«Jasyl qaǵaz» jahandy qalaı jaýlady
Keıingi aptalarda el ekonomıkasynda turaqsyzdyq týdyrǵan oqıǵa boldy. Teńge baǵamy jahandaǵy birinshi valıýta sanalatyn dollarǵa shaqqanda 530 teńgeniń mańaıyna aýytqydy. Sonyń áserinen qoǵamdy ınflıatsııa, qarjylyq jaǵdaıdyń quldyraýy ispetti alańdaýshylyq jaılap, Úkimet oqıǵalarǵa túsinikteme berýge májbúr boldy. Osy tusta Kazinform tilshisi teńge baǵamyn turaqtandyrýǵa qatysty is-sharalardyń durys-burystyǵyn saralap, dollar álemde nege birinshi valıýta sanalatynyna zer saldy.
Qysqa merzimge tıimdi amal
Áýeli teńge baǵamyn turaqtandyrýǵa qatysty qandaı is-sharalar jasalǵanyna toqtalaıyq. Dollar quny óskeli Ulttyq Bank tóraǵasy Tımýr Súleımenov teńge baǵamyn ustap turý úshin 16 qarashadan bastap 1 mlrd dollarǵa ınterventsııalar jasalǵanyn málimdedi.
Buǵan qosa bazalyq mólsherlemeni 15,25 paıyzǵa deıin arttyrdy. Sebebi azyq-túlik qymbattamaǵanymen, basqa taýarlardyń baǵasy óskeni bilingen. Desek te, atalǵan amaldar buǵan deıingi jyldarda da aragidik qoldanylyp kelgeni este. ıAǵnı, dollar ósken sátte jasalatyn qalypty áreketter.
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqovtyń aıtýynsha, ınterventsııa jasaý ekijaqty túsinik beredi. Sondyqtan Ulttyq bank áreketiniń durys-burystyǵyn saralaýdyń qajeti joq.
– Qazir Ulttyq bank ınterventsııa jasaý arqyly ulttyq valıýtanyń aıyrbas baǵamyna yqpal etýge tikeleı aralasyp otyr. Osylaısha, valıýta baǵamyndaǵy turaqsyzdyqty toqtatýǵa kúsh salýda. Degenmen ınterventsııa jasaýdyń artyqshylyqtarymen qatar kemshilikteri de bar. Áýeli artyqshylyqtaryna toqtalsaq.
Birinshiden, baǵanyń turaqtylyǵyna áser etedi. Valıýta baǵamynyń kúrt aýytqýy ınflıatsııany kúsheıtetinin bilemiz. Kóbine biz sekildi ımportqa táýeldi elder qymbatshylyqty boldyrmas úshin osy tásilge júginedi.
Ekinshiden, ınvestorlardyń senimdiligi. Valıýta baǵamyn turaqty etýge tyrysý sheteldik jáne otandyq salymshylarǵa jaıly orta usynady.
Úshinshiden, syrtqy qaryzdy basqarýǵa septesedi. Eger memleket qaryzyn sheteldik valıýtada óteıtin bolsa, ulttyq valıýtanyń turaqtylyǵy qarjylyq júktemeni azaıtady, – deıdi sarapshy.
Degenmen Ysqaqov kemshilikter de bolatynyn jasyrmady. Eń aldymen uzaqmerzimdi ınterventsııa rezervterdiń sarqylýyna ákeledi. Mysaly, osy joly 1 mlrd dollarǵa jasalǵan ınterventsııa – Ulttyq qor qarajaty. Eger dástúrli túrde jalǵasa berse, qorǵa teris áseri bolady. Sondyqtan ınterventsııa qysqamerzimdi shara retinde ǵana qup kóriledi.
– Ekinshi kemshilik retinde ulttyq valıýta baǵamyn turaqtandyrýǵa shekten tys aralasý – baǵamnyń tabıǵı qalyptasý protsesine kedergi etip, usynys pen suranys arasyn buzatynyn aıtqym keledi. Al sońǵy ári eń basty kemshilik, ınterventsııa valıýta baǵamyn ýaqytsha turaqtandyrady, biraq máselelerdi túbegeıli sheshpeıdi, – dep tolyqtyrdy ekonomıst.
