Jámılá Sadyqova - Temeki qorabyndaǵy qorqynyshty sýretterdiń áseri bar

ASTANA. QazAqparat - Temeki qorabyndaǵy qorqynyshty sýretterdiń áseri bar, dep málimdedi «Temeki tútininen azat Qazaqstan úshin» ulttyq koalıtsııa­synyń basshysy Jámılá Sadyqova. Bul týraly «Aıqyn» gazeti jazady.

Osydan eki aı buryn temekige qarsy kúres uıymdary 2017 jyldyń kúzinde temeki qorap­tarynda úreı týǵyzatyn jańa 12 sýrettiń paıda bolatynyn aıtqan edi.

Alaıda bul eskızder­diń temeki qumarlarǵa áser etetindigine kúmánmen qaraǵandar da tabyldy. Qazirgi júrgizilip jatqan temekige qarsy kúres sharalary tıimsiz ekendigi de aıtylyp júr. Buǵan qatysty «Temeki tútininen azat Qazaqstan úshin» ulttyq Koalıtsııa­sy ne deıdi? Soǵan oraı uıym basshysy Jámılá Sadyqovany áńgimege tartqan edik.

- Statıstıkaǵa keleıikshi, bú­gingi tańda temekige áýes jandar qansha paıyzǵa azaıdy? 
- Temekige táýeldi bolyp qal­ǵan adamdar úshin temekini birden tastap, minez-qulyqty ózgertý óte qıyn keledi. Salamatty ómir saltyn qalyptastyrý prob­le­ma­lary ulttyq ortalyǵynyń máli­meti boıynsha 2011 jyldan bas­tap, bes jyl ishinde temeki shege­tinder 6 paıyzǵa azaıdy. Saýal­nama 15 jastan asqan turǵyndar arasynda júrgizildi. Jasóspi­rimderge keletin bolsaq, zertteý 13 - 15 jas aralyǵyndaǵylar arasynda uıymdastyryldy. Bul óte jaqsy nátıje bolyp esep­teledi. Birinshiden, elimizdegi du­rys saıasattyń arqasy dep oı­laı­myn. ıAǵnı, bizde 2009 jyldan beri qoǵamdyq oryndarda teme­ki shegýge tyıym salynǵan, sol qazir jurtshylyq arasynda qa­lypqa aınaldy. Ekinshiden, bir qorap temeki baǵasynyń ósýi áser etti. Ol 2014 jyly 200 paıyzǵa qymbattaǵan bolatyn. Úshin­shi­den, 2013 jyly kúshine engen te­mekiniń zııany týraly grafı­ka­lyq eskertýlerdiń engizilýiniń paı­dasy mol. Sondaı-aq 2014 jyldan bastap, Qazaqstanda úreı týǵyzatyn sýretter engizile bastaǵaly temeki óndirisi 25 pa­ı­yz­ǵa tómendedi. Óıtkeni naryqta temeki ónimderine degen suranys tómendedi, temekini az tutynatyn boldy. Buǵan grafıkalyq esker­týlerdiń, ıaǵnı qorqynyshty sý­retterdiń de paıdasy tıdi dep oı­laımyn. Sonymen qatar te­­-meki shegý sán emestigi jóninde qalyptasqan jalpyálemdik trend bar. Sondyqtan temeki she­getinder arasynda jastardyń qatary azaıýda jáne shylymqu­mar jandardyń ózi temeki shegý­den bas tarta bastady.
- Keıde osy keskindeme es­ker­týlerdiń shylymqumarlarǵa áser etetindigine kúmánmen qaraıtyndar joq emes. Shynymen, sizdiń oıy­ńyz­sha, solardan paıda bar ma? Sol sýretterden keıin shylymdy tastaǵandar bar ma? Onyń adamǵa áser etetinin qalaı anyqtaısyz­dar? 
