jeńilgen Lýka Kopevty on ekinshi mınótinde qulatady. Ke­lesi kúnderi Shtern men Tıganeny utady. Endigi qar­sylasy Poddýb­nyı edi. Qajy­muqan bul aıqasty asyǵa kútti... Aqyry, bir saǵattan astam ýaqytqa sozyl­ǵan bul aıqas teń aıaqtalady.

Qajymuqannyń bóten halyq­tardyń, ulttardyń arasynda ja­pa­dan-jalǵyz júrgenin baıqasań, qazaqtyń «jalǵyzdyń aty shyq­paıdy, jaıaýdyń shańy shyqpaı­dy» degen maqaly eriksiz esińe túsedi. Sonyń ózinde, talasyp-tarmasyp, tabıǵattyń bergen ere­sen kúshimen, óziniń parasat­ty­lyǵymen, oıshyldyǵymen, na­­­mys­qoılylyǵymen, kerek bol­sa, qysyltaıańda jasaǵan aıla­sy­men qazaq ultyn, Alash atyn álemge tanytqan Qajekeń­niń arýaǵynan qalaısha aınal­mas­syń...

Osy basylymda «Eńbek qaıtse aqtalady?» degen taldaý materıaly jaryq kórdi. Basylymnyń jazýynsha, búgingi tańda eki aqıqat kózge kórinip tur, onyń birinshisi - Jer júzinde jaz sýly bolǵandyqtan, astyqtyń bitik shyqqandyǵy. Osyny aldyn ala baıqaǵandyqtan, Chıkago taýar bırjasynda bıdaı baǵasy túsip jatyr. Ekinshi aqıqat - Qazaqstan bıyl da oıdaǵydaı ónim jınaıtyndyǵy. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń boljamy boıynsha jınaıtynymyz 18 mıllıon tonna bolyp qalar. Bul az emes. Osylardy bilgen adam eginshilik rentabeldiligin zertteımin dese, kóńildi qulazytatyn kelesi aqıqattarǵa tap bolady. Onyń birinshisi - Qazaqstan astyǵynyń sapasy jaǵynan álemde teńdessizdigi. Ekinshi aqıqat bylaısha órnekteledi: sol asa sapaly astyǵymyz sata kelgende ózin-ózi aqtamaıtyn syńaıly. Mundaıda osy ýaqytqa deıin dıqan qaýymdy sýbsıdııamen jarylqap kelgen memleket qazynasyn taǵy biraz ortaıtatyn shyǵar dep qynjylasyń. Óıtkeni bıylǵy sýbsıdııa burynǵydan kóbirek bolmaq. Jáne qaıtarymy, ıaǵnı mańdaı terimen mol astyq ósirgen dıqan qaýymǵa juǵymy tym az bolatyn syńaıly. Óıtkeni bizdiń, basqasyn bylaı qoıǵanda, irgedegi Reseı Federatsııasyna qaraǵanda tasymal shyǵynymyz tym kóp. Qazaqstan astyǵy arzan sý jolyna jetkenshe el ishiniń ózinde myńdaǵan shaqyrym tas jolmen jáne myńdaǵan shaqyrym temirjolmen ótedi. Bul - qymbat turatyn tasymal túri. Demek, taıaýda ǵana astyqty óńirlerdi aralaǵan Elbasymyz aıtqanyndaı, astyq eksportyn azaıtyp, onyń esesine eginshilik ónimderin mal bordaqylaýǵa paıdalanyp, et eksporttasaq, bul qazirgimizge qaraǵanda áldeqaıda paıdalyraq bolar edi. Oraıy kelgende aıta keteıik, Eýro­odaq­tan et satyp alýyn doǵarǵan Reseıdiń bazary qa­zir biz qansha et aparsaq ta «jutyp ji­be­retindeı» jaǵdaıda. Biraq biz osyndaı múm­kindikti paıdalana almaımyz. Sebebi jáne óki­nishtisi, osynaý syıymdylyǵy joǵary, su­ranysy mol saýda alańyn qamtamasyz ete­tindeı et beretin mal bizde joq. Aýyl­ sharýa­shylyǵy mınıstrligi sońǵy 15 jyl boıyna agrar­lyq salany damytý úshin memleketten mol qarjy alsa da, ony bilimdilikpen paı­da­lanbaǵandyqtan, tipti biz ózimizdi-ózimiz et­pen, sútpen qamtamasyz etetindeı jaǵdaıǵa da áli jetpeppiz. Kerek bolsa, osy taýarlar boıynsha qajetimizdi sonaý Atlant muhı­ty­nyń arǵy betindegi Argentına, Brazılııadan ta­symaldap jatyrmyz.