Baýyrjan Ysqaqovtyń tuspaly boıynsha, bazalyq mólsherlemeni 15,25 paıyzǵa kóterý de qysqamerzimdi amal retinde durys sanalady. Alaıda elimiz uzaqmerzimdi turaqtylyqty oılasa, otandyq naryqqa múmkindik berýi kerek. Ol úshin ımportqa táýeldilikten arylý men ekonomıkany ádettegideı munaıǵa negizdep josparlaýdan aýlaq bolǵany abzal. Ekonomıkalyq túsimderdi basqa da paıda kózderinen izdesek, turaqtylyqtyń joly tabylýy múmkin.
Dollar nelikten № 1 valıýta?
El nazary «jasyl qaǵazǵa» aýǵan shaqta túrli suraqtar týyndap jatqanyn baıqap otyrmyz. Máselen, kópshilik dollardyń nelikten álemde nómiri birinshi valıýta sanalatynyn, elderdiń ekonomıkasy nege dollarǵa qaraı qubylyp otyratynyna bas qatyrady.
Negizi dollar Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin, 20 ǵasyrdyń ortasynda álemdik rezervtik valıýtaǵa aınaldy. Sol ýaqyttan bastap álemdik qarjy júıesinde ortalyq orynǵa ıe boldy. Dollardy álemdik rezervtik valıýta retinde belgileýdegi basty sát – 1944 jyly AQSh-taǵy konferentsııa kezinde qol qoıylǵan Bretton-Výds kelisimi.
Bretton Woods Agreement halyqaralyq shartynda álemdik valıýta júıesin turaqtandyrý, tólem balanstary bar elderge qarjylyq kómek kórsetý jáne halyqaralyq saýdaǵa járdemdesý maqsatynda Halyqaralyq Valıýta Qory, Halyqaralyq qaıta qurý jáne damý banki soǵystan keıingi Eýropany jáne basqa da damýshy elderdi qalpyna keltirý men damytýdy qarjylandyrý qamtylǵan. Sondaı-aq, shart boıynsha álemdik valıýtalar men AQSh dollary arasyndaǵy tirkelgen aıyrbas baǵamdary belgilendi. Dollar altynǵa belgilengen baǵamen baılanystyryldy, al basqa valıýtalar dollarǵa qatysty óz baǵamdaryn belgileıdi. Altyn standarty qabyldanýy arqyly árbir el altyn rezervi arqyly dollarǵa qatysty óz valıýtasynyń aıyrbas baǵamyn ustap turýǵa tıis.
Osylaısha dollar álemdik rezervtik valıýtaǵa aınaldy. Ony ortalyq bankter men elderdiń úkimetteri ózderiniń halyqaralyq rezervterin saqtaý jáne halyqaralyq qarjylyq tranzaktsııalardy júzege asyrý úshin paıdalanady. Álemdik rezervtik valıýta turaqty, álemdik qoǵamdastyq tanyǵan jáne qundy aıyrbastaýǵa, saqtaý quraly retinde qyzmet etýge qabiletti bolýǵa tıis. Qazir álemdegi rezervtik valıýtalar: AQSh dollary, eýro, japon ıeni men fýnt sterlıng bolyp sanalady. Keıde bul tizimge Shveıtsarııa franki, Kanada dollary, Qytaı ıýany jáne Aýstralııa dollary qosylady. Tarıhı turǵydan alǵanda, 1999 jylǵa deıin eýro ornyna rezervtik valıýtalar nemis markasy men frantsýz franky boldy.
