Jastar jumysshy mamandyǵyn jatsynbaýy kerek
Memleket basshysynyń usynysymen 2017 jyly qazaqstandyqtarǵa tegin kásiptik-tehnıkalyq bilim berile bastaıdy. Osy jobanyń arqasynda jastardy tolyqqandy jumyspen qamtý mindeti qoıylyp otyr. «Qazaqstannyń jas azamattary bilimdi, eńbekqor, bas¬tamashyl ¬bolýy tıis. Jumys pen suranys bar óńir¬ge batyl baryńdar. Sheberliktiń shyńyna jete bilseńder, mamandyqtyń bári jaqsy. Qazir tehnıkalyq mamandyqtardyń, ǵylym men ınnovatsııanyń kúni týǵan zaman. Erinbeı eńbek etken, talmaı ǵylym izdegen, jalyqpaı tehnıka meńgergen adam ozady», - degen bolatyn Nursultan Nazarbaev. Endigi jerde máseleniń negizgisi - jastardyń jaýapkershiliginde. Rasynda, izdengen muratqa jetedi. Biz suhbattasqan kásipker, ómirdiń qaltarysynda qalyp qoımaı, qaırattylyq tanyta bilgen, júrip ótken joly kópke ónege bolarlyq Nurmurat aǵa da osyny qaıtalaýdan jalyqpaıdy. Endi biraýyq kásipkerdiń «Syr boıy» gazeti tiilshisimen bolǵan suhbatyna nazar aýdaralyq.
- Kópshilik mensine bermeıtin jumysshy mamandyǵynyń, eńbek adamdarynyń bedelin kóterýge elimizde betburys jasala bastaǵany endi ǵana. Álige deıin «modnyı» mamandyqtarǵa búıregi buryp turatyn jastardyń qyzyǵýshylyǵyn qalaı oıata alamyz?
- Táýelsizdik alǵan jyldary jastar arasynda jappaı bankır bolý tendentsııaǵa aınaldy. Odan keıin halyq balalaryna ekonomıst, zańgerlikti oqytýǵa beıim bol¬dy. Óıtkeni aılyǵy táýir. Endi kep sol júıesizdiktiń kesiri tııýde. Qyzyl¬orda¬lyqtardyń basym bóligi aýyldarda turady. Asyraýshy sala - aýyl sharýashylyǵynda qajetti kadr tapshy. Kombaınshylardyń aldy zeınet jasynyń o jaq-bu jaǵynda. Olardyń ornyn basatyn adam tabý muń qazir. Al jastar jaǵy «jumys joq» degen jeleýmen Almaty, Astana sııaqty iri qalalarǵa aǵylyp jatyr. Ol da «bálen jerde altyn bar, barsań baqyr da joqtyń» keri. Bar gáp - kásip ıgermeýde. Ózbekterge qarańyz, ákesi usta bolsa, balasyn da aǵash jonyp, temirden túıin túıýge baýlıdy. Bizde, ókinishke qaraı, ondaı dástúr qalyptaspaǵan. «Balamyz sot nemese zańger bolsa eken» deımiz. Al kásip ıgergenin qup kórmeımiz, «qara jumys» dep jolaǵymyz jáne jolatqymyz kelmeıdi. Shyn máninde osy kúni tas qalaýshy, beton quıýshy, traktorshy, ekskavatorshy, kranshy sııaqty mamandyqtar sánde, jalaqyny da jaqsy tóleıdi.
Memleket agrarlyq salany barynsha alǵa súırep keledi. Jeńildikpen nesıe alyp, is bastaımyn deseń, eshkim qolyńnan qaqpaıdy. Qarmaqty berýin beredi-aý, biraq balyqty qalaı aýlaıtynyn bilmegesin qıyn. Qazaqta qoıshynyń taıaǵyn balasy ustaıtyn dástúr qalyp barady. Amerıkada kimder jaqsy turady - kovboılar. Bylaıynsha aıtqanda, malshylar ǵoı. Bizge de eńbek adamdaryn kóbirek kórsetip, kótermelep otyrý kerek. Olardyń qansha tabatynyn jarnamalasa, júdá jaqsy. Jastardy ju¬mys¬shy mamandyǵyna tartýdyń tıimdi amaldaryn meılinshe keń aýqymda qarasty¬rý arqyly biz biraz nárseden utar edik.
