Jańa álipbıdegi ereje qazaq tiliniń tabıǵı negizine qurylady – Suhbat
− Qazirgi ýaqytta zaman aǵymyna qaraı, latyn álipbıiniń múmkindigi artyp kele jatyr. Baýyrlas túrki halyqtarynda da latyn álipbıin qoldanysqa engizgen memleketter barshylyq. Latyn negizdi qazaq álipbıin jasaý barysynda halyq usynystary nazarǵa alyndy ma, qoǵamdyq ashyq talqylaýlar ótti me, sol jaıynda aıtyp ótseńiz?
− Ádilbek Qaba: Ózderińizge belgili, 2019 jyly qarasha aıynda Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly latyn álipbıin jetildirý týraly tapsyrma bergen bolatyn. Osy tapsyrmaǵa oraı, bir jyldan astam ýaqytta úlken jumys jasaldy. Olardyń ishinde qoǵamnyń pikirimen sanasa otyryp, talqylaý júrgizdik. Bul álipbıdi tek qana ǵalymdar birjaqty jasady dep aıtýǵa bolmaıdy. Búkil azamattardyń, ǵalymdardyń, basqa da sala mamandarynyń pikirleri eskerildi, 40-tan astam álipbı jobasy kelip tústi. Osy jobalarǵa ǵalymdarymyz keńinen taldaý jasady. Sol kezde 70-90 ǵalymnan jáne 4 toptan turatyn orfografııalyq jumys toby qurylǵan bolatyn. Bir jyldan astam ýaqytta orfografııalyq jumys tobynyń otyrysy 8 ret ótti. Biz únemi baspasózben jumys istep otyrdyq. Usynyp otyrǵan álipbıdiń árbir tańbasyna deıin qalaı bolady, qalaı dybystalady degen suraqtarmen eki ret respýblıkalyq ashyq talqylaý ótkizdik.
Qazir búkil álemdegi memleketterdiń 36 paıyzy latyn álipbıin qoldanady. Naqtyraq aıtar bolsaq, 11 paıyzy – arab jazýyn, 17 paıyzy – qytaı ıeroglıfin paıdalanady, al kırıllıtsany bar bolǵany 4,5 paıyz ǵana halyq qoldanady. Sosyn «Latyn álipbıine ótýden ne utamyz?» degen suraq týyndap júr. Tipti qarapaıym dúnıelerdi alsaq ta, ushaqqa bılet satyp alsańyz, áýe bıleti latyn qarpinde jazylady. Oǵan kózimiz úırendi. Kompıýterdiń kez kelgen tetigi, poshta, bank, ǵylym, standarttaý júıeleri de latyn qarpinde belgilengen. Damyǵan AQSh, Germanııa, Frantsııa, Shvetsııa, Italııa, Shveıtsarııany alyp qarasaq, barlyǵy latyn álipbıin qoldanady. Sondyqtan, latyn álipbıi arqyly halyqaralyq qaýymdastyqqa, jahandaný men damýǵa jaqyndaı túsemiz.
− Jańa álipbıde halyqty oqytý jumystary qalaı júredi? Oqýshylar men stýdentterdiń bilim ordasynda úırenetini túsinikti, al eresekter ne isteıdi?
− Erbol Tileshov: Eresek turǵyndar úshin de jumysy men mamandyǵyn eskere otyryp, arnaıy oqytý baǵdarlamasy ázirlenedi. Osy baǵdarlama boıynsha oqý quraly da shyǵarylady jáne taratylady. Biz ázirge oqý quralyn daıyndap qoıdyq, jańa álipbı resmı túrde bekitilgen soń joba iske qosylady. Olardy kim oqytady? Barlyq oblys, qala, aýdan ortalyqtarynda til basqarmalary janynda oqytý ortalyqtary jumys isteıdi. Olar 1989-1990 jyldardan beri til úıretip keledi, ádistemelik tájirıbeleri bar. Árıne, tilge qaraǵanda, alfavıt pen jazý erejesin úıretken áldeqaıda ońaı. Óıtkeni, jańa álipbıdi tildi jetik biletin ózimizdiń turǵyndar úırengeli otyr. Sondyqtan, esh qıyndyq bolmaıdy dep oılaımyz.
