Jańa zań kópqabatty úılerdi basqarý isine qandaı ózgeris ákeledi
ASTANA. KAZINFORM - Turǵyn úı qatynastary týraly zańnamaǵa engizilgen jańa túzetýler kóppáterli turǵyn úılerdi basqarýdy jeńildetýge, basqarýshy sýbektilerdiń jumysynyń ashyqtyǵyn arttyrýǵa jáne jergilikti ózin-ózi basqarýdy damytýǵa baǵyttalǵan. «Kazinform» agenttigine bergen suhbatynda Májilis depýtaty Ekaterına Smyshlıaeva bul zań Memleket basshysynyń tapsyrmasymen ázirlenip, azamattardyń naqty suranysyn eskergenin aıtty. Sondaı-aq tsıfrlyq quraldar engizýge jáne PIK, MIB pen TBB jumysyna quqyqtyq negiz jasalǵanyn atap ótti.
– Kóppáterli turǵyn úılerdi basqarýǵa qatysty zańǵa engizilgen túzetýlerdiń basty maqsaty qandaı?
– Zańnyń eki negizgi mindeti bar. Birinshisi – kópqabatty úıdiń turǵyndaryna óz úıin qalaı basqarý kerektigin tańdaý múmkindigin qamtamasyz etý, ekinshisi – páter ıeleri kooperatıvteriniń (PIK) quqyqtyq rejımin retteý. 2023 jyly bul ınstıtýt saqtalatyn bolyp sheshilip qoıǵan, alaıda onyń quqyqtyq mártebesi áli de aıqyndalmaǵan edi. Іs júzinde bul – burynǵy qatelikterdi túzetý jáne turǵyn úı qoryn basqarýdyń qazirgi tájirıbesine retteýshi bazany sáıkestendirý.
Muny jaqsyraq túsiný úshin 5-6 jyl burynǵy jaǵdaıǵa oralaıyq. 2019 jylǵy «MIB reformasy» bizge ne kórsetti?
Birinshiden, turǵyn úı ınspektsııasy sekildi ákimshilik resýrstar adamdardy óz úıiniń sharýashylyǵyn basqarýǵa qatysýǵa nemese qandaı da bir basqarý formasyn tirkeýge májbúrleı almaıdy. Adamdardy belsendi bolýǵa kúshpen ıtermeleý durys emes. Bul maqsatta onsyz da shekteýli memlekettik qyzmetkerler resýrsyn bosqa jumsaýdyń qajeti joq.
Ekinshiden, biz, kópqabatty úı turǵyndary, menshigimiz bolǵanyn qalaımyz, biraq ony basqarýǵa qatysqymyz kelmeıdi. Bul turmystyq nıgılızmniń túrli sebepteri bar. Keı jaǵdaıda turǵyn úı qoryn qandaı kúıde jáne qandaı tártippen basqarýǵa alǵanymyz da áser etedi. Keıde kóptegen jyldar boıy bir úıde birneshe basqarý túriniń bolýy men keıbir basshylardyń teris áreketteri turǵyndardyń belsendiligin tómendetip tastaǵan bolyp shyǵady.
Sondaı-aq sýbektıvti sebepter de bar – basqarý isine qatysýǵa nıettiń bolmaýy, bári ózdiginen sheshiledi degen úmit, ýaqyttyń, basqarý daǵdylarynyń joqtyǵy. Turǵyndardyń óz úıin basqarý isine qatysý nıetin qalyptastyrý úshin biz, zań shyǵarýshylar men retteýshiler, ony jeńil, erikti ári túsinikti etýimiz kerek. Osy maqsatta zańda tsıfrlyq sheshimderdi engizý sharalary qolǵa alynyp, sheshim qabyldaý rásimderi qaıta qaraldy, bıýrokratııalyq tetikter jeńildetildi. Endigi jerde barlyq basqarýshy sýbektiler turǵyndarǵa elektrondyq daýys berýge múmkindik jasap, úıdi tsıfrlyq júıeler arqyly basqarýdy qoljetimdi etýge mindetti bolady.
Turǵyndardyń qarsylyǵy kóbine senimsizdikten týyndaıdy. Olardy basqarýshylar aldap soqqan jaǵdaılar da kezdesedi. Sondyqtan basqarý formalary men sýbektileriniń jumysynyń ashyqtyǵyna qoıylatyn talap kúsheıtildi. Mysaly, qol qoıý paraqtary endi resmı mártebege ıe, al «qoldy» qoldan jasaý – qujatty burmalaý bolyp sanalady. Sondaı-aq úı qujattaryn bermeý, shot ashpaý, esep bermeý sııaqty jaǵdaılarda basqarýshylarǵa ákimshilik aıyppuldar salynatyn tolyqtyrý engizildi.
Aıtpaqshy, jekemenshik pen turǵyndardyń mindetteri jáne osy úderisterdegi memlekettiń róli arasyndaǵy qaıshylyqty eńserý – retteýshi tásilderdi tańdaýda óte kúrdeli mindet.