- Ómir jolyńyzǵa úńilgen adam sizdiń taǵdyr taýqymetin az tartpaǵanyńyzdy biler edi. Jasyndaı jarqyldaıtyn shaǵyńyzda Qudaı sizge synaq berdi. Odan súrinbegenińiz, qıyndyqqa moıymaǵanyńyz kópke úlgi. Bolmashy kedergilerge shyda¬maı, jadap-júdep júrgenderdi ózińiz¬deı azamattyń tabys formýlasy qyzyq¬tyr¬maı qoımas...
- Nesıe alyp, sharýany aınaldyrý úshin keıde maǵan jigitter «aqsha jaǵynan kómektesseńiz» degen ótinishpen keledi. Men aıtam olarǵa «aqsha bolsa, ana bastyń ne keregi bar saǵan?» dep. Ne nárseni de nólden bastamaǵasyn adam eshteńeniń qadirin túsinip, qaryq qylmaıdy. Bazarǵa bar, otyn túsir, qyzanaq sat, basqa qyl! Áıteýir, áreket etkenge bereke kiredi ǵoı. Men - ekinshi toptaǵy múgedekpin. Sovet odaǵy kezinde otyz jasymda jol apatynyń kesirinen qolymnan aıyrylyp qaldym. Zeınetaqy taǵaıyndarda «qaraýyldyqtan basqa jumysqa jaramaıdy» dep anyqtama jazyp berdi. Mamandyǵym - ınjener. Ózim ol ýaqytta aǵash óńdeý zaýytynda bas mehanık bop jumys istep júrgen edim. Dırektorǵa «ruqsat etseńiz, men jumys isteıin» dedim. Áýelgide tipti qıyndyqqa tózbeı, ólgim de keldi. Biraq aqyryndap es jınap, aıaqqa turý kerek ekenin túsindim. Úsh jyldan keıin meni ózim jumys isteıtin zaýyttyń dırektory etip saılady. On tórt jyl tapjylmaı osy qyzmette boldym. Sovet ókimeti taraǵan tusta dırektorlyqtan qol úzdim de, bazarǵa shyǵyp, óz betimshe tirlik jasaı bastadym. Meniń ákem - usta, ákemniń ákesi - usta. Bul kásiptiń qyr-syryn birkisideı bilem. Sonymen, ne kerek, esik jasap shyǵaratyn tseh ashtym. Áýeli úsh stanok qoıdym, keıinnen óndiris aýqymyn keńeıttim. «Ata kórgen oq jonar» degendeı, belgili bir iske den qoıýda otbasylyq tárbıeniń roli joǵary. Beıit, úı salatyn ákeli-balaly otbasylar ara-tura kezdesedi, biraq óte sırek.
- Qazirgi qara jumys degenimizdiń ózi jańa tehnologııalardyń arqasynda biraz «jeńildep» qaldy ǵoı. Kóp jerde qoldyń kúshi qoldanylmaıdy. Sóıte tura jastardyń moıny jar bermeıtini nesi?!
- Buryn úlken kisiler zeınetke erte shyǵatyn, ekologııalyq ústemeaqyny qosa eseptegendegi zeınetaqylary da ájeptáýir boldy. Jastardyń bir toby áke-shesheleriniń tapqanyna senip, musaldattyń keıpine tústi. Ókinishtisi, osyndaı suryqsyz kórinispen kúnde betpe-bet kelemin. Otyz myń aılyqqa jumysqa shaqyrsań, mamandyǵy joq ekenine, qolynan is kelmeıtinine qaramastan jigitterdiń kóbi murnyn shúıiredi. Onyń ornyna kúzetshi bolǵandy durys kóredi. Kúzetshi degen kim? Burynǵy tilmen aıtqanda, kádimgi qaraýyl ǵoı. Al erterekte qaraýyldyq tek múgedekter men kári-qurtańdarǵa laıyq jumys bop esepteletin. Qazir keıbir jastarǵa deıin oı jumysynan qashýǵa daıyn turady. Mıǵa salmaq salǵysy joq. «Búgingi aýysym tynysh ótse boldy» deıdi. Aınalaıyn-aý, adam degen ómir boıy izdenýi kerek qoı! Іzdengen jerde adam muratqa jetedi.
