Jańa Kodeks zańnamanyń osy ýaqytqa deıin bir júıege túspegen olqylyqtaryn sheshýge baǵyttalǵan
Eýropa, Baltyq, sonymen qatar postkeńestik memleketterdiń kóbiniń quqyqtyq júıelerinde ákimshilik ádilettiń damyǵany belgili. Bizdiń elimizde de zańnyń qabyldanýy kezek kúttirmeıtin shara ekeni 2010-2020 jyldarǵa arnalǵan Quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda da, keıinnen memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń alǵashqy Joldaýynnan da anyq ańǵarylady. Sonyń ishinde «Halyq únine qulaq asatyn memleket», «Ádiletti memleket» tujyrmdamalary, ádil sot tóreligi, sottardyń mamandandyrylýy sekildi negizgi baǵyttar aıqyndalyp, qoǵamnyń sottarǵa degen senimin ornyqtyrý basymdyǵy bar maqsatqa aınalý kerektigi aıtylǵan bolatyn.
Kúndelikti ómirde jeke jáne zańdy tulǵalar únemi memlekettik organdarynyń qyzmetine júginedi jáne olarmen qatynastarǵa túsedi. Bul qatynastar bılik jáne baǵyný qatynastarynan týyndaıtyndyqtan, qatysýshylardyń teńsizdigimen erekshelenedi. Bul rette memleket atynan ókilettik etetin basqarý organy qyzmetiniń ereksheligi eskerilip, azamattar men zańdy tulǵalarǵa olardyń quqyqtary men zańdy múddelerin sotta qorǵalý quqyǵyna kepildik berilýi tıis. Sol jarııa quqyqtyq qatynastarda adam quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaýdyń tetikteriniń biri- Ákimshilik rásimdik-protsestik Kodeks.
Jańa zań quqyqtyq júıe úshin jańa qujat, memlekettik qurylymda, qoǵamda betburys jasaıtyn tyń zańnama. Kodeks jarııa-quqyqtyq daý kezinde memlekettik qurylymdar men qarapaıym azamattardyń teńdeı múmkindikke ıe bolýyn qamtamasyz etýmen qatar, memlekettik basqarý aıasyndaǵy zańnamanyń osy ýaqytqa deıin bir júıege túspegen olqylyqtardy sheshýge baǵyttalǵan.
Kodeks qurylymy boıynsha eki bólikke bólinedi: biri-rásimdik bóligi, ekinshisi-sot isin júrgizý bóligi. Rásimdik bólik memlekettik organdardyń rásimderin,sonyń ishinde memlekettik organnyń ókilettikteri men ákimshilik aktiniń qabyldanýy men shaǵymdalýy tártibin aıqyndasa, sot isin júrgizý bóliginde talap qoıý túrleri, isterdi qaraý tártibi, sot sheshimi, sot baqylaýy sekildi is júrgizý tártibi bekitilgen.
Búgingi kúnge deıin jarııa-quqyqtyq qatynastardan týyndaıtyn, buzylǵan nemese daý aıtylatyn quqyqtardy, bostandyqtardy nemese zańdy múddelerdi qorǵaý jáne qalpyna keltirý maqsatynda sotqa berilgen daýlar Azamattyq protsestik Kodeks aıasynda qaralýda. Azamattyq protsestik zańnamada buǵan deıin de memlekettik organdar (laýazymdy tulǵalardyń) is-áreketine (áreketsizdigine) shaǵym berý kezinde kórsetilgen ister boıynsha dáleldeý aýyrtpalyǵy aktilerine, áreketterine (áreketsizdigine) shaǵym jasalyp otyrǵan memlekettik bılik, jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryna, qoǵamdyq birlestikterge, uıymdarǵa, laýazymdy adamdar men memlekettik qyzmetshilerge júkteletindigi jóninde ereje bar. Alaıda bul dáleldeý mindeti jalpy azamattyq is júrgizýdegi taraptardyń sot óndirisindegi teńdigi qaǵıdasy aıasynyń kóleńkesinde qalyp, osy qaǵıdamen talap qoıý óndiristeri boıynsha is qaraýǵa daǵdylanǵan sýdıalardyń da dáleldeý aýyrtpalyǵyn bir tarapqa júktep qoıýy tájirıbede kóp kezdese bermegen jaǵdaı.
Jańa Ákimshilik rásimdik-protsestik Kodeks memlekettik organdarǵa dáleldeý mindetin júkteı otyryp, sonymen qatar sottyń protsestik quqyqtardy teris paıdalanatyn nemese protsestik mindetterdi oryndamaıtyn tulǵaǵa, onyń ishinde sot belgilegen merzimdi dálelsiz sebeptermen buza otyryp dálelder usynylǵan, tapsyrmalar oryndalǵan jaǵdaılarda, eger bul ákimshilik isti qaraýdyń sozylýyna alyp kelse, árbir áreket (áreketsizdik) úshin aqshalaı óndirip alýdy qoldanýǵa quqyǵyn belgilegen.
