Jahandyq shart eń joıqyn qaterdiń biri – temeki indetine tosqaýyl qoıady
ASTANA. KAZINFORM – Kazinform agenttigi biregeı quqyqpen Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń Bas dırektory Tedros Adhanom Gebreıesýstyń maqalasyn oqyrman nazaryna usynady.
***
Sońǵy 20 jylda álemde temeki tutyný aýqymy úshten birge qysqardy: baǵalaýǵa sáıkes, 2005 jylmen salystyrǵanda temeki tutynýshylardyń sany 118 mıllıon adamǵa azaıdy.
Bul 20 jyl buryn dál osy aptada kópjyldyq kelissózderden keıin búkil tarıhta álemdik qoǵamdastyq keńinen qoldaý bildirgen BUU halyqaralyq sharttarynyń biri - DDU-nyń Temekige qarsy kúres jónindegi negizdemelik konventsııasynyń kúshine enýiniń arqasy.
DDU-nyń Temekige qarsy kúres jónindegi negizdemelik konventsııasy halyqaralyq quqyq tarıhyndaǵy mańyzdy meje boldy jáne bolyp ta qala beredi. Bul DDU jarǵysy negizinde kelisilgen jáne temeki buıymdaryna naryqtaǵy suranysty ári usynysty shekteý boıynsha birqatar is-sharany qamtıtyn birinshi shart.
Búgingi tańda konventsııaǵa 183 tarap qosylǵan, olardyń úlesine álem halqynyń 90 paıyzy tıesili. 5,6 mıllıardtan astam adam temekige qarsy kem degende bir is-shara tolyǵymen júzege asyrylǵan elde turady.
Aıtalyq, qazirgi ýaqytta 138 elde temeki qorabyna shylym shegýdiń densaýlyqqa zııany týraly úlken grafıkalyq eskertýlerdi ornalastyrý týraly talaptar bar. Al ondaǵan basqa el olardyń tartymdylyǵyn tómendetý úshin temeki qorabynyń brendtik dızaınyna tyıym salý arqyly qarapaıym qaptamany paıdalaný erejesin engizdi.
Munan bólek, 66 elde temeki ónimderin jarnamalaýǵa, satýdy yntalandyrýǵa jáne demeýshilikke tyıym salyndy. Álem halqynyń tórtten birinen astamy jabyq úı-jaılarda temeki shegýge tyıym salýmen jáne tútinsiz ortany qurýdyń basqa da zańnamalyq sharalarymen qorǵalǵan.
Sonymen qatar, shylym shegýdi azaıtýdyń eń tıimdi ekonomıkalyq ádisi temeki ónimderine salynatyn salyqtardyń ósýi bolyp qala bermek. Bul olardyń baǵa jaǵynan qoljetimdiligin tómendetedi. Temeki salyǵy temekige qarsy kúres jáne densaýlyq saqtaýdy qarjylandyrý maqsattary úshin memlekettik bıýdjetke qosymsha túsimderdiń kózi bola alady.
Munan bólek, 2018 jyly taǵy bir halyqaralyq quqyqtyq qujat – temekige qarsy sharalardyń tıimdiligin tómendetetindigin, salyq túsimderin shekteıtin jáne qylmysty kúsheıtetin temeki ónimderiniń zańsyz saýdasynyń barlyq nysanyn joıýǵa baǵyttalǵan hattama kúshine endi.
Qol jetkizilgen jetistikterge qaramastan shylym shegý búkil álemde aldyn alýǵa bolatyn ólim-jitimniń negizgi sebebi jáne júrek-qan tamyrlary, qaterli isik, sozylmaly respıratorlyq aýrýlar, ınsýlt jáne qant dıabetiniń negizgi faktorlarynyń biri bolyp qala bermek.
Álemde shamamen 1,3 mıllıard adam adamdarǵa ólim ýyn sebetin, ónimge táýeldilikti alyp keletin, adamdardyń azapqa ushyraýynan paıda tabatyn birneshe mıllıardtyq ındýstrııaǵa toqsaýyl bolýdyń ornyna temeki shegýin jalǵastyrý ústinde.
Temeki óndirýshileri temeki satylymynyń tómendeýine tap bolǵan kezde jańa ónimderdi, atap aıtqanda elektrondy temekilerdi engizip, olardy ádettegi temekige qaraǵanda paıdaly balama retinde josyqsyz jarnamalaıdy. Degenmen mundaı ónimderde de ýly qospalar, onyń ishinde kantserogendik áserge ıe jáne júrek-qan tamyrlary men tynys alý joldarynyń patologııasynyń qaýpin arttyratyn qospalar bar.
Temeki kompanııalary jastardy óz ónimderine táýeldi etýge barynsha tyrysady. Tek 56 el ǵana 2025 jylǵa arnalǵan temekini tutynýdy 30 paıyzǵa qysqartý jónindegi jahandyq maqsatqa qol jetkize alady (aǵylshyn tilinde).
Temeki densaýlyqqa ǵana zııanyn tıgizip qoımaıdy. Ol turaqty damýǵa da qaýip tóndiredi. Shylym shegýden týyndaıtyn jyl saıynǵy ekonomıkalyq shyǵyn – medıtsınalyq kómek shyǵyndarynan bastap ónimdiliktiń tómendeýine deıin – álemdik ishki jalpy ónimniń 1,8 paıyzy deńgeıinde baǵalanady.
Temeki qurbandarynyń qataryna Jer sharymyzdy da jatqyzý kerek. Jyl saıyn qorshaǵan ortaǵa shamamen 4,5 trln temeki qaldyqtary túsedi. Bul - álemdegi plastıkalyq lastanýdan keıingi ekinshi kólem. Temeki sharýashylyǵy azyq-túlik ósirý úshin paıdalanýǵa bolatyn qundy egistik jerler men sý resýrstaryn aınalymnan shyǵarady. Temekini óndirý jáne tutyný atmosferaǵa jyl saıyn 80 mıllıon tonna kómirqyshqyl gazyn shyǵarý kózi sanalady. Osylaısha jahandyq jylynýǵa yqpal etedi.
Osy sebepterdiń barlyǵyna baılanysty DDU-nyń Temekige qarsy kúres jónindegi negizdemelik konventsııasy 20 jyl buryn kúshine engen kezdegideı ózekti bolyp qala beredi. Degenmen ony júzege asyrý protsesi ártúrli elde birkelki emes, kóptegen saladaǵy áreketterdi jandandyrýdy talap etedi.
Barlyq el bul jolda alǵa jyljı alady, onyń ishinde dástúrli buqaralyq aqparat quraldary men áleýmettik jelilerde temekige demeýshilik pen jarnamaǵa tyıym salý, sondaı-aq halyqtyń densaýlyǵyn saqtaý jónindegi memlekettik saıasatty temeki ónerkásibiniń aralasýynan qorǵaý úshin sharalar qabyldaý arqyly da.
Konventsııa erejelerin tolyqqandy iske asyrý elderge óz azamattarynyń densaýlyǵyn, ekonomıkasy men qorshaǵan ortasyn ondaǵan jyldar boıy qorǵaýǵa múmkindik beredi.
Ózbekstanda elektrondy temekige tyıym salynýy múmkin ekenin jazǵan bolatynbyz.