- Qazir sizdiń qolyńyzda jumysshy jastardyń úlken ustahanasy bar. Kadrdy qalaı irikteısiz?
- Qaramaǵymdaǵy aǵash sheberhanasy men qurylys brıgadasyna «jumysshy kerek» dep jylda habarlandyrý beremin. Sol qulaǵyna jetken boıda kolledj bitirgen on shaqty bala keledi. Tájirıbe jınaqtaýǵa kelgenderdiń aqyr sońynda teń jartysy jumystyń aýyrtpalyǵyna shydamaı ketip qalady. Qalǵany birtindep úırenedi. Bile-bilgenge ustalyq - úlken tabys kózi. Ábden shyńdalǵannan keıin enshilerin bólek alyp, óz aldaryna otaý bolǵandar jeterlik. Olar bizden alǵan bilimin kádesine jarata bildi, endi bala-shaǵasynyń nápaqasyn aıyryp júr. Sondyqtan kol¬ledj bitirgenderdiń qatarymyzǵa qosylyp, óz-ózderin kórsetýine tolyq múmkindigi bar.
- Prezıdenttiń tapsyrmasymen kelesi jyldan bastap kásiptik-tehnıkalyq bilim¬niń tegin beriletini kópshilikti qýantty. Budan siz ne kútesiz?
- Qazir oqý oryndarynyń kóbi aqyly. Sondyqtan bul turmysy tómen, kópbalaly otbasylar úshin úlken qoldaý bolar edi. Ekinshi jaǵynan, kásiptik jáne tehnıkalyq bilim berýdi damytý arqyly qoǵamda orta taptyń úlesin arttyramyz. Úshinshiden, ónerkásibimiz órlep, ekonomıkamyzdyń ártúrli salalary alǵa qaraı qaryshtap qadam basady. Eń bastysy, qoǵamǵa aýadaı qajet mamandyq ıeleri daıarlanyp shyǵady.
- Halqy Qazaqstannan eki ese kóp Kanadada memlekettik jáne jekemenshik 175 kolledj bar eken. Ótken oqý jylynyń esebimen bizdiń elde kolledjder sany 768-ge jetipti. Qalaı oılaısyz, osylardyń sanyna sapasy saı ma ózi?
- Kásiptik-tehnıkalyq kolledjderge talapkerler jınaı almaıtyn tendentsııa kúni búginge deıin jalǵasyp keledi. Mun¬daı oqý oryndary týraly «annan qashqan, mynnan qashqandardyń ordasy» degendeı qarabaıyr kózqarastan arylatyn kez jetti. Kerisinshe, olardan zamanaýı qural-jabdyqty jaqsy meńgergen kranshy nemese aǵash óńdeý stanogyn jetik biletin tokar daıarlanyp shyǵýy tıis. Alaıda, elimizdegi, óńirimizdegi kolledjderdiń basym kópshiligi baıaǵy zamanda qalyp qoıǵan, materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn áli jańarta almaı júr. Al bizge sheteldik jańa tehnıkalardy urshyqsha ıiretin kadr kerek! Kolledjder talapqa saı bolsa, jastardyń da qyzyǵýshylyǵy oıanar edi. Sanynan saýsaǵyń shatasatyn bilim oshaqtary sapaǵa jumys istese, qatyp keter edi. Aspaz oqyta ma, ol tamaqty dámdi etip pisire alatyn bolýy kerek. Kez kelgen meıramhanada solaı talap qoıady. Muǵalimderdiń bilim-biliktiligine de kóp nárse baılanysty. Balalarymyzdy kim oqytyp jatqany bárinen mańyzdy. Sondyqtan ústi-ústine kolledj asha bergennen góri naǵyz kásip ıesin qalaı daıyndaýǵa bolatynyna bas qatyrǵan durys sııaqty.
- Qazaqstanda mektep bitirgenderdiń 70 paıyzy - joǵary oqý oryndaryn, 20-21 paıyzy bastapqy kásiptik-tehnıkalyq oqý oryndaryn tańdaıtyn kórinedi. Kolledjderge búıregi buratyndardyń úlesi 7-8 paıyzdy shamalaıdy. Eki-úsh jyl burynǵy statıstıka bolǵanymen arada onsha-munsha eshteńe ózgermegeni anyq. Bárimizdiń jyly kabınetke kirip alyp, jumsaq jerde otyrǵymyz keletini neden eken?