1960 jyldardyń sońynda AQSh syrtqy saýda men tólemder balansynyń daǵdarysyna tap boldy. Basqa elder altyn qorlaryn belsendi jınap, altyn standartynda kózdelgen aıyrbas baǵamy boıynsha dollarlaryn jappaı altynǵa almastyra bastady. ıAǵnı, AQSh-tan basqa elderde altyn qorlary ósti, aqyry AQSh-tyń altyn qory qysym astynda qaldy. AQSh-tyń Vetnamdaǵy áskerı operatsııalary jáne eldegi áleýmettik baǵdarlamalardyń keńeıýi memlekettiń shyǵystary men qaryzynyń edáýir ulǵaıýyna alyp keldi.
1971 jyly 15 tamyzda AQSh prezıdenti Rıchard Nıkson dollardyń altynǵa aıyrbastalýyn toqtatý týraly úkim jarııalady. Bul oqıǵa álemdik qarjy júıesiniń jáne jalpy qarjy tarıhynyń negizgi kezeńi bolyp sanalady. Altyn álemdik qarjy júıesinde ortalyq ról atqarýdan qaldy. Valıýtalar altynǵa qatty baılanbaı, qymbat metaldardyń baǵasyn naryq ózi anyqtaı bastady. Altyn standartyn alyp tastaǵanyna qaramastan, AQSh dollary álemdik ústem rezervtik valıýta bolyp qala berdi, áli kúnge deıin de solaı.
Keleshegi qandaı bolýy múmkin?
2019 jyly Saýd Arabııasy óz munaıyn dollarmen satýdan bas tartatynyn jarııalap, ses kórsetkendeı keıip tanytty. El bıligi is júzinde bul qadamǵa barmady. Alaıda byltyr Saýd Arabııasynyń qarjy mınıstri Mohammed Ál-Djadaan eldiń AQSh dollarynan basqa valıýtamen saýda jasaýǵa ashyq ekenin málimdedi.
Al 2023 jyldyń basynda Argentına men Brazılııanyń prezıdentteri sur dep atalatyn ortaq valıýta qurýǵa kelisti. Perfil gazetindegi birlesken maqalasynda ony «qarjylyq jáne saýda aǵyndary úshin, operatsııalyq shyǵyndar men syrtqy táýeldilikti qysqartý úshin» paıdalaný josparlanyp otyrǵanyn málimdegen.
Mine, dollarǵa qatysty osyndaı qarsylyqtar aragidik bolyp turady. Áıtse de álemde dollardyń ornyn tolyǵymen aýystyrýǵa qabiletti valıýta qazir joq, sondyqtan «jasyl qaǵazdan» arylý ázirge múmkin emes. Degenmen sarapshylar bir mezgilde ıýan jáne dollardan basqa valıýtalarmen jasalatyn tólemderdiń ósýin boljaǵan. Búginde ústem bolyp turǵan dollar men eýroǵa balama valıýtalar kem degende 12 jyldan keıin – 2035-2040 jyldary paıda bolýy múmkin. Onyń ózinde bul optımıstik boljam. Áıtpese bir eýrony qalyptastyrýdyń ózine 40 jyl qajet bolǵanyn eske salaıyq.
Dollar ústemdiginiń aıaqtalýy týraly qaýesetter keıingi jarty ǵasyrdan beri toqtaýsyz aıtylyp keledi. 1965 jyly Frantsýz prezıdenti Sharl de Goll nelikten bári dollarmen saýdalasatynyn túsinbeımin degeni bar. Al onyń qarjy mınıstri jáne eldiń bolashaq prezıdenti bolǵan Valerı Jıskar d'Esten dollarǵa «ólsheýsiz artyqshylyq» degen baǵa beripti.
21 ǵasyrdyń basynda eýro valıýtasy qarqyn alyp, tipti, dollardy almastyrady dep kútilgen. Sodan beri 20 jyldan astam ýaqyt ótti, dollar yqpalynan aıyryla qoıǵan joq. Ǵasyr basynda álemdik rezervtegi dollar úlesi 70 paıyzy sheginde edi, qazir 58,2 paıyz. Bar bolǵany 10 paıyzdan astam úlesin joǵaltty. Al eýro úlesi 26,5 paıyzdan aspaı tur. Sondyqtan taıaý arada dollar keleshegi bulyńǵyrlanady dep aıta almaımyz.