Jan qınalmaı, jaqsy drama jazylmaıdy

ASTANA. Sáýirdiń 27-si. QazAqparat /Nurlan Nurahmetuly/ - Biz belgili jazýshy, keıingi jyldar bederinde dramalyq týyndylarymen erekshe kózge túsip, baspasóz betterinde jaqsy pikirler aıtylyp júrgen Joltaı Álmashulymen búgingi dramatýrgııa, rejısser hám teatr týraly suhbattasqan edik.

- Joltaı Әlmashұly, sizge dramatýrg retinde birdi-ekili sұraқ қoısam dep edim. - Әdebı ortada «jas» sanalyp, onyң үstine kөp atalmaı, eleýsiz өmir sүrip jatқan қalamgerlerdiң birinen sanaımyn өzimdi. Dramatýrgııa týraly saýaldy tәjirıbesi mol, el tanyғan dara daryn, қarymdy dramatýrg aғalarymyzғa қoıғanyң jөn-aқ bolar. - Sizdi jas deıtin 60-70 jastaғy aldyңғy tolқyn aғalar shyғar. Әıtpese biz үshin orta býyn өkilisiz. Eki roman, elýden asa әңgime jazyp, alýan taқyryptaғy on shaқty pesany dүnıege әkelgen қalamgerdi eleýsiz desek, ol da shyndyққa janasa қoımas. Tym eleýsizbin deýiңizben kelise almas edim. Bұdan biraz ýaқyt bұryn Ystyқkөl jaғasynda өtken Ortaazııalyқ teatr festıvaline қatysyp, bir pesaңyzғa sertıfıkat aldyңyz. Onyң ber jaғynda, 2006 jyly maýsymda Astana kүni қarsaңynda қala metsenattarynyң tәýelsiz syılyғynyң «dramatýrgııa» atalymy boıynsha arnaýly jүldesin enshilepsiz. Bizdiңshe, bұl az tabys emes. - Metsenattardyң tәýelsiz syılyғy «Keremet» dep atalady. Tұңғysh ret ұıymdastyrylғan eken. Әdebıet salasy boıynsha proza, poezııa jәne dramatýrgııaғa jeke-jeke jүldeler berildi. Өzgesin aıtpaғanda, meniң «Bәıterek basyndaғy kezdesý» degen psıhologııalyқ dramam 2005 jyly Astanada sahnalandy. Sony eskergen bolar. Al, Ystyқkөl festıvaline arnaıy shaқyrtý alsam da, jұmys yңғaıymen bara alғan joқpyn. Қazaқstandyқ delegatsııa eki pesamdy қatystyrýғa alyp ketken edi (oryssha aýdarmasyn), sonyң ishinde «Bala beıneli baқa» degen psıhologııalyқ dramaғa sertıfıkat bұıyrypty. Endi ol shyғarma Қyrғyzstan, Tәjikstan, Өzbekstan teatrlarynyң sahnalarynda қoıylatyn bolar degen үmittemin. - Dramatýrgııa salasynda қol jetkizgen osy jetistikterdiң өzi-aқ kөңil қýantarlyқtaı emes pe? - Ұstazymyz, satıra sardary Temirbek Қojakeev aıtқandaı, «Bolmaı jatyp Belınskıımin, tyndyrmaı jatyp Tolstoımyn» deý қalamger үshin asқaқtyқ, tipti ұıat ta. Aldymyzda dramatýrgııanyң da, onyң teorııasynyң da maıyn ishken nebir maıtalman aғalar tұrғanda, kөsile sөıleı bergenimiz қalaı bolar eken dep keı-keıde sұhbat berýden қashқaқtaıtyn әdetim bar. - Siz Maғjan aқyn týraly «Abaқty-ғұmyr» degen tarıhı-poetıkalyқ drama jazdyңyz. Ol Tүrkistan teatrynda sahnalandy. Biz ony 2006 jylғy sәýir aıynda Tүrkistan teatrynyң Astana қalasyna tұңғysh ret gastroldik saparmen kelgen kezinde tamashaladyқ. - Bұl dramada Maғjan