Jańa álemdik ahýal jaǵdaıynda óńirdegi múmkindikterdiń bári qarastyrylýy tıis
Álbette, pandemııa memleketter arasyndaǵy shekaralardy jaýyp qana qoıǵan joq, árbir eldiń ishki óndirisin qaıta qarap, birshama ózgerister engizýge de múmkindik qaldyrdy. Maska, medıtsınalyq qolǵap, antıseptık pen dezınfektsııa quraldary, sabyn sekildi qarapaıym zattan bastap, turǵyndar úshin birinshi kezekte qajetti dári-dármekke zárýlikti óz ishindegi óndiristi kúsheıtý arqyly sheshýge ıtermeledi. Birqatar elderde ınfektsııalyq aýrýhanalar jedel turǵyzyldy.
Buǵan deıin «jahandaný dáýirinde shekara mańyzdy emes» dep kelgen memleketter shetten keletin qarajattan ǵana emes, qoljetimdi taýarlar aǵysynan bastap, túrli-túrli tehnologııadan qaǵylyp qalǵandaı kúı keshti.
Týrızmge ǵana arqa súıeıtin elderdiń bıýdjeti oısyrady. Jahandaný osymen aıaqtalady ma, degen suraqty da qoıa bastaǵandar bar. Dese de, zaman osylaı tura bermek emes ekeni beseneden belgili.
Pandemııa qalaı bolǵanda da ýaqytsha qubylys, tipti eń qıyn jaǵdaı bolǵan kúnniń ózinde de adamdar uzaqqa sozylar bolsa, ondaı qubylysqa da beıimdelip ómir súre beredi. Endeshe pandemııadan keıingi kezeńderge búginnen bastap saýatty daıyndalý qajettigi aıqyn ańǵarylyp otyr.
Shekara demekshi Ortalyq Azııa óńiriniń de, Eýrazııa keńistiginiń de bolashaǵy – ıntegratsııa. Óńirdegi ıntegratsııalyq protsestersiz eshqandaı damý da, órkendeý de bolmaıtyny túsinikti. Bul turǵydan alǵanda irgedegi Qytaı men Reseı sekildi alpaýyt elderdiń arasyndaǵy baıtaq dalada Qazaqstannyń ornalasýy – teńizge shyǵa almaıtyn elimiz úshin belgili bir basymdyqtar, artyqshylyqtar bere alady.
Túptep kelgende Qazaqstan úshin ekonomıka turǵysynan kórshiles Qytaımen tyǵyz qarym-qatynas deńgeıin arttyra túsý bul kádimgi óz yrqymen bolyp jatqan qalypty jaǵdaı bolýy da tıis.
Bul jerde de eń birinshi kezekte Qytaıdyń «Bir beldeý – bir jol» atty uzaqmerzimdi strategııasyn aıtpaı ketýge bolmaıdy. Óıtkeni, Qytaıdyń álemdik masshtabpen oılastyrǵan aýqymdy strategııasy bizdiń óńir úshin ǵana emes, Eýropa úshin de qajetti, tipti muhıttyń arǵy bóligindegi elder úshin de mańyzdy.
Bul rette «Bir beldeý - bir jol» jahandyq baǵdarlamasynyń aýqymynda oǵan álemniń 130-dan astam memleketi, 30-ǵa tarta halyqaralyq uıymy qatysyp, jobanyń ózi Ortalyq Azııa, Eýropa jáne Afrıkanyń 60-tan astam elderin jańa kólik dálizderi arqyly baılanystyratynyn eskerý kerek.
Sondyqtan da mundaı múmkindikten tys qalýdy bylaı qoıyńyz, oǵan tıisinshe mán bermeýdiń ózi úlken qatelik bolmaq. Sol úshin de Qazaqstan bıligi de «Nurly jol» baǵdarlamasyn Qytaıdyń Jibek joly ekonomıkalyq beldeýimen túıistire otyryp, jańa ózara tıimdi qarym-qatynastar ornatýdy maqsat etken bolatyn.
Al qazirgi ahýalǵa kelsek, Qazaqstan tarapy da koronavırýs pandemııasyna baılanysty «Bir beldeý – bir jol» baǵdarlamasynyń qalaı ózgeretinin de úlken qyzyǵýshylyqpen qadaǵalap otyr dep oılaımyn.
Óıtkeni, ekonomıka men barys-kelisti irkiltken jahandyq pandemııa «Bir beldeý – bir jol» tujyrymyna da áser etip, onyń júzege asýyna óz túzetýlerin engizip jatyr. Biraq jahandyq megajobanyń ózi bir jaǵynan alyp qaraǵanda pandemııaǵa qarsy kúresýge bolatyn ekonomıkalyq tetik retinde de ózin ornyqty kórsetýge tyrysqany baıqalady.