- «Tárbıesiz berilgen bilim - adam¬zattyń qas jaýy» degeni bar ál-Farabı ǵulamanyń. Sol sııaqty balanyń sanasyna qur bilimdi toqyp qoıý azdyq etedi. Tárbıe adamdy sáýlelendirip turady. Al onyń naǵyz oshaǵy - otbasy. Ideologııa degen dúnıeni jalǵyz úkimetke ıterip salýǵa bolmaıdy. Uıada ne kórseń, ushqanda sony iletiniń sııaqty, otbasyndaǵy kórgen-bilgeniń búkil ómirińe azyq bola alady. Sondyqtan árbir áke-sheshe, birinshiden, Qazaq eliniń patrıotyn, ekinshiden, saýatty da sapaly adam tárbıelep shyǵarý jaǵyn oılaýy jáne aldyna maqsat etip qoıýy kerek. Al saýattylyq qandaı da bir qaýipten qorǵanýǵa múmkindik beretin saýyt sııaqty dúnıe. Árkimniń aıtaǵyna erip, jeteginde ketpeýdiń kepili. Tabaqtaı dıplomy bola tura, eki qolǵa bir kúrek tappaı júrgen jastar bar. Kóbin áke-sheshesi kezinde «balamnyń basynda shápkisi, qolynda pápkisi bolsa» dep aty dardaı mamandyqqa oqýǵa túsirdi. Al qajetti kásipter týraly túsinigi bola qoımady jáne onyń azǵantaı ýaqytta suranysqa ıe bolatynyn bilgen de, sezgen de joq. Mine, endi kep san soǵýǵa májbúrmiz. Biraq olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa áli de kesh emes.
- «Bastysy - durys baǵyt berý kerek» deısiz ǵoı?
- Ózim mektepti «beske» oqyp, «Altyn medalmen» bitirgendikten balalarymyzdyń da bilimdi bolǵanyn qaladym jáne jubaıym ekeýmiz sol úshin kóp kúsh saldyq. Jas kezimde zańger bolýdy armandaǵanmyn, biraq oǵan otbasymyzdyń shamasy kelmedi. Úılengen soń aldymyzǵa balalarymyz kóp tilde saýatty bolýy kerek degen maqsat qoıdyq. Óıtkeni bilimdi adam eshýaqytta qor bolmaıdy. Kez kelgen adamnyń, áıteýir, bir nársege ıkemi bary anyq. Oqýǵa qulyq tanytpaýy múmkin, biraq odan myqty dánekerleýshi shyǵýy ǵajap emes qoı. Soq¬paqbaevtyń povesindegi Ospanov muǵalim aıtatyndaı, tek shyraǵyn jaǵa bilse bolǵany.
- Endi ósip-jetilip kele jatqan urpaq¬tyń neden tyıylyp, neden tálim alǵanyn qalaısyz?
- Men aýylda jumys istedim. Kóp¬tegen zamandasymyz boldy, bizge erip eńbektengendi ózderinshe uıat sanaıtyn. Traktormen jer jyrtyp júrgenimizde qasymyzǵa jolamaǵan olar sodan shyqqan temir-tersekti jınap, ótkizip, tapqan bes-on tıynyn araqqa jumsaýǵa arlanbady. Qazirde keıde aýylǵa barǵanda osyǵan uqsas jaǵdaılardy kózimiz shalyp qalady. Kóńiliń qulazıdy. Jastarda perspektıva bolýy qajet. «Úshkúndigin oılamaǵan áıelden bez, úshjyldyǵyn oılamaǵan erkekten bez» deıdi qazaq. Eń bolmaǵanda, kelesi býyn osyny sezinip, sanasyna túıip ósse, bolashaǵymyz jarqyn degen sóz. Sovet ókimeti araqpen kúresip, jeńe almady. Sodan qulady. Biz endi ótkenimizden sabaq ala otyryp, balalarymyzdy salaýatty ómir saltyna tárbıeleýge tıispiz. Aramtamaqtyqtan arylýymyz kerek.
- Jastardyń jigerin qaıraǵandaı boldyńyz. Sol úshin de raqmet sizge!
Suhbattasqan Nazerke QAZYBAIQYZY.