Keı adamdar til reformasynan keıin «saýatsyz bolamyz, halyq oqymaı ketedi, talaı qoljazbalarymyzdan aıyrylamyz» dep aıtyp júr. Mektepke baratyn 6-7 jasar balany alyp qaraıyqshy, ol eki aıda 42 áripti jattap shyǵady. Al munda eresekter latyn qarpindegi 31 áripti oqyp-bilýi kerek, onyń teń jartysy – Aa, Oo, Mm syndy áripter baıaǵydan tanys. Barshamyzdyń eń kemi 9 synyptyq bilimimiz bar ǵoı, 9-synypta hımııalyq elementterdiń perıod kestesin – 130-ǵa jýyq latynsha ataýlardy jattadyq, fızıkadan birlikter júıesin oqydyq. Kóshege shyqsaq ta, aınalymyzda kóptegen belgiler men ataýlar, brendter latyn qarpinde bolady. ıAǵnı, HHІ ǵasyrda «latınıtsa» keńistiginde ómir súrip jatyrmyz jáne 90-jyldary latyn jazýyna kóshken Ózbekstan, Túrikmenstandaǵydaı qıyndyqtar bolmaýy kerek.
− Álipbı jasaýda qandaı prıntsıpter negizge alyndy? Baýyrlas Ózbekstan, Ázerbaıjan, Túrkııa men ózge de elderdiń tájirıbesi eskerilip, til mamandarymen keńestińizder me?
− Ádilbek Qaba: Álipbı túzýde halyqaralyq tájirıbeler tereńinen zertteldi deýge bolady. Oǵan bir jyl ishinde múmkindik te boldy, qajettilik te boldy. Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrkııa jáne Reseıdegi túrkitildes halyqtarymyz bar, barlyǵy 9 eldiń ǵalymdary jınalǵan úlken ǵylymı konferentsııa eki ret uıymdastyryldy. Onda álipbı jasaý tájirıbeleri talqylandy, ǵalymdar baıandamalaryn jasap, ózderiniń áttegen-aılaryn aıtty. Bizdegi qazir jazyp júrgen Ó, U, Ú, І degen áripter kırıllıtsada joq qoı, ony kezinde til jasaýshy mamandarymyz ózderi jasady. Latyn jazýynda da ózimizge tán Ó, U, Q, Ń sııaqty áripter joq, olardy basqasha tańbalaý kerek. Mysaly Ázerbaıjan latyn jazýyna kóshse de, Áá dybysyn brend retinde qaldyrǵan edi. Sony mysalǵa keltirip, Ázerbaıjan sekildi Áá tańbasyn qaldyrý usynystary boldy. Biraq, Ázerbaıjan ǵalymy Elshin Ibrahımov myrza bizge arnaıy hat jazyp, osy Áá dybysynan qıyndyq kórip jatqanyn, bul qatelikti qaıtalamaýdy aıtty. Halyqaralyq deńgeıde bank, ınternet, ǵylym salasynda jumys istegende, latynıtsanyń quramyna kirmeıtin bóten dybystar tórtburysh bolyp jazylmaı qalady. Sóıtip, Áá-ni qaıtadan qolmen engizýge týra keledi.
Ekinshiden, álemdik tájirbelerdi zerttep, jetpegen dybystardy aldyq dedik qoı, olardy brevıs, sedıl deımiz. Jańa álipbıdiń aldyńǵylarynan ereksheligi – kırıllıtsadaǵy 42 áriptiń ornyna 31 áriptiń bolýy. Árip jetpegendikten dıakrıtıkalardy alýǵa týra keldi. Olardyń qandaı qajettiligi baryn ǵylymı derekterge súıenip aıtý kerek.
− Dıakrıtıkalyq tańbalardy qandaı ǵylymı negizge súıenip qostyńyzdar?