- Buǵan temeki kompanııalary qarjylandyrǵan qarsy pikir bildirýshiler (opponent) ǵana kú­mándanýy múmkin. Temeki óndi­ri­sine úńiletin bolsaq, keskindeme eskertýlerdiń áser etýi kúmán týdyrmaıdy. Óıtkeni temeki ın­dýstrııasynyń ózi temeki óndirisi eki jyl ishinde 25 paıyzǵa tómen­degenin kórsetip otyr. Bul - kór­setkishtiń aıtarlyqtaı ózgerge­-nin baıqatady. Árıne, bul bir­neshe faktordyń áserinen boldy, oǵan qorqynyshty sýretterdiń de ózindik róli bar. Sodan da temekini tastaǵandar bar ekenine senemin. Oǵan qazir bizdiń qol jetkizip otyr­ǵan nátıje sebep. Zertteýler taılyqtardyń ádisi boıynsha ótkiziledi. Óıtkeni «qorqynyshty sýretterdi» Taılandtan aldyq. Adamdy úreılendiretin sýret­terdi jabystyrǵannan keıin shylym tartatyndardyń 4 pa­ı­yzy ýly zatty tastaıdy, bul qa­tarǵa, negizinen, endi ǵana áýeste­nip júrgen jasóspirimder ja­ta­dy. Olar sýretten temeki shegýdiń arty qandaı jaǵdaılarǵa alyp keletinin kórgende, sol kúıi eks­perıment jasaýdy qoıyp, shy­lymǵa jýymaıdy. Jalpy, úsh jyl ishinde shylymqumarlar­dyń 20 paıyzy birtindep temekini qoıa bastaıdy. Úsh jyldan keıin qo­rap syrtyndaǵy sýretterdi bas­qasyna aýystyrý kerek bolady. Al zertteýdi Salamatty ómir saltyn qalyptastyrý ulttyq or­talyǵy (SÓSQUO) uıymdasty­rady. Zertteý tek Almaty boı­ynsha oqýshylar arasynda ót­kiziledi. Sondaǵy qorytyndy boı­yn­sha oqýshylardyń 82 paıyzdan astamy temeki qorabyndaǵy gra­fıkalyq eskertpeler óte qorqy­nyshty jáne tıimdi dep esepteıdi. Negizi, faktorlyq saraptama ja­saǵan durys, biraq ol qymbatqa shyǵady, oǵan qanshama top qa­tystyrylýy kerek, al mundaı zertteýge elimizde qarjy joq. Sondaı-aq temekimen kúres sha­ra­larynyń paıdasyn satylym naryǵynyń tómendegenine, saýal­nama nátıjelerine qarap anyqtaımyz. Taǵy da aıtamyn, muny Koalıtsııa emes, SÓSQUO ótkizedi. 
- 2017 jyldyń qarasha aıynan bastap Keden odaǵyndaǵy elderde temeki qorabynda jańa eskızder paıda bolmaq. Qorap syrtyndaǵy sýretterdiń barlyǵy birdeı ózgere me? 
- Jańadan 12 sýret salynady. Bul týraly saıtymyzda da aq­pa­rattar bar. Eski jıyntyqtan qa­la­tyny - belsizdikke qatysty sý­ret, munda er adamnyń bul­shyqetti denesi beınelengen. Qal­ǵandarynyń bári aýystyryldy. Bul úreı týǵyzatyn sýretter Qa­zaqstanda ǵana emes, Keden odaǵy elderi - Armenııa, Belarýsııa, Reseı, Qyrǵyzstandaǵy temeki shegetinderge de áser etedi dep oılaı­myz. Shyny kerek, temeki ındýstrııasy buǵan barynsha ke­dergi jasady, demek, bul qolǵa alynyp jatqan jumystardyń 
zaıa emestigin, temeki ónimderin tu­tynatyndardyń qatary kemi­genin, temekige endi áýestenýshi­lerge jaǵymsyz oı qalyptasty­ratynyn kórsetedi.
- Ózińiz bilesiz, jaqynda qo­ǵamdyq uıymdar ókilderi temeki­men kúres júrgizýshiler, ıaǵnı siz­derdiń jumystaryńyzdy tıimsiz, memleketten bólingen aqshany bos­qa shashý dep baǵalady. Olar­dyń sózine qaraǵanda, temekige qarsy kúres baǵdarlamalary se­nimsizdik týdyrady jáne nysana­-ly túrde iske asyp otyrǵan nárse ǵana eken. Buǵan ne deısiz? 
- Birinshiden, bul qoǵamdyq uıymdar, meniń bileýimshe, jańa­dan ashylǵan. Bar bolǵany - bir kúndik uıymdar. Meniń jolymda, mundaılardyń birazy kezdesti. Teksere kele, tipti keıbiriniń esep­teri de joq ekenin bildik. Mysaly, belgili bir demeýshiden qoldaý kórip otyrǵan qoǵamdyq uıym ókilderi qarajatty qaıdan alyp jatqanyn suraǵanda, olar bizge naqty eshteńe aıta almady. «Atyn atamaýyn suraǵan demeý­shiler qoldady» dep qana qoıdy. Bizdiń jumysymyzdyń tıimdi­ligine kúmán keltirip otyrǵan sol uıym jemqorlyqpen kúresedi eken-mys. Biraq sóıte tura, qaı­dan qajylandyrylyp otyrǵa­nyn jasyrady. Sol sebepti «qar­jy­landyrý temeki ındýstrııasy tarapynan bolyp jatqan joq pa?» degen oı keledi. ıAǵnı olar belgili bir demeýshiler qarjy­landyryp otyrǵan qoǵamdyq uıymdar. Olar usynǵan zertteý derekteri, anyqtaýymyzsha, ǵa­lamtorda pikir almasý alańshala­rynan ǵana alynǵan. ıAǵnı muny naqty aqparattar dep aıtý qıyn. Memlekettiń mıllıondaryn da­la­ǵa shashyp jatyr degeni shyn­dyqqa janaspaıdy, mundaı su­raqty bulyńǵyr qoǵamdar ǵana qoıady. Zertteý nátıjelerimizdi ýaqytyly shyǵaryp otyrýymyz, jumysymyzdyń tıimdiligin kór­se­tedi degen oıdamyn. Oǵan temeki shegýshilerdiń azaıǵany da dálel.
