Jastar jylqydan alystap barady – Atbegiler dabyl qaqty
ASTANA. KAZINFORM – 11 shilde Dúnıejúzilik jylqy kúni bolyp bekitildi. Statıstıkaǵa súıensek, álemde 57 mıllıonnan astam jylqy bar. Onyń 5 mıllıony Qazaqstanda eken.
Alaıda mamandar bul kórsetkish burynǵy ýaqytpen salystyrǵanda tómen ekenin aıtady. Sol úshin elimizde dál osy salaǵa basymdyq berilýi kerek deıdi. Tipti aldaǵy ýaqytta Qazaqstanda «Tulpar kúni» resmı túrde atalyp ótilýi múmkin.
– Qazaq halqynyń tól tarıhy jylqy túligimen tikeleı baılanysty. Prezıdentimiz bizdiń tutas tarıhymyz tulpardyń tuıaǵymen jazylǵan dedi ǵoı. Biz Altaıdan Atyraýǵa deıingi ulanǵaıyr atyrapty jylqynyń jalynda júrip qorǵaǵan halyqpyz. Sondyqtan qazir biz tulpardyń sımvolıkalyq mańyzdylyǵyn naqtylap, shegendep belgileýimiz kerek. Ol úshin men ótken aptada ǵana depýtattyq saýal joldadym. Ol saýaldyń ishinde birneshe mańyzdy máseleler kóterip, quzyrly mınıstrlikterge usynystar jasadym. Sol usynystardyń biri – aldaǵy ýaqytta Qazaqstanda naqty bir kúndi «Tulpar kúni» dep belgileý. Ol usynysty áriptesterimiz ben qoǵam quptap, jyly qabyldap jatyr. Óıtkeni ár qazaqtyń júreginde, tamyrynda jylqyǵa degen súıispenshilik bar ǵoı. Ár ósip kele jatqan balany jylqyǵa baýlý – ol otanshyldyqtyń, óz elin, jerin súıýdiń álippesi ispettes, – deıdi Jibek Joly arnasynyń «Búgin LIVE» baǵdarlamasyna suhbat bergen Amanjol Áltaev.
Depýtat bul kúndi keshendi túrde atap ótý keregin aıtady. Solaı jas urpaqtyń sanasyna qazaq pen jylqynyń egiz uǵym ekenin sińirý kerek deıdi.
– «Tulpar kúnin» belgilegen kezde oǵan keshendi túrde qaraý kerek. Bizde Astana, Almaty men Shymkentti qosqanda jalpy 20 óńir bar. Meniń jeke pikirim – eń alǵash Botaı qorymy tabylǵan soltústikten bastap, jyl saıyn ár óńirde «Tulpar kúnin» estafeta retinde atap ótý kerek. Ol tek qana báıge shabý, kókpar tartý syndy ulttyq at sporttary ǵana emes. Sol kúni jylqy túligi jan-jaqty aqparattyq nasıhattalý kerek. Qazirgi urpaqtyń tulparǵa baılanysty tanym-túsinigi keń emes. Sol týraly ártúrli mamandardyń qatysýymen túrli aqparattandyrý jumystary atqarylý kerek. Oǵan qosa, qazaq halqynyń leksıkonyndaǵy biraz sóz tórt túlikke baılanysty. Onyń ishinde, ásirese, jylqyǵa baılanysty. Tipti balalarynyń da atyn Qambar, Jylqybaı dep qoıǵan. Sondyqtan bizdiń tildik qorymyzdyń saqtalýy úshin de jylqyny tanyp, bilý óte mańyzdy. Qazaqta jylqyǵa arnalǵan qanshama shyǵarmalar bar. Sol kúni jylqyǵa qatysty poezııa keshteri, qymyz festıvali, túrli sharalar ótip jatatyn bolsa, shyn máninde qazaq pen jylqy egiz ekendigin búgingi urpaqtyń sanasyna sińire alamyz, – deıdi stýdııa qonaǵy.
Bul bastamany atbegiler de qoldap otyr.
– Ózim jas kezimde atqa qyzyǵyp, báıge shaýyp, shabandoz boldym. Er azamattyń attyń ústinde júrgeni durys qoı. Atbegiler bul bastamany qoldap otyr. Qaı kúndi «Tulpar kúni» dep belgilese, sol kúnge báıge bersek degen jospar bar. Árıne, ár atbeginiń armany – ol báıge shabý ǵoı, – deıdi Nuraly Tólegenov.
Amanjol Áltaev jylqy salasyna qatysty birqatar máselelerge toqtaldy.
– Bul jylqy salasynda bizde rettelmegen biraz máseleler bar. Buǵan deıin de Prezıdent tapsyrmasymen qanshama jaqsy qadamdar jasalyp jatyr. Mysaly, bizdiń Parlament qabyrǵasynda sport baǵytyndaǵy minis jáne minis-jegin baǵytyndaǵy otandyq jylqy tuqymyn damytýǵa baılanysty zań jobasyn qabyldadyq. Bul zańǵa Prezıdent qol qoıyp, qazir jumys istep jatyr. Ekinshiden, aýyl sharýashylyǵy forýmynda Prezıdent tikeleı tapsyrma berip, Aqtóbede jylqy sharýashylyǵyn zertteýge baǵyttalǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýty ashyldy. Endi onyń qarjylyq máselesin retteý kerek. Taǵy bir másele – ınfraqurylymǵa mán berilý kerek. Ózge óńirlerde ınfraqurylym máz emes. Mysaly, Qaraǵandy, Ulytaý syndy keı aımaqtarda tipti at shabatyn alań da joq. Ippodrom bar óńirlerdiń ózinde – ol tozyp bara jatyr. Eger biz kásibı turǵyda úlken jarystar ótkizgimiz kelse, ınfraqurylymǵa asa mán berýimiz kerek, – deıdi depýtat.
