Jalǵan esep, eleýli zańsyzdyq: Ekologııa mınıstrligi Prezıdenttiń 2 mlrd aǵash egý tapsyrmasyn qalaı oryndap jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Eki mıllıard aǵash egý qalaı júrip jatyr? Nelikten onyń oryndalý merzimi 2027 jylǵa deıin uzartyldy? Jalǵan eseppen kim aınalysady, osy salada qandaı zańsyzdyq anyqtaldy jáne kóshetterdiń neshe paıyzy jersinip ketedi? Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev Jibek Joly stýdııasynda bergen suhbatynda osy jáne basqa da kóptegen másele týraly áńgimelep berdi, dep habarlaıdy Kazinform agenttiginiń tilshisi.
- Ádepkide Memleket basshysynyń 2 mlrd túp aǵash otyrǵyzý jónindegi tapsyrmasy 2025 jylǵa qaraı tolyq oryndalýy kerek bolatyn. Keıin merzim eki jylǵa shegerildi. Munyń sebebi ne?
– Aǵash egý – keshendi is. Onyń ishine jumys josparyn ázirleý, tuqym jınaý men ony saqtaý, topyraqty daıyndaý, otyrǵyzý jumysy, kútip-baptaýǵa arnalaǵan sharalar kiredi. Ótken jyly memlekettik orman qoryna 1 mıllıard 150 mıllıon kóshet materıaly egildi.
Tapsyrmanyń tolyq kólemde oryndalmaýynyń basty sebebi –qarjylandyrýdyń bolmaýy. Mysaly, Prezıdent tapsyrmasyna deıin jylyna 50-55 myń gektar alqapqa aǵash otyrǵyzsaq, qazir kólem birneshe ese ulǵaıdy. Sáıkesinshe, traktor, aǵash otyrǵyzý tehnıkalary men jumysshy sanyn arttyrýymyz kerek.
Tuqym kólemi de 2-2,5 ese ósti: buryn 500 tonnaǵa jýyq ónim jınasaq, endi 1250 tonna qajet. Tuqymsyz kóshet alý múmkin emes, al tehnıkasyz mundaı kólemdegi tuqymdy otyrǵyzý týraly sózdiń ózi artyq. Atalǵan baǵyttaǵy jumystar avtomattandyrylmaǵan, bárine jumys kúshi, tehnıka kerek ekeni túsinikti. Álem elderi de osy jolmen kele jatyr.
2021 jyly barlyq qujat ázirlendi, árbir óńir boıynsha keshendi jospar túzildi. Sonyń negizinde orman sharýashylyqtary óndiristik jospar jasady. Bul josparlar Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń mamandarymen birlesip pysyqtalǵan. Jeke ózim árbir orman sharýashylyǵymen keńes ótkizip, qandaı tuqym jınalatynyn, qaı jerde ósiriletinin, qandaı aǵash túri tańdalatynyn talqyladym.
Demek, jospardyń tolyq oryndalmaýyna áýelgide belgilengen tıisti qarjynyń bólinbeýi sebep bolyp otyr. Sondyqtan mejeni 2027 jylǵa deıin uzartýdy usyndyq. Memleket basshysy da qoldaý bildirdi.
Eskeretin jaıt, 2021-2023 jyldary josparlanǵan jumystyń 70-75 paıyzy oryndaldy. Qalǵan bóligi ǵana 2026-2027 jyldarǵa shegerildi.
2023 jyldan bastap tuqym jınaý máselesin qatań baqylaýǵa aldyq. Japyraqtuqymdas aǵashtardyń tuqymy shilde aıynda jınalsa, qylqan japyraqty aǵashtardyń tuqymy qazan-qarasha aılarynda alynady. Ótken jyldyń mamyr aıynda jıyn-terin josparyn naqtylaý úshin ákimdiktermen kezdesý ótkizdim. Qazan aıynda qylqan japyraqty tuqymdar máselesin talqyladyq.