- Temekimen kúres sharalary­-na qansha qarajat bólinedi?
- Ony men baqylaı almaı­myn. Sebebi temekige qarsy kúres sharalaryn Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, SÓSQUO, aımaq­tar­daǵy vedomstvolar qarjy­landyrady. Sondyqtan respýb­lıka kóleminde qansha qarajat bólinip jatqanyn bilmeımin. Men ózim atqaratyn baǵytqa bólinetin qarajat boıynsha ǵana jumys isteımin. Bıyl 4 mıllıon utyp aldyq. Bul tek Almatyǵa jáne reıdter júrgizý úshin ǵana qarastyrylǵan qarajat. Qazir qarajat alý ınternet portal arqyly júzege asady. 
- Qazaqstandaǵy temeki óndi­risiniń búgingi jaǵdaıy qalaı?
- Qazir eki óndirýshi bar - ame­rıkalyq Fılıp Morıs pen ıapon­dyq JTI. Sondaı-aq British Ame­rican Tobacco, Imperial Tobacco degen ımporttaýshylar bar. «Mıl­lıondaǵan qarajat tıimsiz jumsalyp jatyr» dep shýlap júrgenderdi belgili bir qoǵamdyq uıymdar qarjylandyrady. Olar da qarjy bolǵanda ǵana shýlap shyǵady da, bitkende únsiz qalady. Úshinshi qarjylandyrylatyn úlken uıym - «Atameken». Óıt­keni olar temeki óndirisinen jar­na alady. Árıne, májiliste zań jobasy qaralǵanda olardyń qar­sy pikir bildirýleri de zańdy. Mysaly, Azat Perýashev bir jyl buryn Qazaqstanda kalıanǵa tyıym salý boıynsha zańǵa túzetý engizýdiń aldyn kesti. Sonymen qatar temeki kompanııalarynyń demeýshilik kórsetýine baıla­nysty da túzetýlerdi qoldamady. Óıtkeni ózi temeki óndirisinen demeýshilik qarjy alady. Oǵan qosa, temeki buıymdary aktsızin kóterýge baılanysty da usyny­symyzdy qoldamaǵan edi. 
- ІІM-niń málimdeýinshe, qap­talmaǵan balkondarda shylym tartqandarǵa aıyppul salynady. Mysaly, zańdy túrde tyıym sa­lynǵan oryndarda temeki shekkeni úshin 2016 jyldyń eki aıynda 23 321 adamǵa aıyppul salǵan eken. Sol sııaqty jurt bile ber­meıtin taǵy qandaı oryndarda temeki shegýge ruqsat joq? 
- Bul, negizinen, jeke úılerdiń emes, qoǵamdyq uıymdar men keń­selerdiń balkonyna qatysty aıtylǵan shyǵar dep túsinemin. Óıtkeni polıtseıler árbir úıge baryp, temeki shekken adamǵa aıyppul salady dep oılamaı­myn. Negizi, elimizde jeke páter­ler men qoǵamdyq oryndardaǵy shylym shegýge arnalǵan oryn­dardan basqa, barlyq jerde te­meki shegýge tyıym salynǵan. Bú­ginde temekige qarsy kúres boıynsha kóptegen jumystar atqaryldy. Eki aıdyń ishinde zań­nyń oryndalýyn qadaǵalaý boıynsha 70 reıd ótkizildi. 
242 mekemege qatysty shaǵym tús­ti. Onyń bárin quqyq qorǵaý or­gandary aralady. Barlyǵy - 35 ákimshilik aıyppul jáne 92 jeke adamdarǵa aıyppul sa­lyn­dy. Aıyppul 650 AEK-ty qurady. ıAǵnı 650 AEK-ty qala bıýdjeti­-ne qaıtaryp berdik. Koalıtsııa aty­nan Almaty ákimdigine qoldaý bildirgenderi úshin alǵys bildirgim keledi.