***

Aýyldan qalaǵa san qyrly arman-maqsattaryn ala kelgen talapkerlerdiń bar oıy jaqsy bilim alsam, áke-sheshemniń úmitin aqtasam, eń bastysy - azat elime adal eńbek etsem degenge saıady. Iá, olar qaıdan bilsin qalanyń qym-qýyt ómirin. Alyp-ushyp júrgende jol aqysynyń jolyńdy tilip túsetinin, azyq-túliktiń arzan emestigin, bas­pananyń basty qatyratyndyǵyn sezdi deısiń be, dep jazady «Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanyndaǵy «Jastardyń jaıy janǵa batady» atty maqalady Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń stýdenti Rábııa Kerimbaı.

Qalaǵa kelgen soń artqa qaıtar jol bar ma? Joq. Bilim ordalary jataqhanany tek memlekettik grant ıegerlerine ǵana beredi. Al aqyly bólimde oqıtyn stýdentterge jataqhana qarastyrylmaǵan. Muny bir dep qoıyńyz. Jaraıdy, jataqhana aldy deıik. Jaıǵasty. Stýdenttiń aı saıynǵy shákirtaqysy 19500 teńge. Onyń ózi tek beske oqyǵandardyń enshisinde. Ol aqshany bir aıǵa shaǵatyn bolsaq, kúndelikti sabaqqa baryp kelýi 180 teńge, túski asy kem degende 300 teńgeni quraıdy. Qarap tursańyz, bir kúnge qarapaıym eseppen 500 teńge ketti. Ol-ol ma?! Onyń arasynda is-shara, meıramdar bar. Oǵan kem degende 3000 teńge shyǵyn ketedi. Satyp alatyn kitabyń, kıimiń - ol bir tóbe. Olardyń quny da máz emes. Osydan keıin qaltańdy qaqqan teńgeni esepteı berińiz.

Osyndaı kezde stýdent jastar ne isteýi kerek? Sabaq oqyp, bilim nárimen sýsyndaı ma, álde, jan baǵýdyń álegimen jumys izdep, kóshe kezý kerek pe?

Endeshe, aldaǵy ýaqytta Elbasy tapsyrmasyna oraı, tıisti oryndar jastarǵa, ásirese, qala tirligindegi stýdentterge jaǵdaı jasaýdy qarastyrsa degimiz keledi.

Árıne, shákirtaqy ósedi. Biraq onyń sońynan qymbatshylyq shyǵa keletini de bar. Atam qazaqta «Bulaq kórseń, kózin ash», degen sóz bar. Ashylǵan bulaqtyń arnasyn keńeıtse, jastar kemeldi bolyp ósetini sózsiz. Bir kezderi AQSh prezıdenti bolǵan Dj. Kennedı: «Bizge ózimizde eshqashan bolmaǵan dúnıeler jaıly armandaıtyn jastar kerek», degen eken. Bizdiń jastar osyndaı rýhty talpynysta ósip keledi. Biraq joǵarydaǵydaı qıyn túıinder oıymyzdy orap ketetin kezder de az emes, deıdi stýdent.

Osy basylymnyń jazýynsha, AQSh prezıdenti Barak Obama eldegi eki partııanyń jetekshilerimen kezdesýde «Islam memleketimen» kúresý úshin Kongrestiń ruqsaty qajet emes dep málimdegen. Aqparat «Kongrestiń ruqsatyn kútpeıtin sııaqty» degen taqyryppen berilgen.

Kongrestegi ókilder palatasynyń spıkeri, Respýblıkashylar partııasynyń múshesi Djon Beıner prezıdenttiń bastamasyna qoldaý bildire kelip, bul sırııalyq oppozıtsııanyń birqatar toptaryna tıimdi bolar edi degen kórinedi. Aıta keteıik, búgin, 11 qyrkúıekte Barak Obamanyń ıslamshylarmen kúres jónindegi baǵdarlamalyq sóz sóıleýi josparlanyp otyr. Al AQSh-ta prezıdent Kongrestiń maquldaýynsyz 60 kún ishinde soǵys júrgizýge quqyq beretin zań bar.

***

«Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń jazýynsha, Almaty oblysnyń myńdaǵan turǵyndary jyl sońyna deıin ózderiniń baspanalyq jaǵdaılaryn jaqsartady. «Grıadýt novoselıa» degen taqyryppen berilgen maqalada jazýynsha, kóp qabatty úılerdiń negizgi bóligi «Qoljetimdi baspana» baǵdarlamasy boıynsha salynady. Sondaı-aq, jalǵa beriletin jáne ıpotekalyq turǵyn úıler ózderiniń dızaınymen jáne jaılylyǵymen erekshelenetin bolady. Sonymen qatar, úılerdiń qunyn tómendetý maqsatynda Taldyqorǵanda úı salý kombınaty iske qosylyp, ol óziniń tuńǵysh ónimderin bere bastady. Kombınattan shyqqan qurylys materıaldary turǵyn úı salýda keńinen qoldanylýda.