Sondaı-aq qazir tuqymbaqtardyń ahýalyn tekserý qarqyn aldy. Bizdiń aýmaqtyq ınspektsııalar bul máselemen belsendi aınalysýda. Bárine 10 tamyzǵa deıin 2026-2027 jyldarǵa arnalǵan kóshet ósirý jaǵdaıy boıynsha baıandama jasaýdy tapsyrdym.
Jalpy ákimdikter tarapynan túsinistik bar, qarjylandyrý tolyq kólemde sheshiledi dep sanaımyn.
- Premer-mınıstr ótken jyldyń qazan aıyndaǵy Úkimet otyrysynda osy máseleni kótergen bolatyn. Aıtyńyzshy, ákimdikter tarapynan jalǵan esep berile me?
- Bilesiz be, mınıstr laýazymyna taǵaıyndalǵan sátten 2 mlrd aǵash otyrǵyzýdyń ońaıǵa soqpaıtynyn bildim. Orman sharýashylyǵy salasynyń mamany bolǵandyqtan kóp máselege kezigetinimizdi de topshyladym. 2023 jyldyń qyrkúıeginde qyzmetke kirisip, bir aıdan keıin iske kirisip kettik. Óńirlerdegi mamandardyń basyn qosyp, Memleket basshysynyń tapsyrmasy sheńberinde 2021 jyldan beri otyrǵyzylǵan aǵashtardy, egis alqaptaryn jappaı tekserdik. Buǵan orman sharýashylyǵynyń tájirıbeli mamandary, sonyń ishinde zeınetke shyqqan mamandar da atsalysty.
Tekseris nátıjesinde aǵashtardyń jersinýi men aǵash egilgen alqaptar týraly statıstıkanyń negizsiz ulǵaıtyp kórsetilgenin anyqtadyq, jalpy alǵanda jobanyń 25-30 paıyzy oryndalmaǵan.
Tekserý Almaty, Jetisý, Jambyl, Qyzylorda, Shyǵys Qazaqstan, Aqmola, Qaraǵandy jáne Pavlodar oblystarynda júrgizildi. Іs-shara aıasynda anyqtalǵan keı derek quqyq qorǵaý organdaryna berildi. Sondaı-aq kináli laýazymdy tulǵalarǵa qatysty shara qoldanýdy talap etip, ákimdikterge hat joldadyq. Bul jumys jalǵasýda.
Qaıtalap aıtamyn, óńirlerdiń 2026-2027 jyldardaǵy aǵash egý jobasyna daıyndyǵyn tekseretin bolamyz. Eń negizgi jáne qıyn kezeń – 2027 jyl. Ózińizge belgili, ótken jyly joba merzimi ulǵaıtyldy. Endi bıyl úlken kólemde tuqym daıyndaý qajet, al keler jyly egý jumysyn bastaımyz. Demek, 2027 jyl naqty nátıje úshin mańyzdy bolmaq.
- Aǵashtardyń jersinýi jaıly ne aıta alasyz? Osy oraıda daýly kózqaras kóp.
- Jersiný turǵysynda naqty ustanym bar, taqyryp keńestik dáýirden beri zerttelip keledi. Aǵashtardyń jersiný kórsetkishi topyraq pen klımat jaǵdaıyna oraı 30-70 paıyz aralyǵynda qubylýy yqtımal. Túsindireıin: 30 paıyz kórsetkish shóldi jáne jartylaı shóldi aýmaqtarǵa tán, mysaly sekseýil otyrǵyzý kezinde baıqalady. Mundaı jaǵdaıda 30 paıyz jersiný jaqsy kórsetkish sanalady. Al 70 paıyz jersiný ormandy aımaqta tirkeledi – ortalyq jáne soltústik óńirlerde kezigetin kórsetkish.
Máselen, bir tuqymdy ár óńirge eksek, ártúrli nátıje beredi. Semeı óńirinde klımat kúrt kontınentaldy, demek jersiný deńgeıi tómen. Aqmola oblysynda joǵary. Munyń bári ǵylymı negizi bar ólshemder.