aқyn өmiriniң bir ғana sәtin, bir ғana үzigin tilge tıek ettim. Jalpy, osy jerde aıta keteıin, men қazaқ қalamgerlerinen Maғjan men Әýezovti kөbirek қaýzap, zerttedim. Sodan da bolar, osy eki әdebıet jұldyzy týraly eki pesa arnadym. Biri ? «Abaқty-ғұmyr», ekinshisi ? «Dos - jүrek dos»... Alғashқysy ? sahnaғa shyқty, soңғysy - әzirlik үstinde. - Aқıyқ aқyn өmiriniң orta jolda үzilýine kim kinәli? Қoғam ba, әlde, adam ba? - Arқaly aқyn týraly osy pesany jazbas bұryn oғan үlken daıyndyқ jasadym. Birneshe ғylymı-zertteý maқalasyn jazyp, kitaptar men eңbekter oқydym. Sosyn ғana baryp «jazýғa bolmaıtyndaı kүı» keshken soң, aқyn өmiriniң soңғy sәtterinde bastan keshken kөңil-kүıin, jan tolғanysyn dramalyқ shyғarmaғa aınaldyrýғa құlshyna kiristim. - Pesada keıipkerler tym az sııaқty. - Dramalyқ shyғarmanyң jaқsy, sәtti bolýy үshin keıipkerlerdiң kөp bolýy shart emes. Maғjan өmiriniң eleýli belesterin, shyғarmashylyқ jetistigin somdaýda nebәri үsh keıipker alyndy. Қoıylymdaғy negizgi keıipkerler - Maғjan Jұmabaev, Sұltanbek Қojanov, Nәzir Tөreқұlov. Al қosymsha - Aқ eles, Қara eles beıneleri arқyly «Abaқty-ғұmyr» dramasynyң kөtergen jүgi, alғa қoıғan maқsaty ? bәri de kompozıtsııalyқ jınaқylyққa қyzmet etedi. Meniңshe, artyқ detal, kөp sөzdilik ? dramany bosaңsytady. - Sөıtip, «Abaқty-ғұmyr» sәtti sahnalandy ғoı. - Iә, Maғjan aқyn ? sahnada. Tүrkistan, Shymkent, Қyzylorda, Almaty, Astana, Қaraғandy jәne basқa қalalardyң jұrtshylyғy kүlli tүrki dүnıesiniң shashasyna shaң jýytpas shaıyry, ұltymyzdyң lırık aқyny Maғjanmen soңғy үsh-tөrt jylda sahna arқyly қaıta tabysý baқytyna ıe boldy. Bұl pesany Tүrkııa teatrlary da қyzyғýshylyқ baıқatyp otyr. Jaқynda rұқsat sұrady. - Өtken ғasyrdyң 37-jyldar oıranyn zerdelep, sol salada birshama eңbek etkeniңizdi bilemiz. Қazaқtyң kemeңger ұldary M. Jұmabaev, N. Tөreқұlov, S. Қojanov, t.b. jaryққa shyғardyңyz. Degenmen, olardyң kөrkem mұralaryn zerttep-zerdeleý bir basқa da, al dramaғa aınaldyrý ekiniң biriniң қolynan kele bermesi anyқ. - Әrıne, zertteý kitaptarmen shektelýge bolar edi. Biraқ, өziң de tarıhtan jaқsy bilesiң, 1937-38 jylғy zobalaң ? bizdiң ұlt үshin eң aýyr, eң zor қaıғy әkelgen, ұlt janyna өshpesteı jara salғan jyldar. Ony aıtyp taýysý esh mүmkin emes. Kөp oılana kele, tәýekelge bel býyp, әýeli Maғjandy drama tilimen sөıletip kөrdim. Birshama sәtti bolғan sııaқty. Sosyn, Nәzir Tөreқұlovtyң dıplomatııalyқ қyzmetindegi bir sәtin қaғazғa tүsirdim. Ol «Sana derti» dep ataldy. Bir aıta ketetin jaıt ? bұny da sol Tүrkistan teatry ұnatty, attaı қalap aldy. Bұl drama-elegııa 2006 jylғy kүzde Tүrkistanda Қazaқstan Respýblıkasynyң halyқ әrtisi, «Tarlan» tәýelsiz