Jastar baılyqty emes, bilimdi ıgersin - Toqtar Áýbákirov

ASTANA. QazAqparat - Búgin qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov 70-ke toldy. Ǵaryshkerdiń mereıtoıyna oraı «Egemen Qazaqstan» gazeti Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Maǵaýııa Sembaıdyń oı-tolǵamyn jarııalap otyr.

Burynnan aǵaly-inideı aralas-quralas bolyp kele jatqan Toq­tar Áýbákirov kókemmen Pavlo­dardyń «Moıyldy» shıpajaıynda kezdesem, birge demalam degen oı úsh uıyqtasam túsime kirmegen. Kezdeısoqtyq pa, joq álde bir tylsym kúsh bizdi ádeıi jolyqtyryp tur ma, bile almadym. Áıteýir, jaqsylyqqa jorydym. Ánsheıinde bir-eki saǵatyn ázer bóletin Batyr aǵataıym tý­ra bir apta qolyma erkin tıdi. Velosıpedpen serýendedik, shar kóz­dep atyp, bılıard oınadyq. Osy shıpajaıda Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen demalýǵa kelgen halyq qoǵadaı japyryldy. Batyr baýyrlarynyń qolyn alyp, sálemdeskenderine máz. Qazaǵy bar, orysy bar, basqa ult ókilderi bar ǵaryshker jerlesterin bolmaı qolqalap, ashyq aspan astynda jaqyn turyp, jamyraı suraqtyń astyna aldy. Toqtar aǵataıym ózine ǵana tán áskerı minezben jaýaptaryn naqpa-naq, qysqa da nusqa, tóteden týrasyn aıtyp, elin razy etti. Sońyna qaraı jaýaby ári ońaı, ári qıyn saýal kóldeneńnen qoıyldy.

- Toqtar aǵa, búgingi jastarǵa kóńili­ńiz tola ma? - dep tóteden saýal joldady bir jas jigit.

- Bárimiz jas boldyq. Qazir «ol zaman basqa, búgingi za­man basqa» degen bir syltaý taýyp al­dyq. Jastardy jaman bir tendentsııa eńserip bara jatyr. Ol - baıý. Qymbat kólik mi­ný, qos qabatty úıde turý, úlde men búldege bólený jáne basqa materıaldyq ıgilikterge tunshyqqansha rahattaný. Bul jaqsylyqqa aparmaıdy. Ákem men eńbektep júrgende qaıtys bolyp, hat tanymaıtyn anam ósirdi. «Bar baılyǵyń, ıgiligiń, jaqsylyq ataýly bilimde» dep qulaǵyma quıdy bala kúnimnen. Aýyldyń kitaphanasyndaǵy búkil kitapty bilte shamnyń jaryǵy­men oqyp, taýysqan edim. Búginge deıin, kitap oqýdy doǵarǵam joq. Jastar baılyqty emes, bilimdi ıgersin. Sonda naǵyz el azamaty bola alady, - dep qaıyrdy Batyr aǵamyz jaýabyn. Jurt jamyraı qol soqty. Kóbi oılandy. Tolǵanǵandar da az bolmady.

Oıdy oı qozǵaıdy. Jastar týraly áńgime aıtylyp qalǵan soń eriksiz pálsapalyq ańyz til ushy­na oraldy. Alla jumaqta júrip ja­zyqty bolyp qalǵan Adam­atamyz ben Haýanamyzdy Jerge synaqqa túsirgen deıdi. Sodan beri jumyr jerde júrgen búkil pende ataýly kózi jumylǵansha synaq tapsyrady. Qaıyra jumaqqa oralý úshin. Synaq kóp-aq. Búgingi uǵymmen qarabaıyrlandyryp «emtıhan» dep alaıyq. Mektep bi­tirgendegi emtıhan, oqýǵa tús­ken­degi emtıhandar, ǵylymı ataq qor­ǵaǵandaǵy, ǵylymı ataq alardaǵy emtıhandar, buǵan qazirgi elý jasty alqymdasań da qyzmetke turar aldyndaǵy test-emtıhandy qosyńyz. Birshama. Al, munan da qıyn emtıhandar bar ǵoı. Shyr etip jumyr Jerge túsip, qaz turyp, qazdańdaı basyp, es jıyp, etek jaýyp, at jalyn tar­typ mingen sátten bastap ata-ana aldyndaǵy synaq, kir jýyp, kin­dik kesken týǵan jer men halyq aldyndaǵy synaq she? Eń qıyny, aýyry Ar aldyndaǵy, óz aryńnyń aldyndaǵy synaq bolsa kerek.