− Ádilbek Qaba: Bizdiń aıtyp otyrǵan nársemiz, dıakrıtıkalardyń 4 túri bar, olar – ýmlıaýt ( ̈ ), makron ( ˉ ), sedıl ( ̧), brevıs ( ̌ ) dep atalady. Mysaly Áá, Óó, Úú áripteriniń tóbesine eki núkte, ıaǵnı ýmlıaýt qoıylǵan. Sebebi túrik, ázerbaıjan, túrikmen, nemis, fın jáne basqa 30-dan astam elderde ýmlıaýtpen jińishke daýystardy belgileıdi. Jeke tańba jasaıtyn dıakrıtıkalyq belgi retinde qabyldanady, halyqaralyq tanymaldylyǵy óte joǵary, sondyqtan alyp otyrmyz. Mysaly Ǵǵ dybysy brevıspen belgilenip tur, 20-dan astam elde brevıs tamaqtan shyǵatyn qysqa dybystardy bildiredi. Makron – daýysty dybystardyń sozylyńqylyǵyn bildiredi. Shsh degen yzyń daýyssyzdarǵa sedıl qoıylyp otyr. Osy sııaqty árqaısysynyń óz erekshelikteri bar.
− Erbol Tileshov: Álemde Halyqaralyq fonetıkalyq qaýymdastyq degen óte bedeldi uıym bar. Onyń shtab páteri Londonda ornalasqan, al uıym 1886 jyly bizdiń Abaıdyń zamanynda qurylǵan. Onda latyn áripteri men tańbalarynyń qory bar, jalpy sany 52 árip pen 109 tańba saqtalǵan. Sol qordan ózimizge qajetti áripterdi aldyq. Mysaly, brevıspen jazǵan qazaqsha áripti afrıkalyq fılolog oqysa, brevıspen qalaı oqylatynyn biledi. Ýmlıaýt qoısaq, áriptiń jińishke daýysty ekeni aǵylshynǵa da, qytaıǵa da túsinikti bolady. Keı adamdar ýmlıaýt qoıylǵan áripti kórse, túrik alfavıti dep shyǵady. Túrikter de, qazaqtar da 20-jyldary latyn jazýyna kóshkende osy uıymǵa júgingen. ıAǵnı, tutas álemge ortaq ereje bar, brevıs, ýmlıaýt, makrondar – jolda júrý erejesi sekildi halyqaralyq sımvoldar bolyp sanalady.
Jańa álipbı qurýda dıgraftardan bas tarttyq, óıtkeni «bir dybys – bir árip» qaǵıdatyn ustandyq. Qosarlanǵan áripter qatar júretin dıgraftar frantsýz, aǵylshyn syndy roman tilderine arnalǵan. Latyn álipbıiniń ózi de túrik, slavıan emes, roman tilderine arnalǵan ǵoı. Sondyqtan, roman tilderimen sáıkes keletin áripterdi ózgerissiz qaldyryp, tól áripterimizge dıakrıtıka qoldanýǵa májbúrmiz. Jańa árip qossaq, Áá tańbasyn qaldyrǵan Ázerbaıjannyń kúıin keshýimiz múmkin. Qazaqstannan tys jerlerde turatyn 5 mln qandasymyzǵa da jańa álipbıdiń ortaq túsinikti belgilermen jazylýy mańyzdy. Bul Jer sharyndaǵy barlyq qazaqtarǵa ortaq alǵashqy álipbı bola alady. Kırıllıtsa bizdi biriktire almady, tóte jazýda – halyqtyń saýaty tómen deńgeıde boldy. Al qazir HHІ ǵasyrda qazaqtardy qan týystyǵy, til jáne álipbı jaqyndastyra alady. Bul biz úshin óte mańyzdy, ilgeri qadam bolmaq.
− Jańa emle erejesinde qandaı ózgerister bolýy múmkin, áripterdiń jazylýyna qatysty qoǵamnyń syn-pikirinen qandaı qorytyndy shyqty?