syılyғynyң laýreaty, kөrnekti rejısser, marқұm Raıymbek Seıtmettiң aғamyzdyң rejısserligimen sahnalandy. Bir sөzben aıtқanda, atalғan қoıylymda alashtyң ardaқtylaryn baýdaı қyrқyp tүsirgen stalındik zұlmattyң қandy sheңgeline tүsken Nәzir Tөreқұlovtyң shyrғalaң taғdyry, өlim men өmir toғysyndaғy sezim ıirimderin meılinshe nanymdy berýge tyrystym. Sosyn belgili memleket қaıratkeri, 37-jyl құrbany Sadyқbek Saparbekov pen Sәken Seıfýllın arasyndaғy shynaıy dostyққa құrylғan «Frýstraktsııa» degen drama-rekvıem dүnıege keldi. Bұdan soң Syr boıyndaғy kәmpeske, һәm repressııa soıқany týraly «Sүıý serti» degen tarıhı drama jazyldy. Basty keıipkeri palýan jigit - Қaldan. Kezinde Қajymұқannyң batasyn alғan alyp kүsh ıesi. Ol da repressııa құrbany (Bұl ? «Kүlki men kөz jasy» degen roman-dılogııamnyң izimen jazyldy). Endi baıқap қarasam ? osy tөrt drama (aқyn, dıplomat, қaıratker, palýan) bir үlken taқyrypty, zұlmat jyldardyң kartınasyn kөrsetedi. - Bүgingi қazaқ teatrlarynyң hal-ahýaly қandaı deңgeıde dep oılaısyz? - Respýblıka teatrlarynyң repertýarlary әrkelki. Bәrine birdeı tәýir pesa jete bermeıtini baıқalady. Belgili dramatýrgter aқysyz jazғysy kelmeıdi. Osy mәsele jaıly dabyl қaққan rejısserler de bar. Sosyn jergilikti «jazғyshtar» kөbeıip bara jatyr. Mұndaıda, әrıne, sapa tөmendeıdi. Mұny teatr zertteýshileri әli aıta jatyr. Men teatrtanýshy emespin ғoı. - Bүgingi dramatýrgııaғa kөңiliңiz tola ma? - Tolady nemese bәri keremet desem, өtirik sөılegenim bolar. Tolmaıdy desem, aýzymdy құr shөppen sүrtkendeı bolғanym. Basy sonaý Maılın, Әýezov, Mүsirepov, Ahtanov, Mұhamedjanovtardan bastalatyn ұlttyқ dramatýrgııa osy kүni tұralap қaldy desek, ol өtirik. Mysaly, Ә. Tarazı, Қ. Ysқaқ, D. Isabekov, N. Orazalın, T. Nұrmaғambetov, I. Orazbaev, I. Saparbaev, S. Balғabaevtar drama jүgin edәýir kөterip kele jatқan қalamgerler. Olardyң birқatarynyң pesalary Қazaқstannan asyp, alys-jaқyn shetelderde қoıyla bastaғanyn aıtý lәzim. Mysaly, D. Isabekovtyң pesasy Sankt-Peterbýrgte, S. Balғabaevtyң pesasy ? Қyrғyzstanda sahnalandy. Jalpy aıtқanda ? bүgingi dramanyң negizgi ұstanғan baғyty ұlt rýhyn kөterý, ұlt құndylyқtaryn barynsha әýeletý bolyp jatsa, nұr үstine nұr. Meniң tүsingenim: jan қınalmaı, jaқsy drama jazylmaıdy. - Dramatýrgııa salasynda қalam terbep jүrgen jastar týraly aıtsaңyz? - Dramatýrgııaғa keıingi tolқynnyң kelýi sırek құbylysқa aınaldy. Қazirgi kezde jemisti eңbek etip jүrgen jastar arasynda men biletinderden: S.Asylbekov, E. Amanshaev, R. Otarbaev, R. Mұқanova. Biraқ bұlardyң aldy elýden asyp, soңy қyryққa jaқyndaғandar. - Қalamgerler dramatýrgııaғa nege az barady? Onyң syry nede? - Өzim de bұl jaıly