Eger qýraǵan kóshetter 15 paıyzdan assa, onda agrotehnıkalyq ádis qoldanylady. Orman sharýashylyqtary normatıvti jersinýge deıin jetkizý úshin qosymsha aǵash otyrǵyzady.
Baqylaý júıesi qatań ári júıelengen. Árbir kóshetti ósirýge memleket qarjysy jumsalady, sol sebepti orman sharýashylyǵynyń aýmaqtyq ınspektsııalary baqylaýdy muqııat júrgizýge mindetti. Kóktemde aǵash otyrǵyzý naýqany bastalsa, kúzde alǵashqy tekseris bolady: kóshetterdiń jaı-kúıi, sýarýy, kerekti kútim deńgeıi tekseriledi. Keıin jersiný kórsetkishin baqylap, qýraǵan kóshet pen qaıta otyrǵyzýǵa qajet tuqym sany naqytalanady. Sońynda akt jasalyp, nusqaý beriledi. Árbir kóshet baqylaýda.
Baqylaý joq nemese kóshet esebin suramaıdy degen pikir orynsyz.
- Bul jerde adamı faktordy da eskerý qajet sekildi. Aýyz jalasý baıqalsa…
– Men mınıstr qyzmetinde turǵanda eshkimge jalǵan sóıleýge jol bermeımin. Onyń ústine ekijaqty baqylaý bar. Jergilikti aýmaqtyq ınspektsııalar keı zańsyzdyqqa kóz juma qaramaýy úshin eskertý jasadym: olar 10 tamyzǵa akt tapsyrady, 15 tamyzdan bastap qosymsha táýelsiz tekseris bastalady. Zeınettegi orman sharýashylyǵy mamandaryn ýaqytsha jumysqa qabyldap, bárin qaıta tekseremiz. Orman sharýashylyqtary men aýmaqtyq ınspektsııalardyń jalǵan málimet toltyrýyna jol bermeımiz.
Bir dúnıeni túsinýimiz kerek, 1 mıllıard 150 mıllıon kóshet – tuqymbaqtarda ósirilgen jáne naqty otyrǵyzylǵan kóshetterdiń jalpy sany. Al jersiný normatıvi kóshetterdiń qýraýynyń qalypty deńgeıin anyqtaý úshin qoldanylady. Mysaly, qaraǵaı aǵashynyń belgili bir óńirdegi jersiný deńgeıi 70 paıyz dep alaıyq. Eger orman sharýashylyǵy sol óńirge qaraǵaı aǵashyn egip, onyń jersiný deńgeıi 60 paıyzdy qurasa, onda qalǵan 10 paıyz úshin – ıaǵnı 70 paıyzǵa toltyrý maqsatynda qosymsha kóshet otyrǵyzady.
Biraq biz esep kezinde naqty otyrǵyzylǵan kóshet mólsherin belgileımiz.
- 1 mıllıard 150 mıllıon kóshet otyrǵyzylatyny týraly habar taraǵan sátte kóbi kúmándana bastady. Josparlanǵan aýmaqtyń kólemin estigen el bul kezde kartada Aqmola oblysynyń aýmaǵymen shamalas ormannyń izi kórinýi kerek edi degen pikir aıtýda. Bul synǵa qalaı qaraısyz?
- Mundaı pikirdegiler basym deni – orman sharýashylyǵynan habary joq adamdar. Árıne, eger 2 mlrd birneshe jyldyq úlken aǵashtardy otyrǵyzady dese, men de senbes edim. Alaıda áńgime memlekettik orman qoryndaǵy kóshetter jaıly bolyp otyr emes pe. Bul kóshetterdiń uzyndyǵy 20-30 sm, ári ketse – 35 sm. Onyń ústine ár aımaqtaǵy josparlanǵan aǵash otyrǵyzý tyǵyzdyǵy ártúrli. Mysaly, keı óńirde bir gektarǵa 7500-7800 túp kóshet otyrǵyzylsa, birinde 3500-4000 kóshetten aspaıdy. Bári normatıv boıynsha jasalyp otyr.