Halyq qalaýlysy elimizde jylqy etin tereńdetip óńdeý máselesi qolǵa alynbaǵanyn jetkizdi. Nátıjesinde el turǵyndary shetelden keletin sapasyz taǵamdardy tutynýǵa májbúr.
– Biz jylyna 160 myń tonnadaı jylqy etin óndiremiz. Biraq, ókinishke qaraı, sony tereńdetip óńdeý máselesi qolǵa alynbaǵan. Sonyń kesirinen biz sapasyz, arzan shetelden keletin etti ımporttaýǵa májbúr bolamyz. Ózimiz agrarlyq memleket bola tura, dalamyz tórt túlik maldy kásip qylǵan el retinde, ásirese, jylqy etimen óz halqymyzdy tolyq qamtamasyz etýge múmkindigimiz bar. Sondyqtan ár óńirde kásiporyndar ashyp, jylqy sharýashylyǵy jaqsy damyǵan óńirlerde jylqy etin tereńdetip óńdeıtin kásiporyndar ashý kerek, - dedi ol.
Elimizde óndiriletin bıe sútine suranys joǵary. Ásirese, Qytaı bıeniń qurǵaq sútin kóptep suratady. Alaıda elimizde mundaı ónim óndiretin 1 ǵana zaýyt bar.
– Bıeniń sútiniń óziniń – shıpalyq mańyzy óte zor. Oǵan qosa, Qytaı sekildi kórshiles alyp memleketterde syrtqy naryqta óńdelgen jylqy sútine degen suranys óte joǵary. Sondyqtan da jylqy sútin qurǵaq sútke aınaldyryp, ony syrtqa eksporttaıtyn bolsaq, bul bizdiń memlekettik qorjynǵa kóp paıda túsirer edi. Qazir elimizde ondaı jalǵyz ǵana kásiporyn bar. Qytaıdyń suranysyn qanaǵattandyrý úshin bizde birneshe zaýyttar bolý kerek. Eýropanyń birneshe memleketteri parfıýmerııalyq ónimderge bıe sútin paıdalana bastady. Ol úshin de suranys óte kóp, – deıdi Amanjol Áltaev.
Stýdııa qonaǵy jylqyny baptaý salasynda kadr tapshylyǵy joǵary ekenin de tilge tıek etti.
– Medıtsınalyq turǵydan alyp qaraǵanda, ıpoterapııaǵa kóp mán berýimiz kerek. Búgingi tańda álemniń medıtsınasy damyǵan birneshe memleketterinde osy sala úlken mańyzǵa ıe. Tym qurysa iri qalalarda ıpoterapııanyń ortalyqtary bolar bolsa, aýtızmmen, tserebraldy sal aýrýymen aýyratyn balalardy emdeýge jaqsy nátıje kórsetýge múmkindik týar edi. Úshinshiden, bizde jylqy sharýashylyǵynda kadr tapshylyǵy bar. Taǵashy, shabandoz, at bapkeri, ıpolog, mal dárigeri sekildi jylqyǵa baılanysty mamandar daıyndalmaıdy. Oqý-aǵartý mınıstrligi osy máselege asa mán berý kerek. Kolledjder men joǵary oqý oryndarynda jylqy sharýashylyǵyna baılanysty arnaıy mamandar daıyndalý kerek, – deıdi ol.
Bul máseleni Nuraly Tólegenov te rastap otyr.
– Bizde jylqy salasyna qatysty mamandar óte az dep aıtýǵa bolady. Jastardyń atqa degen qyzyǵýshylyǵy bar, biraq asa qunyqpaıdy. Qazir aýyldaǵy kóp balalar attan túsip qaldy. Kóbi telefonda otyrady. Sodan keıin qoıkezekke mototsıklmen shyǵady. Jylqyǵa qatysty túrli jarystar uıymdastyrylyp jatyr. Soǵan at izdep barsaq, aýyldarda laıyq at joq. Jylqy ustaıtyndar kóp, biraq bári tehnıkamen baǵady. Aýyldaǵy mal atpen baǵylsa – quba-qup, – deıdi atbegi.
Al depýtat mototsıklmen baǵylǵan mal báıgege jaramaıtynyn aıtady.
– Atpen baqqan jylqy men mototsıklmen baqqan jylqynyń arasy aspan men jerdeı. Mototsıklmen baǵylǵan jylqy kıik sekildi – janyna taqalsań úrkıdi. Al jylqyny atpen baqsań, úıirdiń ishin aralap júre beresiń. Nuraly durys aıtyp otyr. Múmkin, mototsıkl kerek shyǵar. Biraq aýyl balasyn atqa qaıta mingizý kerek. Qazir shabandoz balalar qat. Sol úshin balalardy kishkentaı kezinen shabandozdyqqa daıyndaıtyn ortalyqtar bolý kerek. Búgingi tańda qanshama báıgeler bolady. Eń áttegen-aı degizetin máselelerdiń biri – shabandoz taba almaımyz, – deıdi Amanjol Áltaev.
Aıta keteıik, bıylǵy «Uly Dala joryǵy» halyqaralyq marafon-báıgesinde Qostanaı tuqymdy tulparlardy tizgindegen komanda jeńiske jetken edi.