Resmı málimetke qaraǵanda, «Bir beldeý – bir jol» bastamasy aıasyndaǵy jobalardyń shamamen 60% belgili bir deńgeıde COVID-19 pandemııasynyń kesirinen japa shekken. Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstrligi Halyqaralyq ekonomıka departamentiniń basshysy Van Sıaolýnnyń aıtýynsha, pandemııa «Bir beldeý-bir jol» aıasyndaǵy jobalardyń 20%-na aıtarlyqtaı nuqsan keltirse, al jobalardyń 40%-na belgili bir deńgeıde áser etken, qalǵan 40%-y kestege sáıkes qalypty jumysyn júzege asyp jatyr.
Deı turǵanymen, Qytaı tarapy uzaqmerzimdi transshekaralyq jobalarǵa qyzyǵýshylyq tanyta beretinin, bul baǵyttaǵy jumystardy odan ári ilgeriletýge nıetti ekenin tanytyp keledi.
«Statıstıkalyq málimetterge qaraǵanda, bıylǵy jyldyń birinshi toqsanynda Qytaıdyń «Bir beldeý – bir jol» bastamasyna qatysýshy elderdiń ekonomıkasyna ınvestıtsııasy 11,7% ósse, taýar aınalysy 3,2% artqan», - deıdi Van Sıaolýn.
Taǵy bir derekter boıynsha «Qytaı-Eýropa» reısteri men temirjol arqyly turaqty júk tasymaly baǵyttaryndaǵy júk aınalymy 2020 jyldyń 4 aıynda 24 paıyzǵa artyp, byltyrǵy jylmen salystyrǵanda 27% ósken. Mundaı derekter «Bir beldeý – bir jol» bastamasynyń ómirsheńdigine dálel bola alady.
Áıtse de, Qytaı epıdemııa aıasynda «Bir beldeý – bir jol» jobasy boıynsha yntymaqtastyq dınamıkasyn qalaı qalpyna keltirmek?
Bul suraqqa QHR Memlekettik keńes múshesi, Syrtqy ister mınıstri Van I bylaı dep jaýap bergen eken:
«Árıne, epıdemııa «Bir beldeý - bir jol» aıasyndaǵy yntymaqtastyqqa shyn máninde birshama áser etedi, alaıda jaǵymsyz áserdiń bári tek ýaqytsha ári ishinara sıpatqa ıe. «Bir beldeý - bir jol» aıasyndaǵy yntymaqtastyq uzaqmerzimdi perspektıvada pandemııanyń synaǵyna tótep berip qana qoımaı, burynǵydan da ornyqty, qýatty ári bolashaǵy myǵym bola túsedi».
Onyń aıtýynsha, Qytaı tarapynan bastama kóterilgennen bergi 7 jyl ishinde 138 memleketpen «Bir beldeý - bir jol» aıasyndaǵy yntymaqtastyq týraly qujattarǵa qol qoıylyp, 2000-nan astam birlesken jobalar qurylǵan, júzdegen myń jumys oryndary ashylǵan.
Budan bólek, osy jeti jyl ishinde Qytaı men «Bir beldeý – bir jol» boıyndaǵy memleketter arasyndaǵy taýar aınalymy 7,8 trln AQSh dollaryn qurasa, Qytaıdyń osy elderge salǵan ınvestıtsııasy 110 mlrd AQSh dollarynan asypty.
Sonymen qatar, Qytaı tarapy koronavırýs pandemııasy kezeńinde álemdik kún tártibine shyqqan qoǵamnyń densaýlyǵyn saqtaý boıynsha yntymaqtastyq máselesine de eleýli túrde qyzyǵýshylyqtar artqanyn atap ótedi.
