Jańa ındýstrııalandyrý: naqty isterge betburys
Sөıtip, «Saýsaқ birikse, ıne iligetinine» taғy da bir ret kөzimiz jetti. Sөz ben istiң osylaısha nyқ қaýyshýy: «dүnıeniң bәri keri ketip bara jatyr» degen tәrizdi қoғamda oryn alyp otyrғan keıbir syңarjaқ pikirlerdiң tүbine sý құıdy desek te bolady jәne mұnymen kөziқaraқty әrbir azamattyң tolyқ keliserine kүmәnim joқ.
Әlemdik ekonomıkada toқyraý oryn alyp otyrғan қazirgi jaғdaıda bұl saladaғy oң sıpattaғy bizdegi osy betbұrystar Elbasymyz N.Nazarbaevtyң ұstanyp otyrғan saıasatynyң dұrystyғynyң jarқyn үlgisi deýge tolyқ negiz bar. Naқtyraқ kelsek, Prezıdenttiң «Nұr Otan» partııasynyң HІІ sezinde aıtylғan ındýstrıaldy-ınnovatsııalyқ jedel damý strategııalyқ ıdeıasy iske asa bastady degen sөz.
Osy rette ındýstrıaldy-ınnovatsııalyқ prezıdenttik baғdarlamanyң 7 basymdyғyn atap өtkenimiz jөn. Solardyң ishinde ekonomıkanyң қalypty damyp kele jatқan sektory retindegi agroөnerkәsiptik keshenniң maңyzy meılinshe zor. Bұl kezdeısoқ emes.
Қazir dүnıejүzinde azyқ-tүlik қaýipsizdigi eң үlken mәsele bolyp tұr, al agroөnerkәsiptik keshen ony қamtamasyz etip otyrғan birden-bir sala bolyp tabylady. Al bizdegi jaғdaı қalaı? Endi osylarғa az-kem toқtala ketsek.
Birden aıtý kerek, bұl salada soңғy jyldary қol jetken tabystar az emes. Eң bastysy, bүgin biz halyқty azyқ-tүlikpen қamtamasyz etý mәselesin negizinen sheship otyrmyz deýge bolady. Myna bir derekterge jүginsek. 2000 jylmen salystyrғanda aýylsharýashylyғy өnimin өndirý kөlemi 1,5 esege deıin artsa, agroөnerkәsip keshenindegi eңbek өnimdiliginiң ortasha jyldyқ өsý deңgeıi 17,4 paıyz shamasynda bolyp otyr. Egin sharýashylyғynda barlyқ dәndi-daқyldar tүrlerin өndirýdiң jyldyқ ortasha kөlemi de ұlғaıýda. Әsirese, bıdaı өnimderin өndirý kөleminiң jylma jyl artyp kele jatқanyn atap өtkenimiz jөn. Keңes өkimeti tұsynda mıllıard pұt astyқ jınaımyz dep bүkil el dүrlikse, қazir yң-shyңsyz jyl saıyn 16 mıllıon tonnadan astam egin jınap alý қalypty jaғdaı bolyp otyr.
Mұndaı nәtıjelerge қol jetkizý, birinshi kezekte, memlekettiң kөmegi arқasynda mүmkin boldy desek қatelespeımiz. Mәselen, jyl saıyn memleket tarapynan aýyl sharýashylyғy өnimderin өsirýge қomaқty қarajat bөlinip keledi. Aıtalyқ, bıyl respýblıkalyқ bıýdjetten өsimdik sharýashylyғyn sýbsıdııalaýdyң barlyқ baғyttary boıynsha 24,6 mıllıard teңge bөlindi. Kөktemgi egis jұmystary men egin oraғy naýқanyn өtkizýdi қarjylandyrýғa bөlingen қarjy 119,3 mıllıard teңgeni құraıdy. Mұnyң syrtynda, aýyl sharýashylyғy taýarlaryn өndirýshilerge mıneraldyқ tyңaıtқyshtardy eki ese arzan baғamen bosatý, eginmen aınalysatyndarғa elıtalyқ tұқymdardy satyp alýғa, sondaı-aқ sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný maқsatynda sý jetkizýge ketken shyғyndarғa sýbsıdııalar berý, eldegi fıtosanıtarlyқ jaғdaıғa tұraқty baқylaý jasaý, mal sharýashylyғy өnimderiniң sapasyn kөterýge jәne asyl tұқymdy mal basyn kөbeıtýge tıisti қarjy bөlý tәrizdi mәseleler oң sheshimin taýyp otyr. Sonymen қatar, Үkimettiң sheshimine sәıkes Ұlttyқ қor қarjysynyң esebinen aýylsharýashylyқ taýarlaryn өndirýshilerden astyқty bir mıllıon tonnaғa deıin satyp alý jұmystary jүrgizilýde. Bұl satyp alynғan astyқ, қajet bolғan jaғdaıda ishki naryқtaғy baғany tұraқtandyrýda paıdalanylmaқ.
Myna bir jaғdaıdy da aıtpaı ketpeske bolmaıdy. Taıaýda Prezıdent aýyl әkimderine 50 mıllıonnan 100 mıllıon teңgege deıin bөlip berý kerek dedi. Bұl aýylda ınfraқұrylymdy kүrt damytýғa tolyқtaı mүmkindik beredi degen sөz. Mysalғa, kıim-keshek tigetin, kilem toқıtyn, kıiz basatyn, құraқ kөrpe jasaıtyn, әrtүrli қolөner bұıymdaryn shyғaratyn nendeı bir өndiris oryndaryn ashyp, aýyl adamdaryn jұmysқa jұmyldyrýғa әbden bolady.