Bir belsendi «bir aǵashqa 3-4 sharshy metr jer kerek, demek mıllardaǵan aǵash aýqymdy aýmaqty alady» degen ýáj aıtty. Alaıda onyń aıtyp otyrǵan bıiktigi birneshe metr bolatyn úlken aǵashtarǵa qatysty. Biz tek kóshetterdi ǵana otyrǵyzamyz.
Tabıǵatta da tabıǵı jańarý kezinde aldymen qaptap kóshetter shyǵady. Keıin Darvın prıntsıpi boıynsha tabıǵı suryptalyp, keıbiri qýraıdy, keıbiri boı alyp ósedi. Suryptalyp shyqqan kóshetter bir-biriniń ósýine múmkindik berip, kerekti deńgeıde tyǵyzdyqty qalyptastyrady. Bizdegi aǵash otyrǵzý prıntsıpi de osy júıe boıynsha jumys isteıdi.
Ádepkide klımat pen topyraq kórsetkishin, qalypty qýraý deńgeıin esepteý arqyly on túp kóshet otyrǵyzamyz. Bul keıin suryptalyp shyqqan kóshetterge oryn jetýi úshin jasalady. Aıtyp ótkenimdeı, kez kelgen yntaly adam tikeleı baılanyssa, 2021 jyly kóshet otyrǵyzylǵan aýmaqqa aparamyn. Sol jerde kóshetterdi qalaı esepteıtinin, olardy qalaı esepke alatynyn egjeı-tegjeıli kórsetemiz.
Birde-bir gektar aýmaq baqylaýsyz qalmaıdy. «Aýadan alyp» esh derek tirkemeımiz. Áńgime memleket qarjysy týraly bolǵandyqtan, qadaǵalaý da qatań. Arnaıy protsedýralar bar, bólingen qarajattyń maqsatty jumsalýyna, dáldigine jáne ashyqtyǵyna jaýapty ýákiletti qurylymdyq bólimshe jumys isteıdi.
- Ormandaǵy aǵashtardy otaý da ózekti másele bolyp otyr. Іshinde zańdysy, zańsyzy kezdesedi. Kóptiń sózinshe, keıingi jyldary atalǵan úrdis qarqyn alǵan syńaıly.
- Keıingi jyldary eldegi ormandardy jappaı otap jatyr deýge kelmes. Ormandaǵy aǵashtardy kesý, ádeıi órteý sekildi zańsyzdyqtyń kóbi 1990 nemese 2000 jyldary boldy. Sol kezeńmen salystyrsaq, qazir aǵashtardy kesý aıtarlyqtaı azaıdy. Munyń barlyǵy qylmystyq jáne ákimshilik jaýapkershiliktiń qatańdaǵanymen baılanysty.
Búginde máseleniń aldyn alýda oń betburys bar. Aldymen quqyqtyq turǵyda alǵa jyljý baıqalady. Oǵan qosa halyqaralyq tájirıbelerdi qoldanyp kelemiz. Mysaly, mamandardyń Belarýs memleketine jasaǵan issapary barysynda aǵashtardy tańbalaý júıesimen tanysty. Bul júıe aǵashtyń ósken jeri men paıdalanylǵan jerine deıin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Osy arqyly Belarýs eli zańsyz orman otaý isin túbegeıli toıtardy.
Mundaı balama ádis basqa elderde de qoldanylady. Biz ózimizdiń aqparattyq júıemizdi ázirleýdi bastadyq. Qatelespesem, bir aı buryn Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi bizdiń mamandarmen birlesip osy jumysty bastady. Qazir aǵashty tolyq qadaǵalaý, zańsyz paıdalanýǵa qarsy júıe qurý boıynsha jumys protsesi jalǵasýda.