Al, Toqtar aǵamyz qaı synaq­tan, qaı emtıhanyńyzdan bolsyn súrinbek túgili, júregi búlk etpegen azamat. On jasynda anasynan jasyrynyp baryp temirjolda jumys istep, on bes jasynda aty Qurmet taqtasy­na jazylyp, otbasyn asyraǵan. Búgingi jastaryńyzdyń ishinde otyzda orda buzbaq túgili, áli ata-ana­synyń moınyna erttep minip alǵandar kóbeıip barady.

Toqtar aǵamyz ómir alǵa tartatyn synaq-emtıhandaryńyzdy osylaı úzdik tapsyrýdy Temir­taýda bala kúninen jetkinshek kezinen bastaǵan.

- Armavır ushqyshtar daıar­laıtyn ýchılışesin bitirip, bir­shama ýaqyt Qıyr Shyǵysta ás­­­kerı ushqysh, synaqshy-ush­qysh bolǵannan keıin bilimimdi kóterý úshin Máskeýdiń avıatsııa ınstıtýtyna oqýǵa tústim. Umytpasam, úshinshi kýrs bolý kerek. Aerodınamıka sabaǵynan boıy eki metrge jýyq alpamsadaı L.A.Bederjıtskıı degen professor lektsııa oqyp jatyr. Amfıteatr tárizdi keń aýdıtorııada shybyn yzyńy estilerdeı tynyshtyq. Taqtaǵa aerodınamıkaǵa baılanysty chertejdi syzyp tastady. Bir syzyǵy qate. Shydaı almaı atyp turyp, «Myna chertej kúıinde jasalǵan ushaq qulaıdy» dep qattyraq aıtyp qaldym, - dep eske alady Toqań sol bir synǵa tús­ken sátin.

Leonıd Askoldovıch osy aerodınamıkanyń jiligin sha­ǵyp, maıyn ishken KSRO-daǵy bir­den-bir bilgir ǵalym eken. Ózi «Aerodınamıkany men ǵana beske bilemin» deıtin kórinedi. Stýdentterge qatal. Matanalız páni matematıkterge qalaı qıyn bolsa, aerodınamıka ushqyshtarǵa sondaı aýyr sabaq eken. Emtıhan­nan úsh alyp qulamaı shyqsa, qýanady eken kánigi ushqyshtardyń ózi. Aerodınamıka aýanyń jáne gazdyń qozǵalysyn, sondaı-aq, sonda qozǵalatyn denelerdi zert­teıtin ǵylym.

- Bul qaısyń, bilgishsinip tur­ǵan, - dep professor gúr ete qa­lady.

- Áýbákirov, joldas professor, - deıdi Toqań.

- Men taqtaǵa chertejdi ádeıi qate syzdym. Qaısyń ańǵarady dep. Eshqaısyń úndemeısiń. Ja­raıdy, leıtenant, emtıhandy tek qana maǵan tapsyrasyń, - dep professor Toqańnyń áýselesin kórmek bolady.

Qıqar professorǵa qarsy kelip qalǵan Toqtar úshin búkil dekanat ýaıymdaıdy. Bári qazaq­tyń jas ushqyshyn jaqsy kóredi eken. Ásirese, dekany ábiger bolady. «Ol qatal, seni emtıhanda qaıtse de qulatady. Sondyqtan Be­derjıtskıı emtıhan kezinde shy­ǵyp ketkende, tez kirip, bı­le­tińe daıyndalmaı-aq jaýap ber» dep Toqańdy ázirlep qoıady. Solaı bolady da. Bıletti alyp, jaýap berýge ázir ekenin aıtqanda tý syrtynan professor gúj ete qalady.

- Al, Áýbákirov, myqtysyń ǵoı. Daıarlyqsyz jaýap ber, - dep qa­rap tur eken. Toqań saspaıdy. «Kelseń kel» degendeı otyra qalyp, jaýap bere bastaıdy. Batyr aǵamyz ózi aıtqandaı aerodınamıka­ny ja­synan, tipti, Qaraǵandydaǵy aeroklýbta júrgende, ushqyshtar ýchılışesinde oqyǵanda janyna jaqyn tartqan, jaqsy kóretin páni eken. Sonymen ne kerek professor Toqańdy ábden tekseredi. Oqý baǵdarlamasynda baryn da, joǵyn da surap, aerodınamıkanyń búkil uńǵyl-shuńǵylyn zerdeletedi. Aqyry, ábden kóńili tolǵan qatal professor synaq kitapshasyna «besti» qonjıtyp, kelesi eki betine de alda oqıtyn eki kýrs úshin de, úzdik baǵany qoıyp beredi.

- Áýbákirov, qalǵan eki kýrsta aerodınamıka sabaǵyna kelmeı-aq qoı. Bárin bilip tursyń. Stý­dentterge qazir sabaq berýge bili­miń jetedi, - dep arqasynan qaǵyp, qatty rıza bolypty.