ylғı oılap jүremin. Bәlkim, өte қıyn, rahatynan azaby kөp, kүrdeli janr bolғandyғynan shyғar... - Sonda deımin-aý, drama jazý povest, roman jazғannan da қıyn bolғany ma? - Solaı deýge negiz bar. Drama - өte aýyr da қaltarysy kөp қıyn janr. Taқyrypty tereңirek қazyp, kөrermendi tez, birden baýrap, өziңe tartyp, onyң әsirese kөңil kiltin dөp basa bilmeseң, esil eңbegiңniң bos ketkeni deı beriңiz. Jazғanyң drama emes, dүbara bolyp shyғady. - Basқa қandaı dramaңyz sahnalandy? - Қyzylorda oblystyқ sazdy drama teatry «Sүıý serti» atty tarıhı-psıhologııalyқ dramamdy sahnalady. 2005 jyly Astanadaғy Қ. Қýanyshbaev atyndaғy қazaқ sazdy-drama teatry «Bәıterek basyndaғy kezdesýdi» (psıhologııalyқ drama) қoıdy. - «Bәıterek basyndaғy kezdesý» - tapsyryspen jazylғan dүnıe emes pe? - Tapsyryspen jazý degen sөzdi eki tүrli tүsinýge bolady. Biri - әıteýir қoıylady ғoı dep kүldibadam dүnıe týdyrý, ekinshisi ? қoғam қajet etken taқyrypty tүpkilikti қaýzap, el kөretin tәýir dүnıe jazý. Men bұl pesany tek Astana týraly shyғarma dep eseptemeımin. Mұnda taғy da adam taғdyry bar. Aıtalyқ, osyndaғy Isataı men Dabyr ? sonaý 1937 jyldary dos bolғan jigitter, keıin taғdyr tәlkegimen bir-birinen kөz jazyp қalғan. Keıinnen ekeýi de jastary toқsanғa jetkende Astanada, «Bәıterek» basynda nemerelerimen serýendep jүrip, kezdeısoқ kezdesip қalady. Ekeýin tabystyrғan ? ýaқyt, taғdyr. Isataı ? «halyқ jaýy» bolyp ұstalyp ketip, keıin aқtalyp, elge oralғan adam. Dabyr ? saıasattyң soıylyn soққan solқyldaқ minezdi adam. Mine, osy kezdesý үstinde ekeýi bүkil қoғam syrқatyna baғa beredi. Әýeli aşy bastalғan әңgime aıaғynda jaımashýaқtanyp, bүgingi tәýelsiz elimiz týraly jyly әңgimege ұlasady. - Sizdi әdebı orta kүni keshege deıin jazýshy һәm ғalym retinde tanyp keldi. Jazýshy deıtini ? roman, әңgimeler jazdyңyz, ғalym deıtini ? Maғjannyң, Әýezovtiң, Nәzir Tөreқұlovtyң shyғarmashylyғyn zerttediңiz. Endi dramatýrgııaғa bet bұrýyңyzdyң sebebin bilýge bola ma? - Syrt қaraғanda, meni az biletin kisige solaı kөrinetin shyғar. Teginde, men drama jazýmen stýdent kezimnen aınalysқanmyn. Biraқ, ol kezde қaғaz betine tүsken bir-eki pesam dostarymnyң synynan өtpeı қaldy. Jastyқ pa, joқ әlde týrashyldyқ pa, bilmeımin, sol dramalardy қaıta қarap shyғyp, jetildirýdiң ornyna, shalt қımyldap, jyrtyp tastaғan edim. Ashýғa erik berip, «endi drama jazbaımyn» degenim esimde. Sөıtip, shynymen-aқ jıyrma jyl bұl salaғa bet bұrmappyn. Soңғy jyldary tәýekelge bel býyp, қolғa қalam aldym. Alғashқy pesalaryma jazýshy-dramatýrg һәm synshy aғalarym T. Әbdikov, Mұrat Әýezov, D. Isabekov, A. Smaıyl, Ә. Syғaılar oң baғa berdi. Әrıne, kemshilikterin de kөrsetti. Sosyn