– Memleket basshysynyń 2 mıllıard aǵash otyrǵyzý jónindegi tapsyrmasyna qaıta oralsaq. Sizdiń oıyńyzsha, jobany 2027 jylǵa qaraı aıaqtaý múmkin be? 2 mıllıard kóshettiń qanshasy tamyr jaıýy múmkin?
- Ákimdiktermen birge jańa óndiristik jáne keshendi jospar ázirleý barysynda barlyq kúmándi máseleni talqyladyq. Qazir naqty maqsat bar, ıaǵnı 2027 jylǵa deıin jylyna qansha kóshet egý kerek, qansha kóshet boı alýy keregi naqtylandy.
Qaıtalap aıtamyn, barlyǵy qarjyǵa baılanysty. Qalǵany kezeń-kezeńimen júzege aspaq. Mınıstrliktiń mindeti – jumys barysy men qarjylandyrý kólemin baqylaý. Jetkilikti qarjylandyrý bolsa, múmkin emes nárse joq.
Óndiris turǵysynan da mindetti eńserý qıyn emes. Iá, qosymsha tehnıka sanyn ulǵaıtý qajeti túsinikti. Bul másele sheshilýde. Ótken jyldyń qorytyndysyn qarasaq, 227 traktor satyp alyndy. Áli qatarǵa qosylatyn tehnıka jeterlik, sebebi rasynda tehnıkalar eskirgen. Jańadan alynǵan tehnıkalar jumysty ýaqytyly aıaqtaýǵa múmkindik beredi.
- Qazirge deıin nazardan túspegen taǵy bir másele «Semeı ormany rezervatyndaǵy órt. Bul tragedııadan mınıstrlik qandaı sabaq aldy?
- Eń basty sebep, bálkim, salaǵa orman sharýashylyǵynan múldem alys adamdardyń kelgeni shyǵar. Bul basshylyq quramǵa da, orta býynǵa da qatysty kózqaras. Qazirgi tańda basshylyq quramnyń 30 paıyzdan astamy salaǵa qatysy joq azamattar. Ókinishke qaraı, bul faktini joqqa shyǵara almaımyn.
Ekinshisi, kóptegen qyzmetkerdiń biliktilik deńgeıi óte tómen. Bilim dárejesi kóńil kónshitpeıdi. Keńes ýaqytynda mindetti bolǵan óndiristik praktıka qazir is júzinde joq. Orman sharýashylyǵy fakýltetinde oqyǵan shaqta eki jyl qatarynan eki-eki jarym aı óndiristik praktıkadan óttik. ІІІ kýrstan keıin daıyn maman boldyq. Sondyqtan joǵary oqý oryndaryna óndiristik daıyndyqqa kóbirek kóńil bólýi qajet.
Esińizde bolsa, 2022- 2023 jyldary aýdany 100 myń gektardan asatyn iri órt boldy. Sol kezde eń aýqymdysy Semeıde boldy: 63 myń gektar aýmaqty jalyn sharpyp, 15 áriptesimiz baqılyq boldy.
Osy qaıǵyly oqıǵadan keıin qandaı qorytyndy jasadyq? Birinshiden, órttiń aldyn alý sharasyn sapaly júrgizý keregin uqtyq. ıAǵnı, árbir órt qaýipi artatyn kezeńge daıyndyq qajet: órtke qarsy jolaqtar ázirleý, soqpaqtar jyrtý. Bul jerde de basty másele qarjylandyrýǵa kelip tireledi. Ókinishke qaraı, orman sharýashylyǵy tek 2023 jyldan keıin máselemen salmaqty kúrese bastady. Búginde órt qaýpi joǵary maýsymǵa daıyndyq 100 paıyz oryndalyp jatyr. Eskeretin jaıt, memlekettik orman qorynyń 80 paıyzy jergilikti atqarýshy organdardyń qaramaǵynda.
Ekinshiden, materıaldyq-tehnıkalyq jaraqtandyrýdyń álsizdigin aıtar edim. 2023 jyly tehnıkalardyń 78 paıyzy tozdy, kóbi keńestik kezeńde alynǵan. Mundaı jaraqpen alysqa barmasymyz aıan.