Toqtar aǵamyzdyń emtıhany munymen bite qoımaıdy. Dok­tor­lyq dıssertatsııasyn Máskeý­de qorǵaǵanda da Batyr qazaq­qa tán qaısarlyǵy men tektiligin kór­setedi. Ózi eske alǵandaı dıssertatsııa áýeli Reseı Ǵylym aka­­­­de­­mııasynda qorǵalýǵa tıis eken. Aıaq astynan ózgerip, Reseı Qorǵanys mınıstrliginiń Bas shtabynda synaq alynatyn bolady. Belgili jaǵdaı. Taqyryby - áskerı qupııa. Qazaqstan Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldar. Kezek kútip ózimen birge orystyń eki generaly tur eken. Toqtardy kózderine ilmeıdi. Aqyry ekeýi de memlekettik komıssııadan pu­shaıman bolyp, qara terge túsip, narttaı qyzaryp shyǵady. Toqań kiredi. Komıssııa tóraǵasy: «Iá, general Áýbákirov, jańaǵylardaı sizdiń dıssertatsııańyzdy kim jazyp berdi?» - dep keketedi.

- Chto vy sebe pozvolıaete, - dep Toqań naızaǵaıdyń otyndaı janaryn álgige qadap, qatty ashýlanady.

Astamsyǵan komıssııa tóraǵasy Toqańdy taqtaǵa shaqyrady. Taqta tórt metrdeı bolsa kerek. Bizge beımaǵlum tek osy eki salanyń mamandary ǵana biletin teńdeýler, formýlalar, chertejder jypyrlaı tolady taqtaǵa. Ushatyn-qo­natyn, bir sózben aıtqanda, kókte samǵaıtyn tehnıkanyń bilgirleri, generalıtet, ǵulama ǵalymdar qol shapalaqtaıdy.

Shoferlerdiń arasynda ázil-shyny aralas bir áńgime bar. Av­­­to­mashınany júrgizgenmen kardany men karbıýratorynyń qaıda ekeninen beıhabar, óz mashınasyn jóndep alýdy bilmeı­tin júrgizýshilerdi «letchık» dep qaǵytatyn. Toqań dybystan jyldam ushatyn joıǵysh ushaǵyńnyń ár detaliniń dirilin, motorynyń únin búkil orkestriniń tógiltken áýenin qatelespeı aıyryp turatyn áıgili dırıjerdeı jazbaı tanyp qana qoımaı teorııasyn jiliktep, ǵylymı turǵyda múshelep bergen. Ushaqty zeńgir kókte armansyz qalyqtatyp, qajetinde zaý­latyp jerge shúıiltetin, aspanǵa samǵatatyn qyrandaı qanatymen ushyryp, quıryǵymen qondyratyn qabileti qandaı ekenin osylaı dáleldegen. Bul da ońaı synaq emes.

Al jumyr basty pendeniń ekiniń biriniń, egizdiń syńarynyń aldyna kóldeneńinen jolyǵa qoı­maıtyn eń qıyn synaq, eń aýyr emtıhan bar. Toqań oǵan qarsy ózi bel býyp talaı ret barǵan. Ol - aranyn apandaı ashqan ajal synaǵy. Janynda júrgenimde sóz arasynda ózimen qatar ushyp, birge júrgen jıyrma shaqty synaqshy-ushqyshtyń qaza tapqanyn aıtyp qalǵany bar. Óndiriske berilýge tıis jáne konstrýktsııasy múlde jańartylǵan joıǵysh ushaqtardyń 50 tıpin maılap, saılap degendeı synaqtan ótkizip bergen. Talaı ret qulap kele jatqan ushaqty tastap, katapýltpen sekirip ketýge bolatyn jaǵdaıda basyn ólimge baılap, tehnıkany aman alyp qalǵan. Tipti, jerden buıryq berilse de Toqtar aǵamyz jankeshtilikpen aqaýly ushaqty aman qondyrǵan. Ózi ǵumyry tis jarmaıdy bul týraly. «Shybyn janyn shúberekke túıý» degen osyndaı-aq bolar. Beıbit zamanda KSRO jaıdan-jaı «Keńes Odaǵynyń Batyry» ata­ǵyn bermeıdi. Onyń ústine qazaq jazyq­syz qaralanǵan Jeltoqsan kóterilisinen keıin.

Toqtar aǵamyzdyń búkil ómiri emtıhan.

Jetpiske jetkenshe eshqaısy­nan súrinbepti qazaǵynyń baǵyna qaraı.

Qyranmen birge qııaǵa qaraıtyn Toqtar Áýbákirovtiń esimi álem­degi has (As) ushqyshtardyń al­dyńǵy qatarynda Vashıngtonda tasqa qashalyp jazylǵan. Endi Alashynyń mańdaıyna, jas­tary­nyń tańdaıyna, naızadaı na­mys­tarynyń ushyna, júrek­teriniń túbine úlken áriptermen jazylatyn ýaqyty boldy. Toqań sony kórse eken dep tileımin.