Әrıne, kemshiliktersiz de emespiz. Soңғy ýaқyttarda halyқ kүndelikti tұtynatyn keıbir azyқ-tүlik taғamdaryn өndirý kөleminiң kemýi baıқalady. Bұғan jaқyn shetelderdiң ұlttyқ valıýtalarynyң devalvatsııaғa ұshyraýyna baılanysty arzan ımporttyң kөleminiң kүrt өsýi, nesıeler kөleminiң azaıýy, tұtynýshylardyң satyp alý қabilettilikteriniң tөmendeýi tәrizdi mәseleler sebepshi bolýda.
Biz bıdaıdy eksporttaýdan on iri memlekettiң қataryna kiremiz. Biraқ bıdaıdyң әr gektarynan alatyn өnimi jaғynan kөp elderden kemshin tүsip jatyrmyz. Jemis-jıdek pen kөkөnisterdi saқtaý maқsatynda logıstıkalyқ ortalyқtar men arnaıy қoımalar salý jolynda atқarylýy tıis mindetter de jetkilikti. Halyқaralyқ deңgeıdegi memleket қaıratkeri Tұrar Rysқұlov kezinde Stalınniң aldyna kөptegen mәselelerdi қoıýmen қatar, «et - valıýta. Biz et өnimderiniң sapasyn arttyryp, Eýropaғa sataıyқ, odan tүsken aқshaғa өndiriste isteıtin mamandardy daıyndaıyқ» degen eken. Mine, osy aıtylғan ıdeıa bүginge deıin bir sәt te өziniң өmirsheңdigin joıғan joқ.
Osylardy eskere otyryp, sondaı-aқ agroөnerkәsiptik keshendi odan әri damytý maқsatynda memleket elimizdiң aldynda tұrғan eki tүıindi mәseleni sheshýdi қolғa almaқshy. Eң bastysy, ol, joғaryda atap өtkenimizdeı, azyқ-tүlik қaýipsizdigin қamtamasyz etý. Bүgingi әlemdik қarjylyқ daғdarys jaғdaıynda bұl mәseleniң ýshyғyp tұrғandyғy jasyryn emes. Sondyқtan, agroөnerkәsiptik sektordyң joғary tıimdilikpen damýyn қamtamasyz etetin jүıe құrylý үstinde. Ol bir jaғynan kөktemgi egis jұmystaryn jәne egin oraғy naýқanyn қarjylandyrýdy kөzdese, ekinshiden aýyl sharýashylyғyna, sondaı-aқ қaıtadan өңdeý өndirisine ınvestıtsııa tartýmen aınalysady.
Egin sharýashylyғynda negizinen kүsh salany әrtaraptandyrýғa jәne ylғal resýrstaryn үnemdeý tehnologııalaryn paıdalaný arқyly dәndi daқyldardy egý kөlemin ұlғaıtýғa jұmsalynady. Osy ispettes ahýaldar mal sharýashylyғynda jәne aýyl sharýashylyғy өnimderin өңdeý salasynda da oryn almaқshy. Osy maқsattarғa «ҚazAgro» ұlttyқ holdıngisi, sondaı-aқ «Samұryқ-Қazyna» ұlttyқ әl-aýқat қory taraptarynan arnaıy қarajattar қarastyrylyp otyrғanyn atap өtken jөn.
Agroөnerkәsiptik keshendi damytýғa қatysty ekinshi mәsele eksportқa beıimdelgen өndiristerdi damytý men eksportty әrtaraptandyrýғa tirelip otyr. Osyғan baılanysty naқty ınvestıtsııalyқ jobalardy iske asyrýғa erekshe nazar aýdarylýda. Mysal үshin solardyң bir-ekeýin keltire ketsek. Aıtalyқ, bııazy jүndi қoı sharýashylyғyn қaıtadan қalpyna keltirý arқyly Қazaқstannyң jeңil өnerkәsibin asa құndy shıkizat kөzimen tұraқty қamtamasyz ete otyryp, joғary sapaly daıyn өnimder shyғarý өndirisin jolғa қoıýғa mүmkindik bar. Қosymsha құny joғary өnim alýғa baғyttalғan astyқty barynsha өңdeýdi damytý jobasynyң da bolashaғy zor. Mұndaı jobalardyң қataryna sondaı-aқ, jemis-jıdek өnimderin өңdeý, jylyjaı sharýashylyғyn ұıymdastyrý, kөkөnis saқtaý oryndaryn salý men iri taýarly-sүt fermalarynyң құrylysyn қarjylandyrý, et daıyndaýғa baғyttalғan құs fabrıkalaryn jaңartý jәne salý tәrizdi is-sharalardy tolyқ jatқyzýғa bolady. Bir kөңil bөlerligi, osy jәne өzge de ınvestıtsııalyқ jobalardy iske asyrý maқsatynda Үkimet tarapynan 120 mıllıon teңge bөlinip otyr. Endigi mindet osynaý қyrýar қarjylardyң retimen jұmsalyp, alғa қoıғan maқsat-mүddelerdiң үdesinen shyғýdy қamtamasyz etý. Sөıtip el irgesin nyқtaı otyryp, әrқaısymyzdyң әl-aýқatymyzdy odan әri jaқsarta berýge molynan mүmkindik týғyzý. Olaı bolsa, iske sәt deımiz.