Osyǵan baılanysty Úkimet qaıta jaraqtandyrý boıynsha keshendi jospar qabyldady. Eki jyldyń ishinde jaǵdaıdy túzettik. 2024 jylyń ózinde 12 mlrd teńgeden astam qarjy bólindi: onyń 5,1 mlrd teńgesi – mınıstrlikke, 7 mlrd teńgesi – jergilikti atqarýshy organdardyń bıýdjetine berildi.
Bul qarajat esebinen tehnıka tolyqty:
· 73 órt sóndirý tehnıkasy,
· 115 shaǵyn orman órt sóndirý tehnıkasy,
· 227 traktor,
· 202 patrýldik avtomashına,
· 24 ushqyshsyz qural satyp alyndy.
Bıyl 35 mlrd teńge kóleminde shyǵyn josparlanǵan, onyń 20 mlrd teńgesi jyl sońyna deıin orman sharýashylyqtaryn jaraqtandyrýǵa jumsalady. Jalpy, eki jylda 1900-ge jýyq tehnıka satyp alamyz, bul 11 óńirdegi suranysty jabýǵa múmkindik beredi. Ózge óńirlerge qajetti tehnıkaǵa qatysty jumystar jalǵasa bermek.
Sondaı-aq órttiń aldyn alý sharasyn kúsheıttik. Birinshiden, zańnamalyq baza shegendeldi. Mysaly, abaısyzda oryn alǵan órt úshin birden aıyppul salynady, ıaǵnı eskertý bolmaıdy. Buryn aıyppul 10 AEK qurasa, endigi jaǵdaıda budan da joǵary bolýy múmkin.
Ekinshiden, jabdyqtaý boıynsha júıeli jumys júrdi. Órtti erte anyqtaý júıesi engizildi. Aldyńǵy jyly álemdik tájirıbeni zertteı bastaǵan bolatynbyz. Eýropanyń kóptegen elinde teplovızııalyq kameralar ornatylǵan. Búgingi tańda eldegi 1,3 mln gektar aýmaq osyndaı júıemen qamtylǵan, jyl sońyna deıin 5,6 mln gektarǵa jetetin bolady. Ótken jyldyń 10 maýsymynda «Semeı ormany» rezervatynda osy júıeni tolyq ornattyq. Endi mınıstrliktiń dıspetcherlik pýnktine jáne TJM daǵdarys ortalyǵyna derekter naqty ýaqytta kelip túsedi.
Úshinshiden, TJM-men birlesken is-qımyl algorıtmi bar. Órt bolǵan jaǵdaıda barlyq vedomstvolardyń kúshin biriktire alamyz. Qorǵanys mınıstrligi, UQK jáne basqa qurylymdar kómekke kele alady. Buryn birlese áreket etýdi uıymdastyrýǵa birneshe saǵat ketetin edi.
- Á.N.Bókeıhan atyndaǵy Qazaq orman sharýashylyǵy jáne agroorman melıoratsııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń Altaı fılıalynyń ǵalymdary 2022 jyly iri órtter árbir 10-12 jyl saıyn qaıtalanatynyn eskertip, kún belsendiliginiń kezekti shyńyna jaqyndaıtynymyzdy aıtty. Olar muny BAQ arqyly da habarlady, ishinde qýraǵan, shirigen aǵashtarǵa qatysty da pikir bildirdi. Olardyń tez janýǵa beıim ekenin bilesiz. Bul oqıǵadan keıin «Semeı ormanyndaǵy» qaıǵyly jaǵdaı oryn aldy. Siz ǵalymdardyń pikirine qanshalyqty qulaq asasyz? Mysaly, olar orman jónindegi normatıvtik qujattardy qaıta qaraý kerek dep sanaıdy. Eni 3-4 metrlik mıneraldandyrylǵan jolaqtar órt kezinde paıda bermeıtinin kórsetti. Orman alqabyna jaqyn eldi mekenderdi qorǵaý qalaı júrgizilmek? Bul turǵyda oıyńyzdy bilsek.