«Qytaı tarapy «Bir beldeý – bir jol» boıyndaǵy barlyq áriptesterimen birlese otyryp, «Densaýlyq saqtaý Jibek joly» jobasyn qurýǵa daıyn. Bul rette barlyq elder halyqtarynyń densaýlyǵy men qaýipsizdigin qamtamasyz etýge basa nazar aýdara otyryp, joǵary deńgeıde «Bir beldeý - bir jol» vıdeokonferentsııasyn ótkizýge de bolady. Sondaı-aq, «Tsıfrly Jibek joly» jobasyn qalyptastyrýǵa da kóbirek kóńil bólinse, bul jahandyq ekonomıkanyń qalpyna kelýine qosymsha serpin berip, ulttyq ekonomıkanyń taǵy bir ósim núktesine aınalar edi. Jalpy, Qytaı «Bir beldeý – bir jol» jobasyn ilgeriletýge aldaǵy ýaqyttarda da basymdyq retinde qaraı beredi. Biz birlese talqylaý, birlese júzege asyrý jáne birlese paıdalaný prıntspterin basshylyqta ustap, ashyq, taza jáne jemqorlyqqa jol bermeıtindeı qadamdarmen halyqtyń ıgiligi úshin joǵary standartty ári ornyqty damý maqsattaryn júzege asyratyn bolamyz. Osylaısha, «Bir beldeý – bir jol» jobasy damýǵa, yntymaqtastyq pen salaýattylyqqa jetkizedi dep senemiz», - deıdi Van I.
Baıqaǵanymyzdaı, kórshiles Qytaı «Bir beldeý – bir jol» jobasynyń qarqynyn údetpese, ony aqsatýǵa esh sebep qaldyrmaı otyr. Buǵan Qytaıdyń áleýeti de, múmkindigi de tolyq jetedi. Al Qazaqstan úshin osy múmkindikti qalaı paıdalanǵan lázim? Jalpy bul joba biz úshin nesimen qyzyq?
Álbette osydan 7 jyl buryn bastamanyń Qazaqstanda jarııalanýynyń ózi osy jobaǵa degen bizdiń elimizdiń mańyzyn bildirse kerek. Naqtyraq aıtqanda, 2013 jyly Qazaqstanda Qytaı kóshbasshysy Sı Tszınpın «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» ıdeıasyn Nur-Sultan qalasynda (sol kezdegi Astanada), «Nazarbaev Ýnıversıtetinde» alǵash ret aıtty. Bul bir jaǵynan «Bir beldeý - bir jol» jobasyn iske asyrýda Qazaqstannyń Qytaı úshin Eýrazııa keńistigindegi senimdi áriptesi bolatynyn ańǵartqan edi.
Jalpy, Qazaqstan ǵana emes, Ortalyq Azııa óńiri de jańa turpatta damýǵa úlken múmkindikterdiń bolǵanyn qalaıdy. Sondyqtan birlese damý arqyly turaqtylyq, ıntegratsııa arqyly kez-kelgen qıyndyqty eńserý óńir memleketterine qajet qadam, ekonomıkalyq múddege saı keletin baǵyt.
Tsıfrlyq transformatsııada, ekonomıkany tsıfrlandyrýda Qazaqstannyń alyp kórshisiniń álemde mańyzdy ról atqaratyny belgili. Osy saladaǵy jedel evolıýtsııanyń básekege qabilettilikti arttyratynyn eskersek, biz bundaı múmkindikten nege utylýymyz kerek?
Statıtıstıka komıtetiniń málimetine súıensek, 2019 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy saýda aınalymy 14,5 mlrd AQSh dollaryn quraǵan. Bul tsıfr búgin quldyrasa da, erteń ósedi. Óıtkeni, Qazaqstan úshin Qytaı naryǵy - qashanda úlken múmkindik.
Búgingideı halyq densaýlyǵy birinshi orynǵa kóterilip otyrǵan kezeńde Qazaqstan óziniń ekologııalyq taza ónimder shyǵarý qýatyna basymdyq bergeni abzal. Alysqa barmaı-aq, Qytaıdyń ózi Qazaqstannyń ekologııalyq taza ónimine qashanda qyzyǵatyny saralansa, sonyń ózi zor múmkindikke aınalmaı ma?!
Bıylǵy koronavırýs pandemııasy kezinde Qazaqstanda óndirilgen bıe súti men túıeniń shubaty untaq kúıinde Qytaıǵa eksporttalyp, onyń suranysqa ıe bola bastaǵanyn estidik. Osy sekildi baǵytty keńeıtýge kúsh salynsa ıgi.
Bıylǵy qyrkúıektiń 2-sindegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Úkimetke jańa álemdik ahýalǵa qaraı ınvestıtsııa tartý men qazaqstandyq taýarlardy eksportqa shyǵarýdy basymdyq retinde qarasyn dedi.
Endeshe, el ıgiligi úshin, sonyń ishinde ekonomıka men ekologııanyń densaýlyq saqtaýdan bastap, tsıfrlandyrýǵa deıingi múmkindikteriniń bárin «Bir beldeý – bir jol» sekildi alyp jobalarmen ushtastyra qarastyrýǵa umtylǵany durysyraq bolar ma edi.