− Erbol Tileshov: Kez kelgen ereje zattyń, qubylystyń sıpatyn bildiredi. Til de aǵza sekildi ǵasyrlar boıy qalyptasyp, óziniń ishki jáne syrqy júıesin qalyptastyrady. Tildi meńgerý úshin, týyndy jasap, shyǵarma jazý úshin erejesin bilý kerek. Tildiń erejesi – onyń konstıtýtsııasy tárizdi. Ereje bolmasa, tildik júıe buzylady, til óziniń kelesi mádenı-rýhanı deńgeıine kóterilmeıdi, alǵashqy qaýymdyq, feodaldyq negizderinde qalyp qoıady.
Birinshi aıyrmashylyq – áripterdiń 42-den 31-ge deıin qysqarýy, ıaǵnı qysqarǵan áriptermen birge erejeleri de ketti. Biz qazir ıa, ıý, ş, , qalaı jazylatynyn oqytpaımyz, óıtkeni olar jańa alfavıtimizde joq jáne bolmaýy da tıis edi. Ekinshiden – sózjasam men sózdiń jazylýynda orys tiliniń orfografııasyn qaıtalap keldik. Keńes zamanynda solaı boldy jáne ekonomıkada sotsıalıstik erejelerden qalaı arylsaq, tilimizde de bóten standarttardan bas tartýymyz kerek. Árıne, orys tili – baı til, biraq onyń tildik júıesi múldem bólek. Qazaq tili men orys tili – eki bólek álem. Al keńestik kezde bir álemniń keıbir qaǵıdasyn ekinshi álemge ákeldi. Qazaq tili ony qabyldap, jazý-syzýda da bekip qalyp qoıdy. Endi tildi reformalaý arqyly olardy shyǵaryp jatyrmyz. Endi barlyq ereje qazaq tiliniń tabıǵı negizinde ǵana qurylady.
− Ǵalymdar adam attary men jer-sý ataýlarynyń jazylýy ózgeredi deıdi. Osyǵan baılanysty standarttar men erejeler ázirlenýi múmkin be?
− Erbol Tileshov: Esimder men onomastıkalyq ataýlardyń emlesi jasaldy jáne jańa álipbıdiń resmı bekitilýin kútip otyrmyz. Ony A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵalymdary jasap shyqty. Sonymen birge, olar Qazaqstanda kezdesetin myńdaǵan esimder men tekterdiń biryńǵaı sózdigin jasap jatyr. ıAǵnı, Aleksandr esimi qalaı jazylady? Ch árpi bolmasa, Chapaev famılııasyn qalaı birizdi berý kerek? Jińishkelik belgisin qaıtemiz? Máselen, Móldir esimi ońaı kóringenimen Molder, Moldır, Moldyr sekildi 14 nusqada jazylyp keldi. Qalalar men aýyldar aty da burmalanyp jatyr. Qosshy aýylyn Kasshı dep aıtyp-jazatyndar kóbeıdi. ıAǵnı, jańa álipbı bekitilgen soń, ınstıtýttyń emlesin taǵy talqyǵa salamyz jáne esimder sózdigimen birge qabyldaımyz.
Sonymen birge, Qazaq tiliniń orfografııalyq jáne orfoepııalyq sózdikteri daıyndalyp jatyr. Sońǵy ret mundaı sózdikterimiz 37 jyl buryn 1983 jyly shyǵarylǵan eken. Táýelsizdik jyldary birde-bir sózdik shyqpaǵan. Damyǵan elderde, mysaly Frantsııada eki jyl saıyn jańa orfografııalyq sózdik shyǵyp otyrady. Óıtkeni, jańa sózder paıda bolady jáne olardyń durys jazylýyn bekitý kerek. Endi latyn álipbıiniń arqasynda Tilder komıteti Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda alǵash ret Qazaq tiliniń orfografııalyq jáne orfoepııalyq sózdikterin bekitedi. Bul Memleket basshysy aıtqan tildik reformanyń bir bóligi.
− Prezıdent álipbıdiń sońǵy nusqasyn qabyldady, al qazir qandaı jumystar júrip jatyr? Daıyndyq jumystary qalaı?