Úshinshiden, jyldar boıy qalyptasqan qoǵamdyq qatynastardy 2-3 jyldyń ishinde reformalaý múmkin emes. Bul úderisti jedeldetý úshin adamdarǵa tańdaý múmkindigin berý qajet jáne qatań shekteýler men májbúrleý bolmaýy kerek. Qabyldanǵan ózgerister de osyǵan baǵyttalǵan. Tańdaý erkindigi – mańyzdy qural.
Qazir bul múmkindik bar. Zańdy tulǵa – MIB (múlik ıeleri birlestigi) qurýǵa bolady, ne zańdy tulǵa qurmaı-aq – TBB (tikeleı birlesip basqarý) arqyly basqarýǵa bolady. Páterler sanyna shekteý joq. Kez kelgen jaǵdaıda TBB nusqasy qala beredi.
Eger turǵyndar MIB-ti tańdasa, taǵy da birneshe jol bar. MIB úıdi ózi basqarýy múmkin, ne dırektordy jaldaıdy, ne bárin aýtsorsıng arqyly basqarýshy kompanııaǵa beredi.
Eger turǵyndar zańdy tulǵasyz TBB formasynda qalýdy uıǵarsa, olarǵa bir jınalys ótkizý jetkilikti – basqarýshy sýbektini tańdap, onyń qyzmetterine tarıfti bekitedi, ári qaraı ol jınalys hattamasyna sáıkes úıdi basqara bastaıdy. Jınalys ótkizilmese de, ákimdik basqarýshy kompanııany taǵaıyndaıdy, ıaǵnı úı ıesiz qalmaıdy.
Eger TBB formasy 36 páterden az úıge qoldanylsa, basqarýshy sýbektini tartý kezinde arnaıy talap qoıylmaıdy.
Tórtinshiden, turǵyn úı qoryn basqarý salasyna kásibı mamandar qajet. Áıtpese kez kelgen jaqsy bastama ashyqtyq pen senimniń azdyǵynan tyǵyryqqa tirelip, turǵyn úı qory ári qaraı da toza beredi.
– Nelikten tek eki basqarý formasy – MIB pen TBB ǵana qaldy? PIK-tiń jaıy ne bolady? Bul júıeni qanshalyqty jeńildetedi jáne menshik ıeleriniń jaýapkershiligin arttyra ma?
– Bul formalar kópqabatty úıler turǵyndarynyń ortaq múlkin basqarý protsesimen tyǵyz baılanysty. Kondomınıým – bul bir úıdiń rejımi. 10 nemese 20 emes. Ortaq múlik tek bir úıdiń turǵyndaryna ǵana tıesili. Olar ony birlesip basqarady. Sondyqtan basqarý formasy tek bir úıge qatysty (nemese bir irgetasta jáne kommýnıkatsııada turǵan birneshe úıge – biraq bul, shyn máninde, jeke úıler emes, bir blok dep sanalady). PIK (páter ıeleri kooperatıvi) endi basqarý formasy bolyp sanalmaıdy, olar tek basqarýshy sýbekt retinde qarastyrylady.
Kezinde kópúıli turǵyn úıler basqarý jáne kútip ustaý rásimderin aıtarlyqtaı jeńildetti, biraq jekelegen úılerde bastamashyldyqty «óltirdi». Biz kondomınıýmnyń naqty bir obektisinde ózin-ózi basqarý júıesinen aıyrylyp qaldyq. Bul – durys emes.
Sonymen qatar, uqsas sıpattamalary bar ártúrli basqarý formalarynyń bolýy halyqty shatastyrdy. Búgin biz zańda dál qazirgi tájirıbede qalyptasqan jaǵdaıdy normaǵa aınaldyrdyq.
Degenmen, kópúıliliktiń ózi úılerdi kútip ustaýǵa kúsh biriktirý turǵysynan paıdaly. Biz bul jaıtty eskerdik jáne ony PIK-tiń jańa quqyqtyq jumys rejımine engizdik. PIK-ti qaıta tirkeý kezinde nemese jańasyn qurý barysynda mindetti túrde úılerdiń ókilderi bastamashyl topqa kirýi tıis. Kooperatıvter kommertsııalyq emes uıym mártebesin saqtaıdy, biraq tek úlgilik jarǵy boıynsha jumys isteıdi jáne olardyń kirisi tek úıdi ustaýǵa jumsalady. PIK-ke qatysý jáne tarıfter boıynsha sheshimder ár úıdiń turǵyndarynyń kópshilik daýsymen jeke qabyldanady. Esepter, smetalar men qujattar menshik ıelerine qoljetimdi bolady.
– Bul ózgerister Memleket basshysynyń TÚKSh salasynda tártip ornatýǵa qatysty tapsyrmalarymen qanshalyqty baılanysty?
– Bul zańdy depýtattar Memleket basshysynyń 2023 jylǵy Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda bergen tapsyrmasy boıynsha ázirledi. Ony ázirleý jáne barlyq qajetti qorytyndylar men saraptamalardy jasaýǵa bir jyldan astam ýaqyt ketti, sodan keıin qujat Parlamentte jan-jaqty talqylandy. Bul oraıda dıalog tek Májilis qabyrǵasynda ótken joq, jumys toby eldiń birqatar aımaǵyn aralady. Top quramynda barlyq óńir men qalanyń ókilderi boldy. Kóptegen usynys engizilip, zań normasyna aınaldy. Keıbireýleri bul paketke engen joq, biraq kelesige mindetti túrde enedi, biz olarmen jumys isteýdi jalǵastyryp jatyrmyz.