- Qazaqstan aýmaǵyndaǵy orman órtteriniń tarıhyna kóz salsaq, 1997 jylǵa deıin jyl saıynǵy órt sany 250-350-ge deıin qubylǵanyn kóremiz. Búginde bul san ósti.
Oǵan qosa iri órt jıiledi. Eger buryn 20-25 jyl ishinde bir iri órtti tirkegen bolsaq, búginde bul tsıkldiń shamamen 12 jylǵa deıin qysqarǵanyn baıqap otyrmyz. Buǵan jahandyq jylyný men adamı faktorlar áser etti.
Jalpy orman órti - tutas ǵylym. Qazir elde orman pırologııasy atymen joq, ǵalymdar tapshy. Búginde keńestik kezeńdegi ǵalymdardyń orman órtteriniń aldyn alý jónindegi ǵylymı jumysyn basshylyqqa alyp otyrmyz.
Al siz aıtqan orman soqpaqtary men jyralar týraly aıtatyn bolsaq, onda mynany túsiný kerek. 4 metrlik órtke qarsy soqpaq pen 12 metrlik órtke qarsy aralyq eń aldymen tómengi órtti tejeýge baǵyttalǵanyn eskerý qajet. Óıtkeni, joǵary órt kezinde 100 metrlik órtke qarsy úzikter de kómektese almaıdy.
Qatty jel men órt bolǵan kezde qylqan japyraqtardyń jalyny 200-250 metrge deıin jaıylyp ketýi múmkin. Árıne, bul rette mundaı aýqymda, 100 metrlik órtke qarsy soqpaq qalyptastyrý orasan shyǵyn.
Búginde elimizde 300 myń shaqyrymnan astam órtke qarsy soqpaq bar. Oǵan qansha qarjy jumsap otyrǵanymyzdy elestetip kórińiz. Sondyqtan bul soqpaqtar men úzilister belgili bir ról atqarady. Mysaly, joǵarǵy órt kezinde tirek jelisi retinde qoldanamyz.
Mıneraldandyrylǵan jolaqtar tómengi órt kezinde tıimdi jumys isteýde. Sondyqtan bastysy - jolaqtardyń eni emes, órtke jedel nazar aýdarý.
- Siz keńes dáýirindegi ǵalymdardy aıtyp qaldyńyz. Jalpy bizde bul ınstıtýt bar ma, joq pa?
- Búginde bizde orman sharýashylyǵy jáne agroorman melıoratsııasy ǵylymı-zertteý ınstıtýty bar. Árıne, ǵalymdardyń jańa býyny keldi. Biraq, joǵaryda aıtqanymdaı, ınstıtýttyń ózi de, jalpy ǵylymı qaýymdastyq ta búginde orman pırologııasymen aınalyspaıdy. Al bul bolashaqta jumys isteý kerek jeke taqyryp.
- Biraq álemdik tájirıbeni zertteısizder ǵoı?
- Árıne. Onsyz bolmaıdy ǵoı. Búgingi tańda biz is júzinde barlyq tásilderdi bilemiz, óıtkeni orman órtine qatysty problema barlyq jerde birdeı. Orman órtin aýa temperatýrasy, ylǵaldyq, jel sekildi birqatar jaǵdaılar ýshyqtyrýy múmkin.
Barlyq jerde tásilder bar - biz kóremiz, zertteımiz. Túsiný kerek jalǵyz nárse: bizde bar júıe - ol talaı jyldar boıy synaqtan ótken. Keńes úkimeti kezinde ázirlengen órtterdiń aldyn alý júıesi - mıneraldanǵan jolaqtar, órtke qarsy aralyqtar, joldar jasaý - áli kúnge deıin jumys isteıdi. Tek bizde ǵana emes, búkil álemde qoldanylady.