− Ádilbek Qaba: Qazir taǵy da pysyqtaý jumystary júrip jatyr. Úkimet janyndaǵy Qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komıssııa otyrysynan soń, joba aqpan naýryz aılarynda qaralyp, Prezıdentke usynylady degen oıymyz bar. Qazirgi ýaqytta emle erejelerin jetildirip jatyrmyz. Álipbımen birge emleni jáne ózimiz qoldanatyn pernetaqtany usynyp otyrmyz. Pernetaqtanyń da birneshe úlgisi boldy, úsh nusqanyń arasynan ǵalymdardyń qorytyndysymen jazýǵa qolaıly degen bireýin tańdadyq. Endigi másele, 2025 jylǵa deıin kezeń kezeńimen engizý jumystary júredi. Eń aldymen sol latyn álipbıine, oǵan qatysty emle erejelerin úıretetin oqytýshylardy jınap, oqytýymyz kerek. Ol onlaın ótýi múmkin nemese elektrondy quraldar boıynsha jappaı oqytý júrgiziledi. Odan keıingi kezeńde sol oqytýshylar jergilikti turǵyndardy oqytady.
Bizde úlken orfografııalyq, orfoepııalyq sózdikter jasalady, anyqtamalar ázirlenedi. Eresek adamdardyń úırenýi úshin barlyq óńirlerde til basqarmalary bar. Sol til basqarmalary janynda 99 oqytý ortalyqtary bar. Odan bólek, 500-ge jýyq jeke oqytý ortalyqtary bar. Barlyǵyn jumyldyramyz, 18 jastan joǵary azamattar álipbı úırenýge nıet bildirse, sol adamdardy oqytý jumystary bastalady. Sosyn memlekettik qyzmettegi is-qaǵazdar, tólqujattar geografııalyq kartalar birte-birte latyn qarpine kóshe bastaıdy.
− Jańa álipbıdiń enýimen qandaı jańa IT-jobalar qolǵa alynady?
− Erbol Tileshov: Eń aldymen alfavıtti taratyp, onyń emlesin túsindirý úshin mobıldi qosymsha jasalady. ıAǵnı, ortalyqqa baryp oqı almaıtyndar telefon arqyly nemese qazlatyn.kz, emle.kz, tilalemi.kz saıttarynda ózderi qalaǵan kólemde onlaın oqı alady. Ekinshiden, eń basty tehnıkalyq IT-joba – bir tańbalyq júıeden ekinshisine aýdaratyn konverter bolyp otyr. Ázirge akýt negizindegi álipbı ýaqytsha jumys istep tur, mıllıonǵa jýyq adam saıtqa kirip, 900 myńnan astam bet aýdarylǵan. Jańa álipbı bekitilse, birden aýystyrylady. Nátıjesinde konverter kırıllıtsadan latyn qarpine, latynnan – kırıll jazýyna aýdarady jáne shet elderde turatyn qazaqtardy eskerip, tóte jazýdy da qostyq. ıAǵnı, konverterde úsh tańbalyq júıe men 9 operatsııa qoljetimdi.
Keıbir zııaly qaýym ókilderi qoljazbalar men mádenı muramyzǵa, halyqtyń saýatyna alańdaýshylyq bildirdi. Ótken ǵasyrda úsh ret álipbı aýysqanda da talaı ǵulamalarymyz shyqty ǵoı. Muqaǵalı Maqataev, Sherhan Murtaza, Ábdijámil Nurpeıisovter latyn qarpimen saýat ashyp, kırıllıtsamen jalǵastyrǵan. Al qazir HHІ ǵasyrda barlyq aqparat, emle-ereje qaltasyndaǵy telefonda qoljetimdi bolsa, adamdar qalaı saýatsyz bolady? Eger bir ýaqytta 100 baǵdarlamashy men konverterdi iske qossaq, Kúlteginnen bastap, Egemen Qazaqstannyń búgingi sanyna deıingi barlyq qoljazbany bir aptada aýdarýǵa bolady. Al 1000 mamandy jumyldyrsaq, bir kún de jetkilikti bolady. Abaı jolynyń 4 tomyn, 1600 betti aýdarýǵa 11 mınýt ketedi. ıAǵnı, burynǵydaı qoljazbany qolmen kóshirýdiń, qaıta terýdiń qajeti joq.