marқұm R. Seıtmet jәne H. Temirov, J. Hadjıev, O. Sәrsenbek, t.b. rejısser aғalar oқyp, sahnalaýғa bolady degen pikirlerin aıtty. Meni osy sөzder қanattandyrdy. - Jaқsy dramalyқ shyғarmalar dүnıege kөptep kelý үshin қandaı ұsynys bildirer ediңiz? - Jyl saıyn dramalyқ shyғarmalar baıқaýyn tұraқty tүrde өtkizip tұrý kerek. Shyғarmalardy talқylaý kezinde adal baғalaý қajet, shyn pikir bildirý kerek. Әsirese, dramatýrg pen rejısser arasynda tyғyz shyғarmashylyқ baılanys ornamaı, is bәribir alғa jүrmeıdi. Өner үshin ol asa қajet. Sosyn, әrıne, pesaғa tөlenetin қalamaқyny da sheshetin ýaқyt jetti. Eңbektiң қandaı tүri de aқysyz қalmaýy tıis. Eң bastysy ?shyғarmalardy taldaıtyn arnaıy komıssııa құrylmaı bolmaıdy. Sonda ғana san emes, sapa artady. - Baıқaý degennen shyғady, Ystyқkөl festıvaline қatysқan dramaңyz týraly bir-eki aýyz sөz aıta ketpeısiz be? - Ol өzi қysқa ғana dүnıe. Bas-aıaғy 24 bet. «Bala beıneli baқa» dep atalady. Aýrýhanaғa tүsken eki kelinshektiң jan syry. Іshki oı-sezimi arpalysy... Adam janynyң keı-keıde өziңe baғyna bermeıtin құpııasy týraly әpsana. - «Tiri jan» degen pesaңyz respýblıkalyқ jabyқ bәıgede jүlde alғanyn bilemiz, onyң taғdyry ne boldy? - Ol - өzimde. Taқyryby ? shetelge bala satý. Mine, osy tөңirektegi tragedııa. Ony sahnalaımyn degen teatr bolsa, shyғarmamdy ұsynýғa әzirmin. - Taғy da pesa jazasyz ba? - Jospar kөp, alaıda ýaқyt tapshy. Men memlekettik қyzmettegi adammyn. Onyң өz jaýapkershiligi bar. Өziңdi-өziң keңse jұmysyna kөndirýiң kerek. Keıde, jasyratyny joқ, қyzmet әýresimen қalamger ekeniңdi ұmytasyң. - Қalamgerlik erkindiktiң eң basty sharty ne dep oılaısyz? Ol қarjyғa ғana tәýeldi me? - Қarjy jaғy sheshilse boldy, қalamger erkindik aldy deý қate pikir. Jazýshy һәm dramatýrg eң aldymen өz jazғanynyң shyn baғasyn alýy қajet. Dүnıege kelgen әrbir talantty týyndy ? ұlttyқ қazyna degen ұғym қalyptastyrmaı bolmaıdy. Eң basty shart, meniңshe, osy. Mine, sodan keıin baryp, қalamgerge қanat bitedi. Өziniң ne үshin jan қınap jүrgenin tүsinedi. Ekinshi shart ? jaryқ kөrgen jaқsy kitap memleket tarapynan қamқorlyққa alynyp, elge meılinshe molynan taratylýy tıis. Tıisinshe nasıhattalýy қajet. Dramalyқ shyғarma sahnalanyp, el nazaryna ұsynylsa құba-құp. Gastroldik saparmen el-eldi aralasa, el jүregine jetedi. Sosynғy shart - қalamgerdiң jeke basynyң қoғamdaғy roli, abyroıy, bedeli, halyққa қyzmeti jan-jaқty aıtylyp otyrғany abzal. - Dramalyқ shyғarmalaryңyz jınaқtalғan kitap shyқty dep estidik? - Өtken jyly mınıstrlik jospary boıynsha «Өlke» baspasynan «Tiri jan» degen pesalar jınaғym jaryқ kөrdi. Estip-bilgen teatr mamandary қyzyғýshylyқ tanytyp otyr. - Әңgimeңizge rahmet!