Bul zań tártip ornatý turǵysynan ne beredi? Eń aldymen, TÚKSh-tiń basty mindeti – ómir súrý jaǵdaıyn jaqsartý jáne qaýipsizdikti qamtamasyz etý máselelerin retteıdi. Bul – kez kelgen áleýmettik júıeniń negizinde turatyn irgeli qajettilik. Halyq ta «úıiń bolsa, kúıiń bolady» dep beker aıtpaıdy. Úı bar bolsa, ómirde de tártip bolady. Munyń júzege asýy úshin turǵyn úı qory kútip ustalýy kerek, jaqsy qyzmet kórsetilýi jáne baqylaýǵa alynýy tıis. Árıne, bul zań eski úılerdi jańartpaıdy, olardyń tozýyn aıtarlyqtaı baıaýlatyp, qazirgi kúıin saqtap qalýǵa múmkindik beretin erejelerdi engizedi.
Mysaly, zańda «ıesiz úılerge» ýaqytsha basqarýshy kompanııany taǵaıyndaý merzimderi qysqartyldy. Bul – turǵyndary jınalys ótkizip, kompanııany tańdaı almaı otyrǵan úılerge qatysty. Sonymen qatar, ýaqytsha basqarýdy jeke de, memlekettik basqarýshy kompanııalar da júzege asyra alady. Bul mańyzdy nárse, óıtkeni jeke kompanııalardyń ishinde mınımaldy tarıfpen ıesiz úılerge qyzmet kórsetkisi keletinder az, al ekinshi jaǵynan, shaǵyn qalalarda ádette ákimdikterdiń kommýnaldyq kásiporyndary bar, biraq básekeli naryq joq.
Jalpy alǵanda, zańmen basqarýshy sýbektilerge quqyqtyq mártebe berildi. Qazirgi talaptar men qalyptasqan tájirıbege saı, shaǵyn ári eski, tólem qabileti tómen úıler arzan basqarýshy kompanııalardy tańdaıdy; ortasha jáne úlken, biraq tólem qabileti bar ári bastamashyl turǵyndary bar úıler MIB quryp, ózderi basqarady; tólem qabileti bar, biraq bastama kótermeıtin úıler kásibı basqarýshy kompanııany tartady; shaǵyn, biraq bastamashyl úıler – úı basqarýshysymen nemese MIB-pen shektelip, keıin kórshi úılermen birigedi. Al kim sheshim qabyldaı almasa, joǵaryda aıtqanymdaı, ýaqytsha basqarýshy kompanııalardyń qolynda qalady.
Turǵyn úı qoryn saqtaý úshin zańda kásibı basqarýshylar pýlyn qalyptastyrý jáne qoldanystaǵy basqarý jáne qyzmet kórsetý uıymdaryn ınstıtýttaý sharalary qabyldandy. Bul óte mańyzdy. Onsyz eshteńe júzege aspaıdy. Basqarýshy sýbektilerdiń jumysyn habarlamalyq tártipke keltirý, quramynda sertıfıkattalǵan mamandar bolýy, kópqabatty úıdiń basqarýshysyna qoıylatyn talaptar, ár úı boıynsha sýbektiler men basqarý formalarynyń reestrin júrgizý – munyń bári úılerdi kásibı basqarýǵa jol ashady.
Ekinshiden, úıdi basqarý júıesi azamattyq belsendilik pen jaýapkershilikti qalyptastyrady. Turǵyn úıler qaýymdastyqtary deńgeıinde ózin-ózi basqarýdyń damýy turǵyn úı qatynastary týraly zań normalaryn tıimdi iske asyrýǵa, turǵyn úı qoryn basqarýǵa jáne kópqabatty úı turǵyndarynyń ómir súrý jaǵdaılaryn kezeń-kezeńimen jaqsartýǵa múmkindik beredi. Basqasha aıtqanda, qoǵamdyq qatynastardyń jańa mádenıeti qalyptasyp keledi.
Adamdar óz úıiniń, keıinirek – shaǵynaýdannyń, qalanyń turmystyq máselelerin sheshýge degen belsendiligi arta túsedi. Qalalyqtar bul máselege qanshalyqty kúmánmen qarasa da, alǵashqy nátıjeleri qazirdiń ózinde kórinip jatyr. Tek úı chattaryna kóz júgirtse jetkilikti.
Eske sala keteıik, 15 shildede Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev TKSh máseleleri boıynsha zańǵa ózgeris engizgen bolatyn. Endi Qazaqstanda qarapaıym seriktestik túrinde kóppáterli turǵyn úılerdi basqarý nysany joıyldy. Basqarýdyń tek eki túri saqtalǵan: MIB (múlik ıeleriniń birlestigi) jáne TBB (tikeleı birlesken basqarý).