− Tarıhqa kóz júgirtsek, ótken ǵasyrdyń ózinde 3 ret álipbı aýystyrdyq. Tóte jazýdan latynǵa, odan kırıllıtsaǵa kóshtik. Salystyrmaly túrde, burynǵy álipbılerden qazirginiń aıyrmashylyǵy qandaı?
− Ádilbek Qaba: 1912 jyldan 1929 jylǵa deıin biz A. Baıtursynov jasaǵan tóte jazýdy qoldandyq. Bul jerde 24 árip boldy jáne 4 jińishke daýysty – Áá, Óó, Іi, Úú dybystarynyń tańbasy joq. Olar úndestik zańyna sáıkes, dáıekshe belgisimen ajyratylyp keldi. 1929 jyly Názir Tórequlov latyn álipbıin jasady, ol qazirgi jetildirgen álipbıge 17 tańbaǵa uqsaıdy. Al 1938 jyly Qudaıbergen Jubanov latyn jazýyn odan ári damytty, qazirgi jetildirilgen álipbı jobasyndaǵy 22 tańba uqsaıdy. ıAǵnı, biz aldyńǵy A. Baıtursynovtyń, Q. Jubanovtyń, N. Tórequlovtyń eńbegin attap ótip ketpeımiz, kerisinshe soǵan súıenemiz, óıtkeni olar – bizdiń tarıhymyz. Latyn jazýy biz úshin jańalyq bolmaýy kerek, sebebi 1928-1940 jyldary 12 jyl latyn álipbıin paıdalandyq.
1940 jyly kırıllıtsaǵa aýystyq, qazir oryssha taza sóıleımiz dep maqtanamyz ǵoı. Orys álipbıine ótip, solardyń orfografııalyq erejesimen oqyǵannan bizdiń sóıleý apparatymyz buzyldy. Qazaqtar buryn olaı sóılemegen. ıAǵnı, latyn álipbıine kóshý arqyly ózimizdiń burynǵy qundylyqtarymyzǵa, qaınar bastaýymyzǵa qaıta oralamyz. Rýhanı jańǵyrý aıasynda latynǵa kóshýdi usynýdyń da máni osynda jatyr.
− Qazaq tilindegi kóptegen termınder orys tilinen alynyp keldi. Jańa álipbı bekitilgen soń, termınderdiń birinshi túpnusqadan alynýy múmkin be?
− Erbol Tileshov: Bul bir sátte sheshiletin másele emes. Obektıvti sebeptermen biz eki tilde sóıleı alamyz. Tipti keı adamdar qazaq tilinde sóıleı almaıdy, tek oryssha biledi. Osyny eskere kele, jańa sózder ázirge orys tili arqyly enedi dep oılaımyn. Óıtkeni bul tilden bir kúnde bas tartyp kete almaımyz. Árıne, kez kelgen tildi bilgen jaqsy, til bilý – álemdi qosymsha tanýǵa kómektesedi. Onyń ústine kórshiles Reseımen ekonomıkalyq, mádenı, gýmanıtarlyq ıntegratsııalar bar. ıAǵnı, tildik yqpaldyń ázirge qalýy – saıasat emes, tarıhı shyndyq. Qazir jas býynymyz Anglııa, AQSh, Qytaı syndy túrli elderde bilim alyp júr. Árıne, birinshi túpnusqadan termın alǵan jaqsy, biraq ol úshin bilikti mamandar kerek. Bul jaı ǵana aǵylshyn nemese frantsýz tiliniń oqytýshysy emes, qos tildiń tildik grammatıkalyq júıesin túsinetin, termınge túsinik bere alatyn maman bolýy kerek. Sondyqtan, qazirgi ýaqytta orys tili aradaǵy dáneker til bolyp qala beredi.