Ákimshilik rásimdik-protsestik kodeks boıynsha ákimshilik rásimder men isterdiń qaralý qaǵıdattary ózindik erekshelikterge ıe.
Sonyń biri- ákimshilik sot isin júrgizý sottyń belsendi róli negizinde júzege asyrylatyndyǵy. Talapkerdiń dáleldemelerdi usyný múmkindiginiń shektelýine baılanysty jaýapkerge daýlardyń birqatar sanattary boıynsha onyń shyǵarǵan quqyqtyq aktileri men áreketiniń (áreketsizdiginiń) zańdylyǵyn, olardyń usynylǵan quzyret sheginde ázirlenip qabyldanǵandyǵyn, qajetti ári durys ekendigin dáleldeý mindeti júkteledi. Sot óz bastamasy nemese ákimshilik protseske qatysýshylardyń ýájdi ótinishhaty boıynsha qosymsha materıaldar men dáleldemelerdi jınaıdy, sondaı-aq ákimshilik sot isin júrgizý mindetterin sheshýge baǵyttalǵan ózge de áreketterdi oryndaıdy.Sot ákimshilik protseske qatysýshylardyń túsiniktemelerimen, aryzdarymen, ótinishhattarymen, olar usynǵan dáleldermen, dáleldemelermen jáne ákimshilik istiń ózge de materıaldarymen shektelip qana qoımaı, ákimshilik isti durys sheshý úshin mańyzy bar barlyq naqty mán-jaıdy jan-jaqty, tolyq jáne obektıvti túrde zertteıdi.
Ulttyq zańnamada buryn qaǵıdattar retinde erekshe atalmaǵan qaǵıdattar retinde senim quqyǵyn qorǵaý jáne mólsherlestik qaǵıdattaryn ataýǵa bolady.
Senim quqyǵyn qorǵaý qaǵıdatynyń uǵymy azamattardyń, zańdy tulǵalardyń memlekettik organnyń nemese laýazymdy adamnyń tek zańdy áreket etedi degen túsinigin bildiredi.
Kodekstiń 13 babyna sáıkes ákimshilik rásimge qatysýshynyń ákimshilik organnyń, laýazymdy adamnyń qyzmetine senimi Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdarynda qorǵalady. Ákimshilik organ, laýazymdy adam nemese sot Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes teris dep belgilemeıinshe, ákimshilik akti, ákimshilik áreket (áreketsizdik) zańdy jáne negizdi dep esepteledi.
Quqyqtyq salaǵa úlken betburys jasaǵan bul qujattyń jańashyldyqtary biri-sottyń isterdi qaraýǵa ketetin aqylǵa qonymdy merzimi.
Ákimshilik sot isin júrgizýdiń aqylǵa qonymdy merzimderiniń ınstıtýty Reseıde, Germanııada, Latvııada jáne Eýropanyń basqa da elderinde burynnan sátti qoldanylýda. Aıtalyq Germanııada ákimshilik ister boıynsha aqylǵa qonymdy merzimdi sýdıanyń ózi belgileıdi. Negizi ákimshilik is boıynsha sot aktisin daıyndaýǵa zań boıynsha on bes kún berilgen. Merzimdi uzartý istiń kúrdeliligine, qujattardy aldyrýdyń qıyndyǵyna baılanysty ózgeredi. Osyndaı tetiktiń arqasynda mysalǵa alsaq, Germanııadaǵy ister óte sapaly, joǵary yjdaǵattylyqpen qaralyp, olardyń sheshimine shaǵym túse bermeıdi.
Memlekettik basqarý aıasyndaǵy adam quqyqtary men zańdy múddeleriniń buzylýynan qorǵaý óz kezeginde ákimshilik ádilettiń quziretinde. Ákimshilik ádilettiń damýy, syrtqy sottyq baqylaý, memlekettik organdardyń qyzmetiniń tıimdiliginiń, sheshimderiniń sapalylyǵy men negizdiliginiń artýyna áser eteri sózsiz. Óz kezeginde ákimshilik ádilettiń sot júıesine tıgizer áseri de bar. Taraptardyń teńsizdiginen bastalatyn, bıliktiń eń kúshti tarmaǵy-atqarý bıligimen daýlasýda sottyń beıtarap, táýelsiz bola bilýi, ádil sheshim shyǵarýy halyqtyń sotqa degen senimin arttyryp qana qoımaı, memlekettik basqarý qyzmetin sapaly basqarýdyń álemdik standarttaryna qol jetkizýge septigin tıgizedi.
Shynargúl Shaıdıeva,
Oral qalasynyń №2 sotynyń sýdıasy
